Project Gutenberg's Reize door Frankrijk, by Adriaan van der Willigen

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.net


Title: Reize door Frankrijk
       In gemeenzame brieven, door Adriaan van der Willigen aan den uitgever

Author: Adriaan van der Willigen

Release Date: January 28, 2007 [EBook #20465]

Language: Dutch

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK REIZE DOOR FRANKRIJK ***




Produced by Frank van Drogen, Jeroen Hellingman, and the
Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net
(This file was produced from images generously made
available by the Bibliothèque nationale de France
(BnF/Gallica) at http://gallica.bnf.fr)











                     REIZE DOOR FRANKRIJK,
                              IN
                      GEMEENZAME BRIEVEN,

                             DOOR

                    ADRIAAN van der WILLIGEN

                       AAN DEN UITGEVER.


                          MET PLATEN.

                          Te HAARLEM,
                      Bij A. LOOSJES, Pz.
                            MDCCCV.









_Parijs, 1 Decemb. 1804._


Gij vraagt, Vriend! of ik 'er iets tegen heb, dat gij mijne Brieven,
over een groot gedeelte van _Frankrijk_, drukt en uitgeeft, met
achterlating van eenige bijzonderheden, ons aangaande, en welke voor
het algemeen van geen belang zijn; terwijl gij denkt dat dezelve onze
Landgenooten aangenaam en zelfs nuttig kunnen wezen? en mijn antwoord
op deze vraag is: _Ik heb 'er niets tegen._--De beöordeeling, waartoe
een ieder door het in druk uitgeven van een werk regt krijgt, kan ik
te geruster afwachten, daar ik mij op hetzelve niets laat voorstaan,
maar het geef, voor het geen het is, te weten, voor eenvoudige
aanteekeningen, van het geen ik gezien, daarvan gehoord, 'er over
gelezen, en 'er somtijds bij gedacht heb. Echtheid en naauwkeurigheid,
als de voorname vereischtens van een reisverhaal, heb ik altijd
in het oog gehouden. Hier van althans ben ik verzekerd, dat zij,
die dezelfde reis doen, en deze aanteekeningen als een _Itineraire_
willen gebruiken, zullen overtuigd worden.

Ik voeg hierbij nog _Iets voor Reizigers, bijzonder in
Frankrijk_. Dit kunt gij _voor_ of _achter_ plaatsen, zoo als gij
best oordeelt.--Vaarwel!


A.v.d.W.







REIZE DOOR FRANKRIJK.

EERSTE BRIEF.

_Dyon den 20 Julij 1804._


Aan de dagteekening van den Brief ziet gij, Vriend! dat ik op reis
ben. Maandag den 14. dezer vertrok ik van _Parijs_; en dus daags na
het feest van den 14. Julij, dat dit jaar den 15. gevierd is. Ik had
mij daarom nog al opgehouden, maar vond het voor mij, behalve het
vuurwerk, dat nog al fraai was, die moeite niet waardig. Wij reden
's morgens om vier uren af, met den gewonen Postwagen, die van hier
op _Geneve_ rijdt, en waarop wij plaats genomen hadden tot _Dyon_. De
plaats, binnen in, kost 63 livres de persoon, en voor mijn koffer, die
ruim 100 ponden woeg, betaalde ik £ 13; men rekende tegens £ 25--het
centenaar; doch de koffer voor twee personen zijnde, trok men 'er de
25 lb die ieder vrij had, en dus 50 af. Van _Charenton_ en _Alfort_,
daar wij door reden, heb ik u in een van mijne vorige al gesproken. Te
_Lieursaint_ [1], 4 posten van _Parijs_, daar wij ontbeten, niet met
een boterham en een kopje thee of koffij, maar met vleesch, eijeren en
wijn, begonnen onze reizigers zoo wat kennis met elkanderen te maken;
en ik bespeurde toen, dat wij met een' Priester, met een' Rentenier
van _Dyon_, met een Wijnkooper van _Beaune_, een andere van _Maçon_,
en nog een vijfde persoon van den kant van _Geneve_, op reis waren. In
_Holland_ zou men dat al lang geweten hebben; want naauwlijks heeft
men daar een' voet in de trekschuit of op den postwagen gezet, of er
word gevraagd: "Waar komt mijn Heer van daan? waar gaat mijn Heer na
toe? wat doet mijn Heer? is UEd. getrouwd? en eindelijk zelfs somtijds,
hoe is mijn Heer's naam?" Diergelijke onbescheiden vraagen treft men
onder de _Franschen_ zeldzaam aan, en men wacht doorgaans, tot dat de
lieden zich zelve bekend maken. Nu werden wij wat gemeenzamer onder
elkanderen, het gesprek liep natuurlijk over het Feest, dat den vorigen
dag in de Hoofdstad was gevierd, en hier door werden de staatkundige
gevoelens eenigzins ontwikkeld, de wijnkooper van _Beaune_, dat een
goede ronde kaerel scheen, en mijns bedunkens, met regt den naam van
_Franc Bourguignon_ [2] verdiende, kwam er onbewimpeld vooruit, dat
hij de Koninklijke regeering, welke voor de omwenteling in _Frankrijk_
plaats, beter vond dan het tegenwoordig Gouvernement. Hij sprak van
de staten der Provintien, van de voorrechten, enz. de Priester gaf
wel te kennen, dat hij het hieromtrent met hem eens was, doch liet
er zich zoo regelregt niet over uit. De Rentenier van _Dyon_ scheen
meêr een Volksbestuur toegedaan; deze waren de voorname sprekers,
de overigen voegden 'er nu en dan een woordje bij. Ik heb algemeen
opgemerkt, dat de Koningsgezinden onder anderen zeer verbitterd zijn
tegen Keizer Napoléon, om dat hij de Hertog van Enghien heeft laten
ter dood brengen. Zij veroorloven zich ten dezen opzigte de hoonendste
uitdrukkingen tegens hem, die zij dan nog al door een woordspeling
(_calembour_) zoeken te bewimpelen, zoo als deze, welke iemand van
ons gezelschap te berde bragt: "Iemand zeide, dat het afbeeldsel
van de Keizer der _Franschen_, dat men op de geldspecie ziet, niet
gelijkende Was; gevraagd zijnde waarom, antwoordde hij, _parceque
le nez est pointu et c'est un nez rond_." (Néron). Was deze ter
dood veroordeelde geen voornaam hoofd van hunne partij geweest, zij
zouden 'er misschien niets op hebben aantemerken. De _Franschen_,
en vooral de _Parijzenaars_, zijn liefhebbers van _calembours_;
men vind verscheidene boekjes, die daarmede zijn opgevuld. Vele
jongelieden leren die van buiten, en met diergelijke meestal laffe
aardigheden, pronkt men in de zoogenaamde _bonne Societé_. Anderen,
die er meêr op gevat zijn, maken van alle gelegenheden gebruik om
woordspelingen voor den dag te brengen, hoe weinig die dikwijls ook
voegen. Men ontziet geene zaken hoe achtingwaardig, of personen, van
wat rang zij ook zijn mogen, zoo hoorde ik eenigen tijd geleden, kort
na dat de broeders en zusters des Keizers Napoléon, tot Rijksvorsten
verheven waren, te _Parijs_ door de nieuwsbladverkopers (_colporteurs_)
langs de straten roepen: "_Voici etc. avec les noms et les demeures de
tous les Princes et Princesses à deux sous_;" een winderig heertje,
die daar voorbij kwam, zeî op een' spotachtigen toon tegen den
uitventer: "_Voyons ce qui c'est que vos princes et princesses à deux
sous_." Sommigen lagchten hier om, anderen namen het misschien kwalijk;
hoe ligt had iemand tot de politie behoorende hier omtrent kunnen zijn,
onze grappemaaker zou dan zekerlijk voor zijn spotternij hebben moeten
boeten, en wie zou hem beklagen.

Omstreeks één uur kwamen wij te _Melun_, 5 1/2 post van _Parijs_. De
Postwagen, vertoefde hier om het middagmaal te houden, en ik,
nog geen honger hebbende, daar wij laat hadden ontbeten, besteedde
dien tijd met het plaatsje te zien. Dit stadje de hoofdplaats van
het Departement de _Seine et Marne_ [3], is in eene bekoorlijke
landsdouw aan de oevers van _de Seine_ zeer aangenaam gelegen; die
rivier verdeelt hetzelve in drie deelen, die door twee steenen bruggen
vereenigd worden; de bijgaande afteekening zal u hier een duidelijk
denkbeeld van geeven. Verscheidene Koningen hebben te _Melun_ hun
verblijf gehouden, hun paleis was op de punt van het Eiland dat gij
tusschen de twee bruggen ziet. Het is een der oudste steden van de
_Gaulen_. Caesar maakt er gewag van in zijne gedenkschriften. Het
is ook in de geschiedenis bekend, door eene belegering van de
_Engelschen_ tegen die stad, welke plaats had in de vijftiende
eeuw, en die de belegerden, met eene schier ongelovelijken moed,
zes maanden uithielden. De geleerde Jacques Amiot, Bisschop van
_Auxerre_ en vertaler van de _Doorluchtige Mannen van_ Plutarchus,
enz. werd hier geboren. De voorname handel is in granen, meel,
wijn, kaas, kalk en gebakke steenen; die waren worden veel al _de
Seine_ af naar _Parijs_ vervoerd. De groote weg, die hier doorloopt,
maakt het vrij levendig; 'er vaart ook een schuit (_coche d'eau_)
van hier naar _Parijs_ heen en weder. In het terugkomen word zij
met paarden tegen den stroom opgetrokken. Van de _Mammelukken_,
die met Bonaparte uit _Egypte_ kwamen, lagen er hier omtrent 150 in
guarnisoen, naar men ons verhaalde. De inwooners waren 'er niet wel
over te vreden, en zeide ons, dat het veeläl slecht kwaadaartig volk
was; wij zagen 'er eenigen van langs de straat loopen. Hunne Oostersche
kleeding maakte in dit plaatsje, waar men alles behalven Oostersche
pracht ziet, een wonderlijk afstekende vertooning. De aanhoudende
schoone landstreek en de fraaije gezigten die men geduurig aantreft,
vermaakten mij niet weinig. De _Seine_ en _Yonne_ vereenigen zich voor
_Montereau_. Men komt over een fraaije brug in het stadje. Deze brug
is in de geschiedenis bekend: de Hertog van _Bourgondiën_ kwam in het
jaar 1409 op dezelve, om zich met Karel den VII, die toen Dauphin van
_Frankrijk_ was, te verzoenen, en werd door de Offiçieren van dien
Vorst vermoord [4]. Onze reisgezel, de Rentenier van _Dyon_, die
nog al ervaren scheen in de geschiedenis deed mij dit een en ander
opmerken. Dit stadje ziet er welvarende uit en is alleraangenaamst
gelegen; even buiten hetzelve langs de boorden van de _Yonne_ is
eene fraaije algemeene wandelplaats. De ruime gezigten en bekoorlijke
tooneelen die de natuur hier oplevert, houden den opmerkzamen reiziger
hier aanhoudend op de aangenaamste wijze bezig.

Tegen het vallen van den avond kwamen wij te _Villeneuve-la-Guyard_,
een stadje in het Departement de _l'Yonne_, en wel het eerste,
als men 'er van dezen kant inkomt. _Auxerre_ is de hoofdplaats van
hetzelve. Wij hadden nu 10 1/2 post afgelegd en hielden hier ons nacht
verblijf, en niettegenstaande het plaatsje er niet te breed uitziet,
hadden wij nogtans een vrij goed avondmaal en goede bedden. Onze
Wijnkooper van _Beaune_, die in deze streeken bekend was, bragt hier
zeer veel toe, en deed ons vooral door de vrije en grappige wijze,
waarop hij alles bezorgde en bestelde, niet weinig lagchen.

Den volgenden morgen, 17 dezer, vertrokken wij om drie uren, en
reeden 1 1/2 post van hier door het stadje _Pont sur Yonne_, aan
den westelijken oever van die rivier tegen den voet van een heuvel,
die met wijngaarden bedekt is, gelegen. Deze plaats ontleent zijn'
naam van de steenen brug op zeven bogen, die wij bij het uitgaan van
de stad overreden, wat verder ziet men steen- en pannebakkerijen, en
vervolgens een zeer uitgestrekt en aangenaam geschakeerd gezigt. De
stad _Sens_ vertoonde zich voor ons in een aangenaam verschiet, tegen
een' heuvel; de landstreek is zeer bevallig, en de morgenstond was
schoon. Voor de omwenteling was _Sens_ een Aartsbisdom en de hoofdstad
van _le Senonois en Champagne_; zij is 12 posten van _Parijs_ gelegen:
inwendig beantwoort zij vrij wel aan de uitwendige vertooning. De
straat, waar wij in kwamen is ruim. Wij stapten af voor de Hoofdkerk,
die wel bezienswaardig is; zij pronkt met een zeer hoogen en fraaijen
toren; het klokkespel wierd voorheen voor het fraaiste van het gantsche
rijk gehouden. Hier vervoegde ik mij bij onzen Geestelijken reisgenoot
en ondervond, dat het goed is om zich met lieden van allerlei stand en
beroep op reis te bevinden. Deze was dan ook een zeer vriendelijk man,
en, zoo het scheen, een der redelijkste Priesters, dien ik immer heb
aangetroffen. Wij traden te samen de Kerk in. Dit gebouw is zeer groot
en wel verlicht, de kapellen rondom en het choor is met fraai ijzer
hekwerk versierd. Lodewijk Dauphin van _Frankrijk_ [5], in den jaare
1765 te _Fontainebleau_ overleden, werd, benevens Mevrouw de Dauphine,
in deze kerk begraven; wij zagen er zijne graftombe, die in het begin
van de omwenteling was weggenomen, doch thans weder opgerigt. Zij
is van wit marmer, en word gehouden voor een meesterstuk van den
beeldhouwer Coustou. De beelden, die de twee lijkbussen kroonen, zijn
de Godsdienst, de Deugd, de Tijd en Frankrijk. Men vind meêr andere
fraaije versierselen in deze kerk, bijzonder het beeldhouwwerk boven
een Altaar, verbeeldende de moord van St. Savinien. De glazen zijn
geschilderd door den bekenden _Franschen_ konstschilder Jean Cousin
[6], die te _Soucy_ digt bij deze stad in de 16de eeuw gebooren werd;
men wilde, dat hij tot de Protestanten behoorde, omdat hij op de
glazen van _St. Roman's_ kerk te _Sens_ in eene schilderij van het
laatste Oordeel een Paus in de hel geplaatst had, en men nam hem die
aardigheid maar zeer kwalijk. Deze stad was reeds vermaard ten tijde
van Julius Caesar. In 1735 vond men 'er het opschrift: _Vesta mater_,
waarom men meent te moeten onderstellen, dat 'er een tempel van Vesta
geweest is; uit andere aanwijzingen maakt men op, dat 'er ook een
tempel ter eere van Augustus bestaan heeft. 'Er bestaat nog geldspecie,
die 'er Carolus Magnus heeft doen slaan. Paus Alexander de III. koos
deze stad tot schuilplaats, en verbleef 'er van den 30 September 1163
tot in 1165. In de boekerij van het Capittel van de Hoofdkerk alhier,
wierd voorheen een kluchtig stuk bewaard, namenlijk het oorspronkelijk
handschrift van den kerkdienst der gekken (_l'Office des fous_,) zoo
als die eertijds in de kerk van _Sens_ gezongen werd, het was een lang
smal en redelijk dik boekdeel in Folio, met uitgesneden ijvoor bedekt
en met lange magere letters geschreven; men vindt 'er afbeeldingen in
van Bacchus feesten, Pan's feesten, potsenmakerijen en meêr andere
schandelijke ongerijmdheden van dien aard: in dit feest, dat door
deszelfs verregaande ongerijmdheden zeer wel aan zijne benaming
beantwoordde, speelde ook een Ezel, te weten een viervoetig dier,
eene voorname rol; andere op twee beenen waren 'er met menigte bij.

Onder meêr anderen is hier ook een voorname fabriek van het geen men in
_Frankrijk Velours d'Utrecht_ noemt, en dat zeer veel gebruikt word,
om Meubilen, Rijtuigen, enz. te bekleeden: deze fabriek schijnt uit
een der voornaamste steden in ons Vaderland herkomstig, en misschien
is zij 'er, zoo als meêr anderen, thans wel in verval.

De Waterhorologies (_Horloges d'eau_) die men zelfs tot in _Asia_
en _America_ verzendt, worden hier gemaakt.

Buiten de stad zag ik verscheidene vruchtbaare moestuinen en
boomkweekerijen; als ook eene fraaije algemeene wandelplaats. Men rijdt
over een brug over de _Yonne_, die langs deze stad stroomt. In deze
landstreek zijn veel wijnbergen, en hier en daar nog al boomen. Wij
ontbeten te _Villeneuve le Roy_, thans _Villeneuve sur Yonne_, een
klein stadje aan den oostelijken oever van die rivier, niet onaangenaam
gelegen; het heeft aanmerkelijke Leêrlooijerijen, en het leder maakt
een voornamen tak van zijn' handel uit. Op den weg naar _Joigny_ ziet
men nog altijd verscheidene heuvels met wijngaarden beplant; de wijn is
een voornaam voortbrengsel van dit land. Weldra bespeurde wij de stad
_Joigny_ [7], en eene vlakte zoo ver het oog kon reiken. De voorstad
_St. Michel_, is zeer aangenaam aan de _Yonne_ geleegen, en maakt
een fraaije kaai; 'er staan verscheidene gnappe huizen en een groot
en schoon gebouw, zijnde eene cazerne, daar voorheen veel krijgsvolk
zoo te voet als te paard in gelegd werd. Die kaai pronkt ook met twee
prachtige en sierlijke ijzeren hekken, een derde is aan den opgang van
de brug. Op de fraaije steenen brug, die door agt boogen ondersteund
word, heeft men een verrukkend gezigt. Bonaparte kwam 'er over, toen
hij zegepralende uit _Italiën_ te rug keerde, en men heeft toen op
dezelve een' houten eereboog opgerigt die 'er nog staat. Het stadje,
dat niet groot is, maar zeer welvarende, drijft, zoo het schijnt,
veel handel in koorn, daar het de stapelplaats van is, en van een
soort van laken, dat 'er gemaakt word. Voorheen was het een Graafschap.

Het dorpje _Avrolles_, daar wij doorreden, leverde een deerlijk
schouwspel op; 112 huizen en de kerk waren er den 25. der laatst
afgeloopen Maand, door de onvoorzigtigheid van een der Inwoonders,
afgebrand. Eer wij hier aankwamen, wees men mij het begin, dat men
gemaakt had met het kanaal van _Bourgondiën_ te graven. Het stadje
_St. Florentin_ op dezen weg gelegen, leverde niets merkwaardigs op; de
grond hieromstreeks kwam mij niet zeer vruchtbaar voor. De wijnbergen
en heuvels werden meer verheven. Dit plaatsje echter herinnerde ons
aan St. Florentin, daar na Hertog de la Vrilliere, die 'er Heer van
was, een der verachtelijkste Hovelingen van Lodewijk den XV. Hij kon
zich beroemen van veertig duizend _Lettres de Cachet_ uitgegeven te
hebben; zijn bijzit Sabathier heeft 'er omtrent wel negen en dertig
duizend van verkocht. Men maakte op hem het volgende grafschrift:


    Ci git un petit saint [8] qui n'est pas du commun;
    Il a porté trois noms, et n'en laissa pas un.


Omstreeks zeven uren kwamen wij te _Tonnère_: heden hadden wij 13
1/2 post afgelegd, en hielden hier ons nachtverblijf. Dit stadje is
schilderachtig gelegen; een kerk op een rots gebouwd, ziet men van
verre boven de huizen uitsteken; aan den voet van dezelve is een
bron, die zeer overvloedig in water en zoo diep is, dat men schier
geen' grond kan vinden: rondom is eene overdekte gallerij gebouwd
voor de waschvrouwen. Niet meêr dan ruim honderd voeten van daar
heeft het water van deze bron reeds een stroom gevormd, waar men op
een steenen brug, van twee bogen, overgaat. De Marquis de Louvois,
Secretaris van Staat, en Oorlogsminister onder Lodewijk den XIV,
de schrik der Protestanten, was Heer van dit Graafschap. Wij vonden
hier een redelijk goed avondmaal, en de ligging was ook vrij wel; want
men heeft in _Frankrijk_ in dit saisoen, alle reden, om te vreden te
zijn over de bedden, als het getal der weegluizen zoo groot niet is,
dat zij het slapen ten eenenmaal verhinderen. Voor het overige moet
men hier met het scherpziende oog van eene _Noord-Hollandsche_ vrouw
niet rondsnuffelen, en vooral ook de keuken onbezocht laten. Nu men
word hier ook aan gewoon, en dit is noodzakelijk.

Den 18 dezer begaven wij ons 's morgens om 3 uren weder op reis. Na een
eind weegs gereden te hebben, troffen wij vrij hooge heuvels aan; de
wagen kon hier niet anders dan zeer langzaam vorderen, en wij verkozen,
om te wandelen. Wel dra zagen wij die grootsche en schitterende
vertooning, die ieder redelijk mensch met eerbied en bewondering
vervult, en die zoo vreemd is voor zeer veel stedelingen. De zon
rees statig boven den gezigteinder. De landstreek is hier niet zeer
vruchtbaar; wijn is het voornaamste, dat men 'er teelt. Wij zagen hier
en daar ook kreupelbosch en woeste onbebouwde streeken. Na twee posten
gereisd te hebben, kwamen wij te _Ancy-le-Franc_. Het stadje ziet 'er
ellendig uit; doch even buiten hetzelve ligt een schoon kasteel. Het
scheen door de omwenteling niet geleden te hebben. Nicolo del Abate,
leerling van Primaticcio, een vermaard schilder ten tijde van François
I, heeft verscheidene vertrekken van dit kasteel versierd. Wij hebben
het inwendig niet gezien, en vergenoegden ons met de tuinen, die hier
en daar nog al aardig zijn aangelegd, te doorwandelen. Achter het
huis scheen veel bosch te liggen, en het water ontbrak 'er ook niet;
het kwam mij dus voor een aangenaam buitenverblijf te zijn. Voor mij
zou het nog aangenamer wezen, wanneer ik het moest bewonen, indien
het verder afgelegen was van het armoedige stadje, dat 'er voorheen
aan behoorde, ten zij ik in staat was, om het lot van deszelfs
inwoners te verbeteren. Thans behoort het kasteel aan de familie
van Louvois, van hetzelfde geslacht daar ik hier van gesproken heb,
en word door een vrouw van dien naam bewoond, ik weet niet of het de
laatste vrouw en weduwe is van die Louvois, die te _Parijs_ om zijn
gaauwdievenstreeken bekend was [9]. Dit onder anderen verdient als
een staaltje van het edel gedrag van een voornaam _Fransch_ edelman
aangeteekend te worden. Louvois had geld noodig, zoo als hem wel
eens meêr gebeurde. Juist was de Courtenvaux, zijn oom, van wien hij
moest erven, ziek, hij gaat zijn' dood bekend maaken aan een man,
van wien hij £ 30,000--wilde leenen, voorwendende dat hij dit geld
noodig had voor de rouwkleeding, enz. overeenkomstig zijn' staat. Men
belooft hem de som, vragende slechts twee uuren tijd, om hem die te
bezorgen. Daar hij zelf overtuigd was, hoe weinig staat men op hem
maakte, begreep hij zeer wel, dat men in dien tusschentijd onderzoek
zou doen. Hij loopt dan naar het Hotèl, waar zijn oom woonde; zendt
den Zwitser onder het een of ander voorwendzel om een boodschap, gaat
in de _loge_ [10], trekt het livrei aan, doet de sjerp om, en wachtte
zoo, tot dat de tijd die men hem bepaald had, bijna verloopen was, en
ieder, die naar den Heer de Courtenvaux vroeg, werd terug gezonden met
deze boodschap: "_Hij is kwartier over tweeën gestorven_." Hier door
bereikt de fielt zijn oogmerk; de gevraagde som word hem toegeteld,
en 's anderen daags verneemt men, dat de Courtenvaux welvarende was;
en Louvois, die zeer wel wist, dat hij door zijn oom onterfd was,
lagchte des te meêr in zijn vuist, wijl hij zich verzekerd hield dat
hij de geleende som nimmer terug zou kunnen geven.--wat zegt gij,
Vriend! zou Cartouche het wel beter hebben kunnen overleggen?

Voort reizende vonden wij wel verscheidenheid van gezigten, hier en
daar zijn zij zelf schoon, doch de landstreek is veeläl woest en
onvruchtbaar. Te _Aisy sur Armançon_ zagen wij in het voorbijgaan
de ijzersmelterijen van den vermaarden Buffon. Het ijzer word uit
de mijnen hier omstreeks gehaald, en deze smelterijen leverden 's
jaarlijks omtrent acht maal honderd duizend ponden ijzer; en men
verzekert, dat zij den eigenaar veel geld opbragten. Het kasteel
van _Montbar_ op eene aanzienelijke hoogte gelegen, vertoonde zich
vervolgens aan ons gezigt, (zie de hier bijgaande afbeelding); wij
moesten in het stadje van dien naam, aan den voet van den berg gelegen,
het middagmaal houden. Ik had dus den tijd, om het te zien, en om op
den berg, daar het kasteel ligt, te klimmen. Die Schrijver van de
Natuurlijke Historie, vooral om zijn schoonen stijl beroemd, is in
deze plaats den 7 September 1707 gebooren, en in 1788 begraven. Hij
was een werkzaam man, zelfs tot op 't laatst van zijn leven, en
niettegenstaande hij door den steen dikwils vreesselijk leed; maar
teffens was deze groote man in sommige opzigten zeer beuzelachtig:
zelfs in zijn hooge jaren, en al was hij onpasselijk, liet hij zich
dagelijks het haar in _papillottes_ [11] zetten en branden; veeltijds
liet hij zich tweemaal op een' dag kappen, en was 'er zeer opgesteld,
dat dit met de vereischte zorg en oplettenheid geschiedde. Hij hield
zich ook nu en dan gaarne met buurpraatjes bezig, en wist door zijn'
kapper en anderen alles, wat 'er in _Montbar_ in de huisgezinnen en
onder de ingezetenen omging. De Buffon was een _Franschman_; was hij
een _Hollander_ geweest, men zou nog meêr reden hebben, om zich hier
over te verwonderen.

Het kasteel is een oud gebouw, en zag 'er zoo wel als de tuinen en
toegangen tot hetzelve vervallen uit. Het woonhuis, waar de geleerde
Natuuronderzoeker zijn Verblijf hield, ziet men in een straat van het
stadje. De vrouw uit de Herberg, waar wij aten, was kamenier in het
huis van de Buffon geweest en wilde wel praten: ik had dus gelegenheid,
om mij over hem te onderhouden, en zij bevestigde dat, wat ik u hier
wegens zijn geaardheid verhaal. d'Aubenton is ook van _Montbar_ [12];
het stadje behoorende tot het Departement _la Côte d'Or_ ziet 'er
niet zeer gunstig uit. Het riviertje de _Brenne_ stroomt 'er door,
en 'er ligt een steenen brug over. De hondslederen handschoenen,
die men hier maakt, hebben nog al eenigen naam. In de omstreek zijn
ook eenige marmergroeven, en men teelt 'er wijn.

In de stad wandelende zag ik een aankomend jongetje aan de deur zitten,
bezig met maliën om rijgsnoeren te maken, dat hier ook een fabriekje
schijnt te zijn. Ik ondervroeg het kind hieromtrent een en andermaal,
doch kreeg geen antwoord; hier over te onvreden, was ik gereed om
mijn misnoegen aan hetzelve te kennen te geven, toen de moeder uit het
huis kwam, en mij zeide, dat het ongelukkig kind stom en doof geboren
was. Weldra veranderde de gemelijkheid in aandoening; ik vroeg haar,
waarom zij niet trachtte, om het zoontje in de School van Dooven en
Stommen te _Parijs_ te bezorgen, doch de goede arme vrouw antwoordde op
eenen teederen toon, dat zij bang was, dat het mishandeld zou worden,
en hoe zeer zij hard werk had, om aan den kost te komen, het echter
niet gaarne zou verlaten.--Buiten _Montbar_ wordt de landstreek hoe
langer hoe woester, doch levert daarom geen onaangenaame vertooning
op; van de aanmerkelijke overblijfsels van een oud kasteel, dat ik
hier op eene rotsachtige hoogte zag liggen, wist niemand van het
gezelschap mij eenig bijzonder narigt te geeven. De grond was hier
als bedekt met sprinkhanen die geduurig voor de voeten met geheele
zwermen opvlogen; de vleugels waren schoon rood. In 't voorbijgaan
zagen wij _Semur_, een stad op een hooge rots aardig gelegen; het
riviertje _d'Armançon_ stroomt aan den voet. Men zeî mij, dat deze
rots bestond uit rood graniet, bekwaam om gepolijst te worden. Men
vindt hier ook veel versteeningen van groote Ammonshoornen, Oesters,
Mosselen, enz. De grond hier rondom ziet 'er noch al vruchtbaar uit,
en men teelt 'er veel koren. De weg is aangenaam, aan beide zijden
beplant. Tegen den avond kwamen wij te _Vitteaux_, een stadje tusschen
verscheidene bergen aan het riviertje _de Brenne_ gelegen, waar wij ons
avondmaal en nachtverblijf moesten houden. Hier omstreeks vindt men
ook marmergroeven, en bij het inkomen eene gemeene wandelplaats. Ik
doorliep het plaatsje, maar zag 'er niets bijzonders. Heden hadden
wij 9 1/2 post gereisd. Ons avondmaal was vrolijk: onze Wijnkooper
van _Beaune_ liet zich nu en dan eens gelden, en wij waren over onze
Herberg nog al wel te vreden.

Den volgenden morgen, 19 dezer, vertrokken wij weder om drie uren; dit
scheen het algemeen bepaalde uur. Een' vrij hoogen berg over moetende
(want hier kan men het al bergen noemen) gingen wij te voet. Op
de hoogte vonden wij het zeer frisch, zoo dat het zelfs eenigzins
hinderlijk was. Het begon dag te worden, en wij zagen niet ver van
den weg een Telegraaf, die opgerigt, was om de _Armée de Reserve_,
die hier omstreeks lag, met die van _Italiën_ gemeenschap te doen
hebben: thans maakt men 'er geen gebruik meêr van; van deze plaats,
de verhevenste van de geheele streek, zag ik de eerste stralen der zon
een schilderachtig schoon landschap beschijnen.--Een eindweegs verder
zagen wij aan onze rechterhand het aanzienelijke kasteel _Sombernon_
voorheen bewoond door de Hertogen van _Bourgondiën_. Onze Rentenier
van _Dyon_ deed mij hier als iets in der daad bijzonders opmerken,
dat de drup of het water van het dak op dit kasteel, aan den eenen
kant door de _Brenne_ in de _Yonne_ de _Seine_, en vervolgens in den
_Oceäan_; en aan den anderen kant door _de Ouche_ in de _Saone_ in de
_Rhone_ en vervolgens in de _Middellandsche Zee_ loopt. De landstreek
blijft aanhoudend schilderachtig schoon; hier ziet men bosch, daar
barre en hooge rotsen, en daar zijn dezelve weder geheel groen door
de menigte palm en andere struiken, die 'er op groeijen. Hoe meêr
wij _Dyon_ naderden, hoe meêr wij bevonden, dat de Natuur hier eene
eenigzins ontzaggelijke houding aanneemt; de rotsen zijn hoog en hier
en daar steil; zij hellen zelfs op sommige plaatsen over den weg, die
'er digt langs loopt, heen. Wij kwamen voorbij een vrolijk gelegen
dorpje, rondom meestal met allerlei vruchtboomen beplant; dit is de
vruchthof van _Dyon_ en levert zeer veel ooft aan de stad. De Bisschop
van _Dyon_ had hier zijn buitenplaats, en dit bewijst genoegzaam, dat
het een aangename en vruchtbare landsdouw is. Verder zagen wij de nog
aanzienelijke overblijfsels van dat _Carthuizer_ klooster, om deszelfs
pracht en weelde, om zijne paleizen en bekoorlijke tuinen zoo vermaard;
en deze tempel der wellust werd, tot aan de omwenteling, door een soort
van Monniken bewoond, die van vele, om hunne voorgewende godsvrucht en
zedigheid, met den uitersten eerbied behandeld werden. Wat men ook van
de _Fransche_ omwenteling zegge moge, in het uitroeijen der kloosters
heeft zij het menschdom een' wezenlijken dienst bewezen. Langs den weg
ziet men een gracht (_canal_) die onvoltooid is gebleven, en die zig
tot een goeden afstand van de stad uitstrekt. Niet verre van _Dyon_
begint die keten heuvelen, die om derzelver overvloed van goeden
wijn _la Côte d'Or_ genaamd wordt; de stad vertoont zich met hare
fraaije spitze torens, op eene bevallige wijze, (de hier bijgevoegde
aftekening zal 'er u een duidelijk denkbeeld van geeven.) Wij kwamen
'er in door eene fraaije poort, die nog niet lang gebouwd scheen,
en namen onzen intrek in het Hôtel _de la Galère_, nadat wij van onze
vriendelijke reisgenoten afscheid genomen hadden. Het speet mij in der
daad, dat wij niet langer bij elkanderen bleven. De Priester vooral
was een man, die kunde en smaak met een beminnelijke geaardheid scheen
te vereenigen: men bespeurde aan hem in 't geheel, die onaangename
gebreken niet, die zoo dikwijls aan lieden van dien stand eigen zijn;
hij was vrolijk zonder losbandigheid, zedig zonder gemaaktheid, en
kundig zonder verwaandheid; daar bij scheen hij zeer verdraagzaam en
redelijk zoo omtrent Godsdienstige als Staatkundige gevoelens. Het
geen, mijns bedunkens, tot dit alles zeer veel had bijgedragen, was,
dat hij uitgeweken zijnde zich zeer lang in _Engeland_ had opgehouden,
en daar, bijzonder door de Protestanten, op de menschlievendste en
vriendelijkste wijze was behandeld geworden. Met dankbare aandoening
sprak hij hier van, en ik ben wel verzekerd, dat deze achtingswaardige
geestelijke, waar hij ooit eenigen invloed moge hebbe, nimmer
gewetensdwang of vervolgzucht dulden zal.

Zie daar, Vriend! een' vrij langen Brief, in eenen volgenden zal
ik u over deze stad, waar omtrent ik reeds het een en ander heb
aangeteekend, nader onderhouden.--Vaarwel!





TWEEDE BRIEF.

_Lyon_, 26 _Julij._


Eergisteren ben ik hier aangekomen, en vervolg mijn reisverhaal, zoo
als ik u in mijn vorigen, gedagteekend uit _Dyon_, beloofd heb. Die
stad is mij bijzonder wel bevallen, zoo om de aangename ligging, den
overvloed der levensmiddelen, als om de orde en zindelijkheid die 'er
plaats heeft. Bij ons zou men 'er ten dezen opzigte in 't geheel niets
ongewoons vinden; doch voor _Frankrijk_ moet het als, iets bijzonders
in 't oog loopen. _Dyon_ was voorheen de Hoofdstad van het Hertogdom
van _Bourgondiën_, thans is zij het van het Departement van de _Côte
d'Or_; de _Prefect_ houd 'er zijn verblijf, en 'er is een _Tribunal de
première instance_. De weg van _Parijs_ tot _Dyon_, zoo als wij die
genomen hebben, is 38 3/4 posten. Aan den Conducteur van den wagen
gaven wij volgens gebruik £ 3-:-: de persoon drinkgeld, en aan de
postillons geeft ieder doorgaans 2 sols van het eene Posthuis tot het
andere: voor het gemak laat men dit door den Conducteur verschieten,
het geen ook omtrent op denzelfden prijs uitkwam.

De poort, waar wij in gekomen waren, scheen mij bezienswaardig. Onze
Herberg was 'er niet ver van daan, en ik was dan naauwelijks van den
wagen afgestapt, of ik ging dezelve bezigtigen. Het is een fraaije
eereboog van wit gehouwen steen, in het begin van de Omwenteling voor
de Vrijheid opgerigt, zoo als het opschrift boven dezelve aanduidt. Zij
wordt dan ook nog _la porte de la Liberté_ genaamd. Aan den binnenkant,
en aan beide zijden, leest men op steenen tafelen: "_Les droits de
l'homme reconnus le 30 Septembre l'an I. de la Liberté (1739) etc._"
[13] _De basreliefs_ hier op toepasselijk zijn van den Beeldhouwer
Attiret, in dit Departement geboren, en kort voor onze aankomst
gestorven. Even buiten deze poort ziet men een' fraaijen tuin in
den _Engelschen_ smaak aangelegd, en die thans ook voor een gemeene
wandeling strekt: men noemt denzelven _le Jardin de l'Arquebuse_; bij
ons zou men het de _Schutters Doelen_ noemen. Het merkwaardigste, dat
ik daar zag, was een populierboom van eene zeer ongemeene dikte, men
kan hem op de hoogte van de schouders naauwelijks met vier persoonen
omvatten: onder aan den grond is hij nog veel dikker, en daarbij zeer
hoog, en zwaar van takken, doch in de toppen is al veel dood hout,
en mij dunkt, dat men wel zou, doen om hem intekorten, ten einde door
dit middel eene zoo aanzienelijke gedenkzuil der Natuur nog langer in
wezen te houden.--Een oude boom heeft voor mij iets eerwaardigs, en ik
zie dien veel liever dan zoo vele gedenkteekenen voor de dwinglandij of
het bijgeloof opgerigt, die niets merkwaardigs opleveren--dan oudheid.

De Hoofdkerk is een fraai gebouw, inzonderheid de spitse toren, die
door deskundigen voor een meesterstuk gehouden word. Deze kerk is
onlangs van binnen nieuw opgemaakt; men was 'er zelfs nog aan bezig,
alles werd dan ook zeer net en sierlijk opgepronkt. Behalve deze
zijn 'er nog twee andere kerken, waarvan men de fraaije en prachtige
bouworde bewonderd; zij zijn ook van binnen ter deeg mooi gemaakt.

Hoewel ik weet, dat gij even zoo min als ik een liefhebber zijt
van al dat heilige poppenspel, moet ik u toch het een en ander
vertellen van de voorheen hier zoo vermaarde heilige Kapel (_la sainte
Chapelle_). Deze wierd door Hugues, de derde Hertog van _Bourgondiën_,
in 1172, gebouwd, en is dus nog al tamelijk oud. In 1430 zond Paus
Eugenius de Vierde aan Philippus, zeer ten onregte bijgenaamd, _de
Goede_, Hertog van, _Bourgondiën_, [14] de beruchte wonderdadige
hostie. Deze Paus scheen het zoo wat bont te maken, want met zat hem
hevig in het vaarwater, en ten gevolge van dien werd hij ook door de
kerkvergadering van _Bazel_, in 1439, afgezet, uitgescholden voor
een handeldrijver in geestelijke zaken (_Simoniet_), meineedigen,
onverbeterlijken ketter, kortom voor al wat leelijk was, en Amadeus
Hertog van _Savoyen_, werd door die zelfde kerkvergadering in zijne
plaats aangesteld.--Men leefde toen ook al aardig met de Pausen.--De
Hertog van _Epernon_ gaf vervolgens een gouden kist met edele
gesteentens omzet, waar de heilige ouwel in bewaard moest worden,
(deze Hertog was toen Gouverneur van de Provintie _Bourgondiën_)
en eindelijk voegde Lodewijk de XI. Koning van _Frankrijk_ 'er zijne
kroon bij. Als men dezen ouwel ten toon stelde, werd dezelve in een
gouden zon gezet, die een en vijftig mark woog: de kroon van Lodewijk
de XI. plaatste men 'er dan boven op; of dat ook keurig mooi geweest
moet zijn. Ik zeg van al die fraaijigheden niets meêr; want de geheelen
boêl was opgeruimd, en de kerk is gedeeltelijk afgebroken. Naar men
mij verzekerde moest 'er een Schouwburg van gemaakt worden.

Nu 'er zijn ook kerken genoeg in _Dyon_, en een Schouwburg heb ik
'er niet gezien. Van een andere kerk heeft men een Korenhal gemaakt;
want men begrijpt nu, dat diergelijke gebouwen in eene wel ingerigte
maatschappij ook noodzakelijk zijn. Behalve de kerken was 'er in
deze stad ook een menigte kloosters. Het bijgeloof, en dus ook de
onverdraagzaamheid, hadden 'er vrij wat invloed. Men heeft 'er dan
ook begonnen met de Protestanten te vervolgen. De Maarschalk van
Frankrijk Tavannes, vertrouweling van Karel den IX. en een van de
voorname bewerkers van den rampzaligen _St. Bartels_ nacht, speelde
hier toen ook de eerste rol. Het Paleis, dat men voorheen _le Palais
de Condé_ noemde, omdat die Prins Gouverneur was van de Provintie,
is een prachtig gebouw. Het pronkt met een fraaije colonnade en
ijzer hek: voor hetzelve is eene ruime plaats in de gedaante van
een halven cirkel, en rondom geregeld met huizen bebouwd. Men gaat
door bogen in de straten, die 'er op uitkomen. Midden op deze plaats
stond voorheen het beeld van Lodewijk de XIV. te paard. In dit Paleis
vergaderden de Staten van _Bourgondiën_ alle drie jaren, doorgaans in
de Maand Mei: zij bestonden uit de Geestelijkheid, den Adel en den
derden Staat. De Maire van de stad _Dyon_ was altijd Voorzitter van
den laatsten. Deze vergadering duurde gemeenelijk veertien dagen,
en men hield die met veel pracht en uitwendige vertooning. 'Er was
volk genoeg, want zij bestond doorgaans uit 450 persoonen. Hunne
voorname werkzaamheid was het regelen van de belastingen, daar de
Geestelijken en de Adel, die het meeste te zeggen hadden, geen duit
in betaalden; het ging dan daarmede zoo als het spreekwoord zegt:
"van een anders leder is het goed riemen snijden;" en het is dus ook
geen wonder, dat de derde Staat, eindelijk deze onregtvaardigheid,
die overal in _Frankrijk_ plaats had, moede wordende, zijn misnoegen
daar over op eene gevoelige wijze heeft getoond, en de goederen
van die kwaadbetaalders, die daar bij nog zeer ongemakkelijk waren,
heeft aangesproken voor de achterstallige schuld: en ik geloof, welk
regt die zoogenaamde groote sinjeurs ook vermeenen te hebben, om zich
deswegens bezwaard te achten, dat, wanneer een nauwkeurig _Hollandsch_
boekhouder de rekening eens opmaakte, zij nog een aanmerkelijke
som ten achteren zouden zijn. De zaken zijn nu geheel van gedaante
veranderd--en wij willen hopen, dat het daar door beter zal gaan. De
onderscheidene regtbanken van dit Departement houden thans zitting in
dat voormalig Paleis van _Condé_. Daar het openstond ging ik 'er in,
en verder in een zaal, waar de Crimineele Regtbank zitting hield,
en waar men bezig was met een vrouw te verhooren, die beschuldigd
werd van eenige goederen gestolen te hebben. Het was na den middag,
en een van de Regters, misschien gewoon, om op dien tijd een dutje te
doen, zat gerust te slapen.--Aan den ingang van de zaal las ik, dat
van de toehoorders de mannen zich aan de eene, en de vrouwen zich aan
den anderen kant moeten plaatsen. Voor iedere sekse was dan ook eene
bijzondere plaats met een balie afgeschoten, zoo dat de eerbaarheid
hier wel in acht schijnt genomen te worden. In het afgaan bewonderde
ik den fraaijen trap. Onder in dit gebouw staan verscheidene kramen
met prenten, boeken en andere waren, en achter aan hetzelve is nog
een oude toren die boven het dak uitsteekt, men zeide mij, dat het
nog een overblijfsel was van het oude Hertoglijke Paleis.

De Stad verder doorwandelende zag ik verscheidene schoone huizen;
de straten zijn veelal ruim; de wallen met boomen beplant, leveren
eene alleraangenaamste wandeling op, en men heeft van daar eene
verscheidenheid van schoone gezigten. De wandeling buiten om de stad
is ook zeer vermakelijk, en voor een stad, komt mij _Dyon_ voor,
wat de plaatselijke gelegenheid aanbelangt, al een zeer aangenaam
verblijf te zijn.

Den 20 dezer regende het aanhoudend, en dat is voor een' reiziger
allerverdrietigst, men kan niet rondloopen, niet wandelen; de
Koffijhuizen zijn, dan vooral in plaatsen daar men geen Schouwburg
of andere openbare vermakelijkheden heeft, de voornaamste toevlucht,
wij maakten 'er dan ook gebruik van; men vindt 'er hier verscheiden, en
daar onder die zeer net en met smaak zijn ingerigt. Ik las daar onder
anderen in een van de _Parijssche_ Nieuwsbladen eene beschrijving van
het Feest van laatstleden Zondag, en hoe de Keizer en Keizerin, toen
zij in staatsie door den tuin van de Tuillerien reden, door de menigte
van alle kanten waren toegejuicht. Daar zag ik al weder, hoe weinig men
op zich zelven staat kan maken; want ik was bij dezen optogt geweest en
had niets anders dan het geschreeuw van eenige weinige menschen, (men
zeide dat het Militairen waren) digt bij het kasteel van de Tuillerien,
gehoord. Het was, meen ik, bij gelegenheid dat hunne Keizerlijke
Majeiteiten aftraden en in het Paleis gingen. Even te voren, mij onder
een grooten hoop menschen, ter plaatse, waar de optogt voorbij ging,
bevindende, hield bijna ieder een den hoed op. Iemand, die daar bij
stond, en die ik, naar zijn kleeding te oordeelen, voor een voornaam
man hield, scheen deze onbeleefdheid niet te kunnen dulden, en riep:
_Chapeaux bas_, (de hoeden af) doch men toonde zich misnoegd en morde
over deze herinnering, zonder daaraan te gehoorzamen, het geen ik in
't geheel niet overeenkomstig vond met de _Fransche_ wellevendheid.

In dit Koffijhuis vernam ik teffens, dat 'er een _Museum_ in deze
stad te zien was. Na den middag gingen wij daar na toe, het is ook
in het voormalig Paleis van _Condé_; men ziet 'er in eenige zalen
verscheidene schilderijen, waar onder 'er twee Veldslagen van den
beruchten krijgsman zijn, bekend onder den eernaam van _le grand_
Condé. Tusschen twee haakjes; in zeker opzigt heb ik nog al eenige
overeenkomst met dien man,--hoe zoo? zult gij vragen,--wel hij was
zoo wel als ik met de jicht gekweld, zoo zelfs, dat hij in 1676 voor
het opperbevel van het leger moest bedanken. In een andere zaal zijn
de beelden meestäl afgietsels, en eenige kopijen van marmer; deze
dienen bijzonder voor de teekenschool, die ook in dit gebouw is. Zoo
de kweekelingen in het vak der beelden al iets mogten te kort komen,
de natuur levert in deze streeken de heerlijkste toonelen op voor den
landschapschilder. In eene volgende zaal ziet men eenige oudheden,
als toiletdoozen, messen, vorken, een brieventas enz. welk tuig
afkomstig is van de eerste Hertogen en Hertoginnen van _Bourgondiën_,
naar men mij verzekerde; nu men kon ook wel zien dat het van daag of
gisteren niet gemaakt, maar verscheidene modes ten achteren was. Ook
zag ik 'er den knop van den Bisschoppelijken staf, benevens een
ring en gordelgesp van den eersten Abt van de vermaarde Abdij van
_Citeaux_. Van meêr belang voor den konstminnaar, vond ik een aantal
marmeren beeldjes, ieder ongeveer ander half voet hoog. Zij verbeeldden
_Carthuizer_ Monniken, in onderscheidene houdingen; deze beeldjes
hadden gestaan, om de prachtige marmeren graftombes van de Hertogen
van _Bourgondiën_, in het koor van de Kerk der _Carthuizers_, waarvan
ik reeds gesproken heb, en welke tombes in het begin van de omwenteling
zijn gesloopt. Regt fraai zijn die beeldjes gewerkt, en de uitdrukking,
die 'er in hunne gezigten plaats heeft, trekt vooräl de aandacht. Ik
zag hier ook nog een klein stukje agter een glas in een lijst, het
was van was geboetseerd, en verbeeldde een half verrot lijk. Men had
'er een gordijntje voor gehangen, om dat het 'er zoo afzigtelijk
uitzag. Onze geleider meende, dat het iets tot de geschiedenis van
het huis van _Bourgondiën_ behoorende, moest voorstellen; maar het
regte wist 'er de sukkelaar ons niet van te zeggen.

Den 21 ging ik 's morgens vroeg in den aangenaamen Tuin van de
_Arquebuse_ wandelen, en mijn ouden populierboom bezoeken: geen koord
of andere meet-instrumenten bij mij hebbende, mat ik de dikte van
den stam, onder aan den grond, door mijne voeten rondom dezelve,
den een voor den anderen te zetten, en telde op deze wijze acht
en dertig zulke voeten;--Welk eene aanmerkelijke dikte!--De grond
schijnt hier goed voor het houtgewas, ook naar de andere boomen en
struiken te oordeelen. Voorbij een Seringe-struik komende, werd ik
een zeer onaangenamen reuk gewaar, bijna als die van een hok, waarïn
leeuwen, tijgers of diergelijke opgesloten zijn; ik wilde hier de
reden van weten, en bevond na eenige reizen om den struik, die vrij
groot was, gegaan te zijn, en hem naauwkeurig bekeken te hebben,
dat 'er midden in een menigte torren zaten, welken 'er de bladeren
afknaagden, en dat deze dien onaangenamen reuk veroorzaakten. Ik
herinner mij niet van diergelijke _insecten_ meêr gezien te hebben,
althans niet levendig: zij hadden een schone ligt groene gouden kleur,
en kwamen mij voor te behooren tot de soort van het Vliegend Hart,
zijnde smal van lijf met fraaije lange horens. Ik deed 'er een paar
van in een papier en nam dezelve mede naar mijn kamer, doch de stank,
dien zij verwekten, verpligtte mij om ze weg te werpen. De reuk was
zoo sterk, dat men denzelven op den afstand van twee treden van den
struik, reeds gewaar werd.

Ik wandelde verder om de stad, en zag onder andere een wijngaard voor
een huis geplant, van eene buitengewone uitgebreidheid. De ranken
waren over een rooster van latten gespreid om lommer voor het huis te
hebben; en dit groene dak was zoo groot, dat 'er wel vijftig menschen
op hun gemak onder zitten konden; daarbij was deze schoone wijnstok
vol met trossen druiven, Van eene ongemene grootte. Hier en daar om
de stad, zag ik ook nog overblijfsels van de oude vestingwerken. Het
riviertje _l'Ouche_ stroomt langs _Dyon_, en 'er legt een fraaije
steenen brug over, even buiten de stad; het vormt ook vele aardige
partijtjes. Bezat ik de kunst van Ruisdaal of Waterlo, ik zond u ook
hier eenige teekeningen van. Het Gasthuis dat men buiten de _porte de
fer_ (een ijzer hek) ziet, is een fraai gebouw. Met genoegen zag ik
sommige zieken gemakkelijk zitten naast verscheidene _Oléanders_,
_Laurustinus_ boomen en andere welriekende kruiden en bloemen,
die men daar in bakken en potten nedergezet had. Bij ons gebruikt
men die alleen maar, om de prachtige lusthoven en buitenplaatsen
opteschikken, hier hebben zij eene betere bestemming, zij dienen tot
verkwikking van arme zieken. Sedert de omwenteling is het bestuur
van diergelijke gestichten in _Frankrijk_ veel verbeterd; voor dien
tijd had de Geestelijkheid 'er meestal alleen de bestiering over. In
ons Vaderland, hoewel wij anders in menschlievendheid en mildadigheid
zeer wel tegen de _Franschen_ kunnen monsteren, zou toch, dunkt mij,
ten opzigte van de gasthuizen ook nog veel te verbeteren zijn; vooral
wenschte ik die buiten de steden in een gezond en aangenaam oord,
zoo veel mogelijk, te hebben, en niet al de zieken in eene algemeene
zaal, maar in afzonderlijke luchtige vertrekken te plaatsen, ten minste
die geenen, die erg ziek zijn; behalve de besmetting, is het gezigt,
en dikwijls het gekerm van sommige kranken voor anderen, die minder
ziek zijn, allerakeligst; zij zien veeltijds pijnelijke operatien, het
afleggen en voorbij dragen der dooden.--Welk een schouwspel! waarom
in plaats van die groote zalen, zijn de gasthuizen niet zoo als onze
hofjes, rondom met vertrekjes, een plaats in het midden, en het gansche
gebouw omringd met bevallige tuinen, met fraaije en geurige bloemen
en planten, lommerijke lanen, vruchtrijke boomgaarden enz. Het is
immers zoo verkwikkelijk voor een zieke, die begint te herstellen,
als hij het ziekbed, daar hij weken, en somtijds maanden aan gebonden
was, kan verlaten en in de vrije lucht de vrolijke en bevallige
natuur aanschouwen, en met dankbare aandoening aan den Schepper en
Onderhouder van dezelve denken.

In en om deze stad, zag ik verscheidene daken en torens met pannen
van onderscheidene kleuren belegd; men maakt 'er ruiten en andere
figuren mede, zoo als men wel op de vloertapijten ziet; dit staat
niet onäardig.

De Bibliothekaris der Bibliotheek van het _Lycée_, is een zeer
vriendelijk man; hij sprak met veel lof van onze _Hollandsche_
geleerden, als Grotius, Boerhave, enz. Ik zag die Bibliotheek terloops
in; het kwam mij voor, dat dezelve eene aanmerkelijke verzameling
boeken bevatte; 'er waren ook eenige borstbeelden van voorname mannen,
als Piron, Crebillon, Buffon, Voltaire en meêr anderen. De Beeldhouwer
Attiret, daar ik u reeds van gesproken heb, is 'er de maker van.

Deze stad is het Vaderland van verscheidene groote mannen, als van
den welsprekenden Bossuet, Bisschop van _Meaux_, daar ik in mijnen
vorigen reeds melding van maakte; van den Toneeldichter Crébillon,
een edelman, die hier een voornamen post bekleedde; hij voerde de
Treurspelen van AEschylus op nieuws in _Frankrijk_ ten Tooneele, nadat
hij dezelve op eene regelmatige wijze beärbeid had; zijne stukken
zijn nog tegenwoordig in veel achting, en sommigen 'er van worden
dikwijls gespeeld; hij werd in 1674 geboren, en stierf in 1762. Piron,
door zijne Tooneel- en andere geestige werken bekend, werd hier in
1689 geboren [15], als ook la Monnoye, Dichter en _Bibliograaf_,
en de Baron de Longpierre, schrijver van eenige Tooneelstukken,
enz. die in 1659 het licht zag. Rameau een van de grootste _Fransche_
muziek-_componisten_, is ook van _Dyon_; hij werd aldaar geboren in
1683, en stierf in 1769; hij was Organist van een kerk te _Parijs_,
en heeft het muzijk samengesteld van verscheidene Opera's; [16]
zijn uitvaart wierd zeer plegtig gevierd. _Dyon_ heeft dus veel
toegebragt tot den luister van het _Fransche_ Tooneel; de inwoonders
van die stad, hebben alzoo inzonderheid regt op een fraaijen en goeden
Schouwburg, en ik wensch, dat men niet zal dralen, met het plan, om
'er een te bouwen, ten uitvoer te brengen. Menestrier een geleerde
oudheidkundige, had ik haast vergeten; die man, welke ook te _Dyon_
in 1555 geboren is, heeft belangrijke aanteekeningen over de medailles
nagelaten. Men las eertijds, op een der glazen van _St. Medars_ kerk,
het volgend zonderlinge grafschrift, dat op hem gemaakt is:


    "_Ci git_ Jean le Menestrier,
    _l'An de sa vie soixante dix_,
    _Il mit le pied a l'étrier_,
    _Pour s'en aller en Paradis_." [17].


Door den aanhoudenden regen verhinderd wordende, om mijne wandelingen
buiten voorttezetten, moest ik die tot de stad zelve bepalen. Ik ging
het oude slot, dat tegen den wal ligt, digt bij de poort naar den
kant van _Parijs_, bezigtigen; oorspronkelijk schijnt het een Citadel
geweest te zijn; naderhand heeft het ook gediend tot een gevangenis,
en was tot de omwenteling toe de Bastille van _Bourgondiën_; ik zag 'er
dan ook nog verscheidene holen en gevangenissen.--Wie weet, dacht ik,
hoe vele slagtoffers van wareldlijk en kerkelijk geweld hier bittere
tranen gestort hebben.--Het ziet 'er thans zeer vervallen uit.--Van
den toren aan de achterzijde heeft men een fraai gezigt. Aan den
anderen kant van de stad, op de wal, zag ik ook een fraaije danszaal,
men noemt die plaats _Tivoli_.

Hopende op goed weder, bestelden wij rijtuig, om den volgenden dag te
vertrekken; want de Postwagen naar _Chalons_ reed 's nachts, en hier
hadden wij geen zin in. Verscheidene lieden van dit land zeiden mij,
dat, als het hier eens begon te regenen, het doorgaans eenige dagen
duurde; de reden hier van was, willen zij, dat de wolken tusschen de
bergen bleven hangen; en in der daad, de toppen der bergen rondom de
stad waren sedert een paar dagen door wolken bedekt.

Over onze herberg waren wij wel te vreden, en betaalden £ 3-:-:
aan de gemeene tafel, die vrij goed was, en £ 2-:-: voor een kamer
met twee bedden. Op de reis hier na toe, hadden wij doorgaans ook £
3-:-: voor het middag eten, en £ 3-10-: ook wel eens £ 3-:-: voor
het avondeten en slapen betaald.

De inwoners van _Dyon_, hoewel de hoofdstad van het goede wijnland,
hadden, dacht mij, over het algemeen, eerder een somber dan een
vrolijk voorkomen. Zou de invloed van het bijgeloof hier niet
veeläl de oorzaak van zijn? Men begroot het getal der ingezetenen op
ruim 20,000. Kousenweverijen en fabrieken van een soort van kanten,
speelkaarten en de wijnhandel zijn de voorname takken van hun bestaan;
'er zijn verscheidene leêrlooijerijen; men maakt 'er ook sommige
wollesstoffen en confituren, en de mostaart van _Dyon_, die geheel
_Frankrijk_ door beroemd is, zoo als bij ons die van _Zaandam_ of
_Doesburg_, moet ik ook niet vergeten.





DERDE BRIEF.

_Lyon_, 28 _Julij._


Wij vertrokken, den 22. dezer, 's morgens om vijf uren van _Dyon_, met
twee rijtuigen, op twee wielen; ieder met een paard bespannen, zoo als
de koetskarren in _Bataafsch Braband_; men noemt die hier _Carioles_;
in elk zouden drie personen, en de voerman, bekrompen kunnen zitten;
doch dan moet men ook geen bagage hebben. Wij betaalden voor deze
twee rijtuigen £50-:-: alle onkosten voor rekening van den voerman
tot _Chalons sur Saone_. _Dyon_ en _Chalons_ zijn langs den gewonen
weg, 8 3/4 posten van elkanderen. Na omtrent anderhalf uur gereden
te hebben, kwamen wij aan dat vermaarde _Clos de Vougeot_ waaraan een
lekkerbek nooit zonder watertanden denken kan. De wijn die hier groeit,
en die onder den naam van _Clos de Vougeot_ bekend is, wordt voor de
fijnste gehouden, die in _Bourgondie_ wast. Zijn naam wordt ontleend
van _clos_, een besloten plaats, (want de wijngaard is met een muur
omringd), en _Vougeot_, de naam van het dorpje, daar dezelve onder
gelegen is. In deze besloten plaats staat ook een fraai gebouw, dat
men _le pressoir_ noemt. De druiven worden hierin getreden, geperst
enz. Deze wijngaard, benevens het dorpje en meêr andere plaatsen hier
omstreeks, behoorde voor de omwenteling aan de beruchte _Bernardijner_
Abdij van _Citeaux_; de rijkdom en bezittingen in landgoederen van
deze zich noemende godvruchtige kluizenaars (_pieux solitaires_),
was grooter dan die van sommige aanzienlijke Vorstendommen. Zij
teelden doorgaans meêr wijn in één herfst, dan 'er in menige stad
in _Frankrijk_ in een gansch jaar gebruikt wordt. Behalve den wijn,
leverde deze Abdij nog andere aanzienelijke voortbrengsels op,
als Kardinalen, Pausen, [18] Heiligen en wat al niet meêr.... De
Abt van _Citeaux_ had het gewone regtsgebied over de vier eerste
Abdijen van zijne Orde; hij was de opperste (_Superieur General_)
van al de Abdijen en Kloosters, tot die orde behoorende; als mede van
eenige Militaire Orden in _Spanje_ en _Portugal_. In de Vergadering
der Staten van _Bourgondiën_, volgde hij in rang op de Bisschoppen;
hij was ook eerste Raadsheer in het Parlement van _Bourgondiën_;
kortöm, hij was al een heele groote sinjeur. Deze geestelijke
Vader liet zich dan op zijne grootheid al vrij wat voorstaan, en
hield geen geringen stoet. Men oordeele over de verkwisting van de
Monniken van _Citeaux_, en de zorg, om hunne kelders wel te voorzien;
(want dit was het voornaamste, met geleerdheid braken zij hun hoofd
zeer weinig); hun voornemen was, om van het pershuis in de _Clos de
Vougeot_ af, tot in hunne kelders toe, looden buizen onder den grond
doorloopende te leggen, om door deze kanalen den wijn in die ruime
gewelven te doen stroomen; en dit pershuis is bijna twee uren van
de Abdij af gelegen. Thans is dat voorheen zoo aanzienelijk gebouw,
gedeeltelijk gesloopt, het lag midden in een schoon bosch, dat wij van
verre zagen. Dat _Clos de Vougeot_, dat 360 _arpens_ [19] groot is,
behoort thans aan de Bankiers Tourton en Ravel te _Parijs_. Die wijn
word zelfs hier op de plaats voor £6-:-: de fles verkogt. Eer wij
van deze Abdij afstappen, nog een woordje over deszelfs patroon,
de Heilige Bernardus; hij werd te _Fontaine-lez-Dyon_, een half
uurtje van _Dyon_, in het laatst van de elfde eeuw geboren, was slim,
ondernemend en welsprekend; en had daar door zelfs ook aan het hof,
veel invloed; hij was een voorname aanstoker van de kruisvaarten, en
de stichter van 1800 mans- en 1400 vrouwen-kloosters. Zeker _Fransch_
schrijver zegt van hem: "_Dix hommes comme_ St. Bernard, _auroient
depeuplé le monde_." [20]

Omstreeks half acht kwamen wij te _Nuys_ of _Nuits_, en stapten
daar af, om te ontbijten; het was zoo koud, dat men vuur voor
ons aanmaakte. De wijn, die hier tegen den berg groeit, aan wiens
voet het stadje ligt, is ook zeer beroemd, en heeft zijne eerste
vermaardheid te danken aan eene ziekte, van Lodewijk den XIV. in
1680. De Geneesheeren moesten den geschiktsten wijn kiezen, om de
krachten van den zieken te herstellen, en vonden daartoe den ouden
wijn van _Nuits_ het beste. Sedert dien tijd, is die wijn, die te
voren in het land zelve werd gebruikt, sterk gezocht, overäl na toe
verzonden geworden; en daar door, natuurlijker wijze, aanmerkelijk
in prijs gestegen. Het bovenste gedeelte van den berg, waar tegen
hij groeit, is anders schraal en onvruchtbaar.

Hoewel het nog vroeg was, konden wij niet nalaten, om van dezen
lekkeren wijn te proeven, te meêr, daar men ons verzekerd had, dat
wij ze in de Herberg, waar wij afgetreden waren, echt konden krijgen;
'er moest dan een fles van zijn bij ons ontbijt, dat bestond in koud
vleesch en brood; wij vonden ze zeer goed; maar moesten 'er ook £3-:-:
voor betalen. Het spijt mij, dat ik den naam van de Herberg vergeten
heb; want zoo gij, of iemand van onze kennissen, in dit land mogt
komen, zou ik ulieden raden, om 'er aanteleggen; niet alleen om
goeden wijn te drinken, maar omdat de vrouw, eene bejaarde matrone,
zeer vriendelijk en geschikt is. Het is een groot huis, bij het inkomen
van het plaatsje, en men kan aan den boêl zien, dat het lieden zijn,
die 'er wel inzitten. Wij wandelden het stadje door, doch zagen 'er
niets bijzonders. Men had ons verteld, dat de vrouwen hier zeer weinig
boezem hebben, en voor zoo ver ik 'er in 't voorbijgaan over oordeelen
kon, is deze aanmerking niet geheel ongegrond. Hier van daan ook het
versje, dat ik uit den mond van een _Bourgondiër_ heb opgeschreven:


    _Nuits, ville sans renom,_
    _Rivière sans poisson,_
    _Montagnes sans buissons,_
    _Justice sans raison,_
    _Filles sans tetons,_
    _Mais le vin est bon._


Het riviertje _Musain_ stroomt voorbij de stad; dit riviertje
neemt zijn' oorsprong niet ver van hier aan den voet van den berg
van _Vergi_; voorheen stond 'er op dezen berg een Kasteel van dien
naam. Het bekende en verschrikkelijke Treurspel, _Gabrielle de Vergi_
[21], dat in het _Hollandsch_ is overgezet, is van daar afkomstig.

Het was goed weder, wij wandelden vooruit, en lieten de rijtuigen
volgen. Aan de regterhand heeft men altijd de ketens van heuvelen, die
men _la Coté d'Or_ noemt, op een' zekeren afstand van den weg. Langs
die heuvels ligt eene menigte dorpen, zoo digt, dat zij hier en daar
aan elkanderen raken. Alles, wat men onder tegen die heuvelen en in
de vlakte ziet, zijn wijngaarden; en hier en daar wat _Maïs_, ook
bij ons _Turksche_ Tarw genaamd; aan de linkerhand was het redelijk
goed korenland. Het Departement de _la Côte d'Or_, hoewel vruchtbaar
in wijn, levert anders niet veel koren op, en de grond is 'er op
vele plaatsen in 't geheel niet toe geschikt, en zelfs hier en daar
zeer onvruchtbaar. Aan den anderen kant van _Dyon_, van _Parijs_
komende, vond ik, dat het graan, zoo tarw, als haver en garst,
zeer kort en mager stond. De schrale grond, en geringe bemesting is
hier zeker veelal de oorzaak van; doch de boeren verergeren het nog,
door misschien een derde zaadkoren te veel op de akkers te werpen. Ik
sprak hier met een inwoner van dit land over, en hij moest bekennen
dat ik gelijk had. De gronden zijn veeläl krijtachtig, naar het mij
toescheen; sommigen zijn geheel rood door de roode aarde waarmede zij
doormengd zijn, en anderen zijn keiachtig en vol kleine steentjes;
deze is zeer geschikt voor den wijn. Boekweit, die hier denkelijk
wel zou groeijen, heb ik 'er niet gezien; ik geloof ook dat 'er de
rogge, althans op de meeste gronden, die ik zag, beter zou groeijen,
dan de tarwe; hier en daar scheen men dat ook te begrijpen, doch het
beteekende niet veel. De _Franschen_ houden van geen roggenbrood. Wat
de konstweiden aangaat, deze bestaan meestal in Lucerne klaver;
_Bourgondiën_ levert ook veel schapen op.

De weg was vooral door den aanhoudenden regen, zeer slecht. Hij is
niet bestraat, maar met kleine keitjes opgeworpen, en het draven
in onze karretjes, hoewel de bankjes nog al op riemen hingen, was
ongemakkelijk; wij gingen dan veel te voet, en zagen daar door de
landstreek des te beter.

Het was omtrent elf uren, toen wij te _Beaune_ kwamen; hier gingen
wij onzen Wijnkooper, met wien wij op den Postwagen van _Parijs_ naar
_Dyon_ kennis gemaakt hadden, opzoeken; doch hij was uit de stad. Daar
onze voerlieden verzocht hadden, om hier hunne paarden een paar uren
te laten rusten, hadden wij den tijd, om het stadje te bezigtigen:
het ziet 'er nog al levendig en welvarende uit, doch wij vonden 'er
niets bijzonders. De inwoners worden voor zeer dom en onverstandig
gehouden, waarom men hun den naam gegeven heeft van _les anes de
Beaune_ [22]. Zoo het waar is dat zij dezen naam verdienen, is het
niet te verwonderen; want 'er waren voor de omwenteling in deze, stad,
die men op omtrent zes duizend inwoners begrootte, agt à negen zoo
Mans- als Vrouwen-Kloosters, waar onder een Abdij van _Bernardiner_
Nonnen, en een half uurtje van de stad lag nog een _Carthuizer_
Klooster. _Bourgondiën_, en vooral dit gedeelte, was voorheen een
regt Monnikenland; geen wonder, 'er groeit goede wijn, en die snaken
zijn doorgaans liefhebbers van een druifje te pikken. Ook is 'er in
_Beaune_ een Gasthuis voor zieke en oude lieden, door Nicolas Rollin,
Kanselier van onzen Graaf Philippus van _Bourgondiën_ gesticht. Het
wordt ook door Nonnen bediend; doch deze doen slechts geloften voor
één jaar, en dat kan 'er immers nog al door. Men heeft die goede
zusters, na de omwenteling in _Frankrijk_, ook bijna overal in wezen
gelaten. Koning Lodewijk de XI, aan wien men dit Gasthuis liet zien,
zeide, van den stichter sprekende: "Het is zeer billijk, daar hij zoo
veel armen gedurende zijn leven gemaakt heeft, dat hij voor zijn dood
een huis heeft doen bouwen, om ze te herbergen."

De stad, die, onder verscheidene Hertogen, het verblijf van het
Hof was, is met wallen, muren en grachten omringd; zij zijn zeer
vervallen. Na de zamenzwering van den Marschalk Charles de Biron,
die den 31 Julij 1602 in de Bastille onthoofd is, deed _Hendrik_
de IV. het Kasteel van _Beaune_, dat voor een van de beste van de
Provintie gehouden werd, ontmantelen.

Men had ons een herberg in de voorstad, naar den kant van _Chalons_,
aangewezen, waar wij goeden wijn moesten vinden; want de wijn van
_Beaune_ is ook zeer beroemd. Hier gingen wij ter loops het middagmaal
nemen, en troffen 'er in de daad zeer goeden wijn aan. Na den maaltijd
wandelden wij voort langs eenen aangenamen weg tot boven _Vollenai_,
een Dorp, waarvan de wijnen ook waardig gekeurd worden, om, op de
tafels der rijken, een voorname plaats te bekleeden. Op eene hoogte
hier omtrent heeft men een zeer schoon gezigt. Men wees ons het Dorp
_Pomare_, waar van de wijnen ook tot den wel voorzienen kelder van
een echten liefhebber behooren; te _Meursault_, waar wij door kwamen,
en dat nog al een gnap dorp is, vonden wij goed, om eens aanteleggen,
wij dronken daar een fles witten wijn van 1790, die lekker was, maar
wij moesten 'er ook £4-:-: voor neêrtellen. Men teelt 'er goeden
wijn. Hier verlaat men _la Côte d'Or_ en het fijne wijnland. Het
bijgaande gezigtje zal u een denkbeeld geven van de aangename ligging
van een gedeelte dezer kostelijke wijnbergen.

De weg tusschen dit dorp en _Chalons_ is fraai, aangenaam en wel
beplant; de toegangen van die stad zijn gansch niet onbevallig; 's
avonds te half zes kwamen wij 'er aan. Dit word _Chalons sur Saone_
genaamd, in onderscheiding van een ander _Chalons sur Marne_. Wij
waren dan ook in het Departement van _Saone et Loire_ [23]; namen
onzen intrek in _l'Hotel des trois Fesans_; bestelden het avondmaal
en gingen wandelen. Ik stond verwonderd over de fraaije kaai, die
men hier langs de rivier heeft, en de schoone gebouwen, die men daar
ziet; het gezigt van dezelve is ook zeer aangenaam. In de vaart die
hier gemeenschap heeft met de rivier, wijst men den vreemdelingen de
sluizen als iets bijzonders aan; voor ons was dat niets nieuws. Van de
Stad gaat men over eene fraaije steenen brug naar de voorstad _Saint
Laurent_, aan den anderen kant van de _Saone_. Die brug is aan beide
zijden versierd met vier Piramiden, welken dienen, zoo ik meen, om
'er lantaarns tusschen te hangen. De voorstad _Saint Laurent_ is een
eiland, rondom door de _Saone_ bespoeld. Gontran Koning van _Orleäns_
en _Bourgondiën_, die te _Chalons_ zijn verblijf hield, stichtte op
dit eiland een Abdij omtrent het jaar 590; thans dient zij voor een
Hospitaal. Rondom is een fraaije en lommerrijke wandeling, van waar men
een aangenaam gezigt heeft over de rivier en de omliggende landouwen.





VIERDE BRIEF.

_Lyon, 30 Julij._


De schuit, waarmede wij, den volgenden dag, 23 dezer, van _Chalons_
naar _Lyon_ vertrekken moesten, voer eerst 's middags om twaalf uren
af; ik had dus nog tijd, om _Chalons_ doorteloopen, waar ik blijde om
was; want het zag 'er hier levendig en vrolijk uit, en beviel mij dus
wel. Met genoegen zag ik de puinhoopen van verscheidene Kloosters,
die men had afgebroken, hoe zeer dit anders niet sierlijk staat. De
overige Kerken schenen niets bijzonders opteleveren. Wij zouden de
kermis bij hebben kunnen wonen, als wij een paar dagen vroeger waren
gekomen; de kramen en lootsen stonden 'er nog, digt bij de poort, waar
men van den kant van _Dyon_ inkomt, en hier naar te oordeelen, scheen
zij nog al aanmerkelijk geweest te zijn. _Chalons_ drijft zeer veel
handel, voornamelijk in granen en wijn. 'Er zijn ook eenige koussen-
en hoeden-fabrieken; men vindt 'er vele welgestelde Ingezetenen. Het
getal der inwoners word op omtrent 12,000 begroot. Deze stad en de
omliggende landstreek, draagt ook roem op de schoonheid harer vrouwen,
en de vriendelijkheid der mannen, bijzonder tegen vreemdelingen; en
ik vind dit in het een en ander opzigt niet geheel zonder grond. Onze
Hospes, onder anderen, was een allerbeleefdst en vriendelijk man,
hoewel wij maar kort bij hem verbleven en geene groote verteringen
maakte. De menschen zien 'er ook over het algemeen frisch en gezond
uit; kortom, _Chalons_ is een aangename plaats, en _Les trois Fesans_
een goede Herberg. Bij het dorp _Presty_, niet ver van deze stad
gelegen, vindt men loodmijnen.

Deze streek, die voorheen tot de _Gaulen_ behoorde, schijnt bewoond
geweest te zijn door een der oudste volkeren op de aarde bekend. Dit
althans schijnt zeker, dat de _Insubriënsen_, wier vestiging in
_Italië_ veel ouder is dan de grondslag van _Rome_, en misschien
zelfs dan de aankomst van Enéas in _Latium_, een deel uitmaakte van
de _Æduensen_, een Volk vermaard in de geschiedenis, en de eerste waar
van dezelve melding maakt, als bewonende dat gedeelte van _Frankrijk_;
waar thans de stad _Autun_, tot dit Departement behoorende, staat;
deze stad, die men wil, dat toen _Bibracte_ genaamd was, bezit ook
nog verscheidene overblijfsels van oudheden, en ik had wel lust,
om die te gaan zien, doch het was wat te ver buiten onzen weg.

Tegen den middag begaven wij ons scheep, na alvorens aan het _Bureau_
(bij den Commissaris) £6-:-:. betaald te hebben voor ieder persoon;
dit is de vracht op de beste plaats, een soort van roef, van _Chalons_
naar _Lyon_. Wij waren met meêr dan zestig personen in en op deze
schuit, die men hier _la Diligence_ noemt; behalve nog vrij wat
koopmansgoederen en bagaadje. Op de rivier zijnde, levert _Chalons_,
ook eene aangename vertooning op; ik bleef 'er zoo lang mogelijk op
turen, en zou verkozen hebben, om boven op te blijven zitten; doch
de wind was zoo koud, dat ik het niet durfde wagen. De schippers,
op deze rivier, zijn meestal frissche stevige kerels. De opperste
van onze schuit werd _Patron_ genaamd; zij spreken onder elkanderen
eene taal, die men _patois_ noemt, en die ik niet verstond; hier
en daar komen 'er woorden in, die eenige overeenkomst hebben met
het _Italiaansch_. De stroom van deze rivier is niet sterk, en men
kan dezelve dus, zonder veel moeite, zoo wel op als afvaren. Wij
voeren ze af, en hadden vier paarden noodig, om dat de wind tegen
was, op sommige plaatsen is het zoo ondiep, dat wij over het zand
sleepten. Daar aan de boorden van de _Saone_ niet veel te zien was,
gingen wij het middagmaal houden; hebbende koud vleesch, vruchten en
wijn mede genomen. Onder de personen, die zich in de schuit bevonden,
troffen wij ook weder onzen Wijnkooper van _Maçon_ aan, met wien wij
reeds van _Parijs_ naar _Dyon_ gereisd hadden. Te _Tournus_, een stadje
half weg _Chalons_ en _Maçon_, zeer aangenaam aan den regter oever
van de _Saone_ gelegen, zagen wij eene fraaije brug over die rivier,
zijnde onder steen en boven hout; doch in een' smaak gemaakt, dat men
ze op een' zekeren afstand voor geheel steen zou aanzien. Sedert de
9de eeuw bestond hier een voorname Abdij van _Benedictijner_ Monniken,
tot dat de Kardinaal de la Rochefoucauld, die 'er Abt van was, dezelve
deed _seculariseeren_, en 'er een Kanonniken Kapittel van maakte.

Dit plaatsje schijnt nog al eenigen handel te drijven. Niet ver van
hier zag ik, aan den oever van de rivier, een _Maçonnois_ boerinnetje,
met een aardig klein rond zwart hoedje op, dat de bijzondere mode
van dat land is, al spinnende en zingende haar koeijen hoeden. Van
_Parijs_ af hadden wij niet anders dan rood rundvee gezien, aan deze
kanten is het geelächtig wit.

's Avonds om half acht kwamen wij te _Maçon_, omtrent elf _Fransche_
mijlen van _Chalons_ gelegen, en de Hoofdstad van dit Departement,
hoewel kleiner en minder bevolkt dan _Chalons_; waarom de inwoners van
die plaats ook zeer te onvreden zijn, dat men aan dezelve de voorkeur
niet gegeven heeft; vooral ook, omdat _Chalons_ meêr in het midden van
het Departement liggende, beter geschikt schijnt tot eene Hoofdplaats,
daar hetzelve het verblijf is van den Prefect en de voorname regtbank
van het Departement.

_Maçon_ doet zich op eene aangename wijze op. Zij ligt aan de helling
van eene hoogte [24], en heeft een fraaije kaai en eene steenen brug,
op dertien bogen, over de _Saone_: door middel van deze brug heeft
zij gemeenschap met het Departement _de l'Ain_; voorheen dat gedeelte
van _Bourgondiën_, dat men _la Bresse_ noemde. Immers, Vriend! hebben
onze achtingwaardige Vaderlandsche schrijfsters, E. Wolff en A. Deken,
te _Bourg_, de hoofdplaats van dat Departement, gewoond; en aldaar
hare _Wandelingen door Bourgondiën_ geschreven. Met een dankbaar
gevoel dacht ik hier aan die kundige vrouwen; zij hebben toch veel
tot de verlichting en aankweeking der goede smaak bijgedragen. Hare
_Sara Burgerhart_ is geheel oorspronkelijk en vol geest; het is een
meesterstuk, en wordt daar zelfs bij vreemdelingen voor gehouden;
hoewel het voor hun, wijl zij met de karakters, die 'er zoo natuurlijk
in geteekend worden, niet genoegzaam bekend zijn, die waarde niet
kan hebben, die het voor ons heeft. Het is in het _Fransch_, en zoo
ik mij niet bedrieg, ook in het _Hoogduitsch_ overgezet.

Terwijl het nog licht was, wandelde ik langs de kaai, want dit is
het voornaamste, dat hier te zien is. Op hetzelve staan fraaije
gebouwen, en onder anderen een welgebouwd Stadhuis; in een van de
vleugels is de Schouwburg. Inwendig beteekent de stad niet veel;
zij is onregelmatig gebouwd, en de straten zijn naauw. Op de brug,
die 300 treden lang en 6 breed is, heeft men een allerliefst gezigt
op de rivier, en bijzonder op een bevallig gelegen eiland. Het is
aangenaam beplant, en 'er is een weide op, die bij zekere gelegenheden
dient tot de viering van Feesten. Zeker _Fransch_ schrijver, die 'er
toch ook al uitermate door verrukt moet geweest zijn, zegt: _"Cest
un vrai tableau de l'Albane, Cette île enchanteresse semble jetée sur
le globe, pour être digne de contenir également le temple des Dieux,
les danses des mortels et le tombeau des grands hommes. l'Imagination
les lui prête, quand l'oeil la considère, et tout homme devient poète,
s'il touche à ses rives parfumées."_ [25]

Op mij heeft het die uitwerking niet gehad, en ik heb meêr dan
eens in ons Vaderland plaatsen gezien, die ik bekoorlijker vond,
dan deze. Oordeel zelve uit het gezigtje, dat ik u hier bij zend,
en dat wel gelijkende is.

Onze reisgenoot, de Wijnkooper, liet niet af, of wij moesten bij hem
komen, en hij deed ons van zijn besten wijn drinken. Hij had een gnap
huis, en ruime kelders; en pakhuizen, die wij van den eenen kant tot
den anderen moesten doorloopen. De wijn van _Mâcon_ is smakelijk,
en wordt voor gezond gehouden; deeze stad drijft daar in dan ook veel
handel, vooral met _Parijs_ en _Lyon_; en deze twee steden gebruiken
'er een aanmerkelijk gedeelte van. Wij hadden onzen intrek genomen
_au grand Hotèl du Sauvage_, alwaar wij s'avonds aan tafel zittende,
zeer lastig gevallen werden, door verscheidene koopvrouwen in messen,
scharen en diergelijk tuig, dat voornamelijk te _Moulins_, hoofdplaats
van het Departement _'Allier_, voorheen _le Bourbonnois_, gemaakt
wordt. St. Louis in 1248 vertrekkende, om een' kruistogt te ondernemen,
kocht in 't voorbijgaan het Graafschap _Mâcon_. Van de vermaarde
Abdij der _Benedictijner Cluny_, voorheen een der aanmerkelijkste
van _Frankrijk_, en niet verre van deze stad gelegen, zal ik u niets
anders zeggen, dan dat hunne Boekerij, die aanzienelijk was, en waar
onder werken van waarde, door de Protestanten in de 16de eeuw verbrand
werd. Deze verkeerde ijver heeft eene aanmerkelijke schade aan de
letterkunde toegebragt; want men moet tot lof van de _Benedictijnen_
zeggen, dat zij de wetenschappen beoefenden en bewaarden, toen die
voor een groot deel der wereld verloren waren.

Den 24 dezer, 's morgens om vijf uren, verlieten wij _Mâcon_; over ons
Logement waren wij wel te vreden; het is een groot en fraaij gebouw,
'er zijn zelfs baden in. Behalve onzen Wijnkooper, was 'er nog een
ander tamelijk bejaard Heer uitgegaan, met een Dametje, die 'er
onder weg was ingekomen, en welke, 'er vrij galant uitzag. De Heer,
die een sukkelaar scheen, had ons wel verteld, dat hij te _Lyon_,
waar hij van daan kwam, een proçes, en onder weg zijne beurs had
verloren; hij had ook gisteren zijn horologie op een bank, beneden
in de schuit, laten liggen, en was naar boven gegaan; doch iemand
die het vond, was eerlijk genoeg, om het hem wederom te geven; en dit
een en ander leverde stof op tot een gesprek, over de onachtzaamheid
van dezen man; doch mêer wisten wij noch de meeste andere reizigers
niet van zijne omstandigheden af; doch eene vrouw, die te _Mâcon_,
en met onzen onachtzamen man, bekend scheen, en ook den vorigen dag
veel met hem gesproken had, verhaalde ons nu, dat hij niet alleen het
ongeluk had van zijn proçes en zijne beurs te verliezen, maar dat hij
bovendien zijne vrouw, die eenigen tijd geleden, met een jong Officier
was weggeloopen, in deze schuit wederom gevonden had; zijn vrouw was
dat Dametje, dat 'er onder weg ingekomen was. Een ander persoon, die
ook te _Maçon_ bekend scheen, bevestigde het gezegde van die vrouw,
en wij herinnerden ons nu wel, dat het Dametje boven op de schuit
zijnde, zeer vrolijk en spraakzaam was, doch zoodra zij beneden kwam,
waar onze ongelukkige zat, stil en afgetrokken scheen. Doch beiden
hadden echter zoo wijs geweest van zich stil te houden, zoodanig, dat
het gezelschap van de verwijdering, die 'er tusschen hun plaats had,
niet gewaar werd, uitgenomen de twee lieden, die hun kenden, en het
ons daar na verhaalden. Nu werd 'er op rekening van die lieden, en
vooral van de vrouw wat afgedaan; en dit gaf niet weinig aanleiding
tot lagchen en spotten, want de _Franschen_ van de zoogenaamde _bon
ton_, of die ze naäpen, vooral die van _Parijs_ of van de groote
steden, achten de huwelijkstrouw eene loutere beuzeling, vinden het
onwellevend en gemeen, om daar eenige waarde aan te hechten, en scheren
'er dus gaarne de gek mede; ieder kraamt dan zijne geestige trekken
uit. Zelfs op de voorname Tooneelen van _Parijs_, daar men zoo naauw
gezet schijnt omtrent het welvoegelijke, maakt men de huwelijkstrouw
gedurig bespottelijk. In de volksliederen, die men aan alle hoeken
van de straten hoort, en in de prenten, die men openlijk te koop ziet
hangen, gaat het niet beter; geen wonder, zulke waar heeft aftrek;
doch dat de goede orde en het wezenlijk geluk van de Maatschappij hier
door bevorderd wordt, kan ik niet geloven; en mij dunkt, dat 'er onze
ouderwetsche, zoogenaamde stijve _Hollanders_, in dat opzigt beter
achter zijn, en daar door dan ook vrij wat meer huisselijk genoegen,
en dat is toch het ware, smaken.

Dit voorval van den Heer B..... en zijn vrouw, van _Mâcon_, want zij
werden met naam en toenaam genoemd, heeft mij hier eene uitweiding doen
maken; doch mij dacht, dat kwam zoo eens in het rijm te pas, en waarom
zou ik het 'er dan niet bij voegen.--Nu weder aan mijn reisverhaal. De
wind was gaan leggen en het weder zacht, zoo dat ik boven op kon gaan
zitten. De gezigten tegen de bergen, waar de wolken tusschen hingen,
en tegen de heuvels met wijngaarden beplant, langs de boorden van de
_Saone_, waren alleraangenaamst. Onze schippers zeiden ook, dat dit
hangen van de wolken tusschen de bergen een zeker voorteeken was van
regen, en voegden 'er nog bij dat het tegen den avond zou donderen,
en gij zult straks hooren, dat zij het geraden hebben.

Hier moet ik u een opmerkingwaardigen trek van vriendschap, tusschen
twee honden, die wij aan boord hadden, verhalen. De eene was vrij
groot en een bastaardsoort van den herders hond, de andere was een
mopsje of steendoggetje; beiden waren van het mannelijk geslacht,
en behoorden aan onzen schipper, die 'er veel werk van scheen te
maken. Ik had al opgemerkt, dat zij vrienden schenen, want zij aten
zelfs van eene schotel zonder morren, en de schipper verhaalde mij
ook, dat zij bijzonder aan elkander gehecht waren; dit wierd weldra
bevestigd. Zij speelden met elkander op den kant van de schuit,
en ziet, de groote viel in het water en zwom naar den wal, terwijl
het kleintje door schreeuwen en blaffen zijn leed en ongerustheid te
kennen gaf, dreigende gedurig, om ook in het water te springen. Te
vergeefs zocht de schipper het te stillen, eindelijk zette hij het in
de rivier en het zwom naar den kant, zoodra wierd de groote het niet
gewaar, of hij zwom het te gemoet, en trachte zijn' kleinen vriend
te helpen en te ondersteunen; aan land komende, toonden zij, ieder
om het meest, hunne blijdschap en het springen en vrolijk blaffen,
duurde een geruime poos, en nu volgden zij te samen de schuit tot de
naaste plaats, waar wij moesten aanleggen.--Zouden de dieren, vooral
dit soort, wel zoo redeloos zijn als men vrij algemeen veronderstelt;
en welke zijn de juiste grenspalen tusschen de rede en het ingeschapen
gevoel (_instinct_)--is dat alles wel zoo duidelijk als wij ons
verbeelden, wanneer wij 'er zoo oppervlakkig aan denken? De dieren
handelen regelmatiger en meer eenvormig dan wij zoogenaamde beschaafde
menschen; hoe gering zijn ook hunne behoeften; en handelen sommige
zoogenaamde wilde en onbeschaafde volkeren, wier behoeften zeer
gering zijn, ook niet vrij regelmatig en eenvormig?--Maar deze zijn
voor beschaving vatbaar.--Kan men dit van de dieren ook niet zeggen,
en komt alles dan niet op eene meerder en minder mate van vatbaarheid
neder? Dit denkbeeld is voor eene zeer wijdloopige ontleding geschikt,
en daarom stap ik 'er af.

De gezigten werden verrukkelijk; het heeft hier en daar wel wat van
de oevers van den Rhijn, tusschen _Mentz_ en _Bonn_. Wij naderden
_Riotti_, een dorpje of gehucht aan den linkeroever, hier moesten
wij het middagmaal houden, de twee schuiten, te weten, die van en die
naar _Lyon_, ontmoeten hier elkander, en de reizigers van beiden eten
'er; wij zaten dan aan met omtrent 40 personen, in een ruime zaal,
van waar men een uitmuntend gezigt heeft; men schafte 'er ook goed
op en voor een matigen prijs. Ik heb u nog vergeten te zeggen, dat
de gewone tafelwijn, zoo hier als elders, waar wij geweest zijn onder
den prijs van den maaltijd begrepen is.

Daar de Rivier tusschen deze plaats en _Trévoux_ wat kronkelt, besloten
een deel van onze reizigers, waar toe ik ook behoorde, om langs een'
naderen en aangenamen weg tot die plaats te wandelen. Ik ging met een
Offiçier, die van het begin van de omwenteling af gediend had. Reeds
op de schuit hadden wij te zamen kennis gemaakt; hij scheen zeer
Republikeinsgezind, en verhaalde mij onder anderen, dat hij hoop
had, om zijn ontslag te bekomen, en zich dan op een landgoedje, dat
hij van zijn ouders geërfd had, en in _Bourgondiën_ gelegen was,
wilde nederzetten. Die wandeling over heuvels en door boschjes,
beviel mij ongemeen. _Trévoux_ een oud stadje, behoorende tot het
Departement de l'Ain, ligt Amphitheatersgewijze tegen eene hoogte
langs den linkeroever van de rivier. Hier schreven de Jesuiten hun
_Journal et Dictionnaire de Trévoux_, Hier bestreed het bijgeloof
de wijsbegeerte, en aan een anderen hoek van dit Departement is
_Ferney_ gelegen, alwaar een man woonde, die redelijk genoeg was,
en moeds genoeg bezat, om de zaak van den ongelukkigen Calas tegen de
dweepzucht te verdedigen. De Boekdrukkerij van _Trévoux_ was voorheen
vermaard. De wandelingen en gezigten die men op de hoogte bij deze stad
heeft, zijn zeer schilderachtig.--Hier wandelt men in een dreef van
fraaije platanus-boomen, en daar klimt men op den top van een heuvel,
van waar men het gezigt heeft op een ruime en vruchtbare vlakte, op de
omliggende heuvels, die hier en daar al vrij verheven zijn, en die men
ook wel kleine bergen en rotsen zou kunnen noemen. Wij waren _Trévoux_,
dat nog 5 _Fransche_ mijlen van _Lyon_ is, reeds door, en hadden
al meer dan een uur gewandeld, toen wij onze schuit gewaar werden;
hier klommen wij van de hoogte af, en begaven ons wederom scheep. Nu
had ik bijna geen oogen genoeg, om overal rond te zien, steenrotsen,
groene heuvelen, tuinen, buitenplaatsen, lusthuizen, boschjes, hooge
boomen, een kronkelende rivier, zoo stil en effen, dat al de voorwerpen
rondom 'er zich, als in een' spiegel, in vertoonen, nu en dan eens
een schuitje, en langs de oevers hier en daar een groepje menschen
of vee; schikt dat alles in uwe verbeelding, zoo fraaij en aangenaam
door en onder elkanderen, als gij wilt, en gij zult het niet fraaijer
maken, dan het inderdaad is. Vele vermogende lieden van _Lyon_ hebben
hieromstreeks hunne buitenverblijven, en komen daar doorgaans, even als
onze _Amsterdamsche_ Kooplieden, een gedeelte van den Zaturdag en den
Zondag doorbrengen. Het steedje _Neuville_, daar wij voorbij voeren,
ligt allerliefst, en men vindt 'er ook verscheidene buitenplaatsen,
die hier, het geen mij bijzonder beviel, meêr aangename landhuizen
dan prachtige paleizen, zoo als men ook bij ons maar al te veel ziet,
geleken.--Is het niet genoeg hovaardige rijken! dat gij in de steden
uwe schatten uitkraamt, en uwe pracht ten toon stelt, moet gij nog
tempels van den hoogmoed naast de eenvoudige hutten der landlieden
oprigten, om ook hun daardoor, is het mogelijk, te vernederen, en om
de schoone natuur te ontsieren.--Aardig vertoont zich in de nabijheid
van _Lyon_ het eiland _Barbe_, een gedeelte van de rots, waar het
plaatsje op gebouwd is, steekt ter zijde met een punt boven de huizen
uit. Een oud vervallen gebouw, overblijfsels van een Abdij, en een
digte beplanting van boomen, maken 'er een zeer fraaije en bevallige
schilderij van. Die van _Lyon_ verzamelen zich somtijds bij plegtige
gelegenheden en vreugdebedrijven op dit eiland. Bij het inkomen van de
stad ziet men op eene steile rots, aan den regteroever van de rivier,
de puinhopen van het kasteel _Pierre-Cise_ of _Pierre-en-Cise_;
gediend hebbende voor eene Staatsgevangenis, en in het begin van
de omwenteling gesloopt. Twee bekende slagtoffers van de wraak des
Kardinaals de Richelieu, onder de regering van Lodewijk den XIII.,
werden hier opgesloten, Cinqmars namelijk en zijn vriend de Thou. Zij
werden den 12 September 1642 onthoofd; Cinqmars was slegts 22 jaar
oud. De vader van den ongelukkigen de Thou, die in zijne geschiedenis
verscheidene voorbeelden van diergelijke vonnissen aanhaalt, voorzag
toen niet, dat zijn zoon ook dat lot zou ondergaan.

De schuit was reeds in de stad, en bij de plaats, waar wij moesten aan
wal stappen, toen de voorzegging van onzen schipper, des 's morgens
gedaan, vervuld werd; een zwaare donderbui barstte genoegzaam boven
ons hoofd uit. Uit een raampje van de schuit kijkende, schoot 'er
een bliksemstraal zoo digt langs dezelve in het water neder, dat ik
'er eenige oogenblikken als van verbijsterd was; de slag deed zig te
gelijker tijd op eene geweldige wijze hooren, en werd weldra door een
zwaren stortregen gevolgd, zoo dat wij verpligt waren, om in de schuit
te blijven, tot de bui over was; en dit duurde nog al een heele poos.

Genoeg voor ditmaal--wanneer het zoo aanhoudend blijft regenen, als
het gisteren en heden gedaan heeft, zal ik veel te huis moeten zitten,
en alzoo tijds genoeg hebben, om u ruim en breed over deze stad te
onderhouden; want ik neem toch tusschen beide de drooge buijen waar,
om te gaan wandelen, en somtijds waag ik 'er ook al eens een' natten
rok aan.





VIJFDE BRIEF.

_Lyon, 31 Julij._


Naauwelijks hadden wij hier voet aan wal gezet, of wij werden schier
verdrongen door de menschen, die ons ieder om het zeerst noodigde, om
van hun huis gebruik te maken. Welk een vriendelijk en gastvrij volk,
zou een vreemdeling, die met de _Europeesche_ zeden en gebruiken niet
bekend is, denken; maar gij begrijpt ligt, dat het Logementhouders of
hunne knechts of meiden waren. Men had ons het _Hotel des Celestins_
aangeraden, wij zetten ons dan in een huurkoets (_fiacre_), die men
hier zoo wel als te _Parijs_ vindt, lieten 'er onze koffers opbinden,
en ons zoo aan het _Hotel des Celestins_ brengen; dit is een van de
eerste Hotels van de stad, doch het was 'er ons veel te duur; want
ik heb de gewoonte, om, zoodra ik in een Logement kom, te onderzoeken
naar de prijs van het een en ander; en hier bij heb ik mij altijd zeer
wel bevonden. Wij raakten dan hier niet slaags, en lieten ons aan
het _Hotel de Languedoc_, dat wij in het voorbijgaan gezien hadden,
brengen; het staat op de Kaai langs de _Saone_, niet ver van de
houten brug over dezelve. Wij vonden daar zeer goede kamers op de
eerste verdieping, en die een alleraangenaamst uitzigt hadden op de
rivier, en over dezelve; op de Hoofdkerk, den berg van _St. Just_,
_l'Hospice des Antiquailles_, de Kapel van _notre Dame de Fourvières_
enz. Niettegenstaande de uitgezochte en treffende fraaiheid van
het gezigt van dat gedeelte van het Logement, waar wij onzen intrek
genomen hadden, was de prijs zeer matig; ik betaalde voor een kamer
met twee bedden £ 3-:-: daags, en even zoo veel voor mijn middagmaal.

De stad doorwandelende, zag ik uit een straat een man met pluimen
op den hoed aankomen, gevolgd van eenige anderen, die iets, dat wit
en zwart was, schenen te dragen, zij lagchten en praatten overluid
onder elkanderen, en stapten vrij gezwind; ik dacht dat zij iets
zonderlings te kijken hadden, en ziet, het was een begravenis; het
lijk was met een wit en zwart kleed onachtzaam op de kist geworpen,
bedekt, en werd door vier mannen gedragen; die met de pluimen op den
hoed, was de gewoone begeleider der dooden, zoo als men te _Parijs_
ook heeft, doch daar ziet hij 'er anders uit; dit was al een heel
slordig soort van een begravenis, doch ik heb ze al meêr hier en
daar in _Frankrijk_ gezien, die niet beter waren: velen schijnen in
dit opzigt van het eene uiterste tot het andere te zijn overgeslagen,
en dit reken ik onder de abuizen van de omwenteling. Het begraven der
dooden behoort toch, hoewel men met rede een menigte aanstotelijke
en kostbare plegtigheden achterlaat, op eene betamelijke, en min of
meêr plegtige wijze te geschieden; het verzuimen hier van, geeft,
mijns bedunkens, aanleiding tot woestheid en ongevoeligheid, en kan
dus in zijne gevolgen immers niet anders, dan schadelijk zijn voor de
Maatschappelijke order. Deze abuizen zijn echter niet aan de wetten
of verordeningen, die 'er na de omwenteling hier omtrent plaats gehad
hebben, toetekennen, maar wel aan de verwaarloozing of verkeerde
toepassing van dezelve. Nog maar weinige jaren geleden, heeft het
_Institut National_ van _Frankrijk_, in naam van het Gouvernement,
de volgende prijsvraag uitgeschreven: _"Quelles font les cérémonies
à faire pour les funerailles, et le reglement à adopter pour le lieu
de la sepulture?"_ en het antwoord hier op, dat bekroond is geworden,
is van F.V. Mullot voorheen Wetgever enz. Zeer kort geleden, heb ik
die redevoering, hoewel ik in alles niet met den schrijver instem,
met genoegen gelezen, en ik zou met niet minder genoegen zien, dat
men in vele opzigten zijn voorschrift volgde; doch het is te vreezen,
dat het bijgeloof de oude plegtigheden wel weder algemeen zal trachten
intevoeren, zoo als men zulks in vele plaatsen al begonnen heeft. Op
de plaats _Belle-cour_, die sedert 1713 tot de omwenteling, de plaats
van Lodewijk den Grooten genaamd werd, en thans den naam van Bonaparte
voert, is niet veel bijzonders meêr te zien. Het beeld van Lodewijk
XIV, de twee fonteinen en verdere sieraden, die deze plaats voorheen
beroemd maakten, zijn weggenomen, en de puinhoopen van sommige huizen,
die men in het begin van de omwenteling heeft afgebroken, liggen 'er
nog; aan den eenen kant in de lengte, zijn verscheide rijen boomen
geplant; dit dient voor een gemeene wandelplaats; 't heeft hier wel wat
van ons _Haagsche Voorhout_. Deze plaats is omtrent 450 treden lang,
en na genoeg half zoo breed; langs dezelve staan fraaije huizen. Zij
ligt tusschen de _Saone_ en de _Rhone_. Ik was 'er van de kaai van de
eerstgenoemde rivier opgekomen, en kwam in de lengte 'er overgaande,
en een straatje regtuit doorloopende aan de kaai van de _Rhone_
uit; daar had ik de groote steenen brug, die over dezelve ligt, voor
mij. Deze brug is zamengesteld uit twintig bogen: men is het bouwen
van dezelve aan Paus Innocentius den IV. verschuldigd. Zij is in geen
regte lijn gebouwd; maar maakt een bogt, zijnde de uitwendige zijde
tegen den stroom, die hier zeer sterk is, gerigt. Aanvankelijk had
men haar ook zoo smal gemaakt, dat 'er geen rijtuigen elkanderen op
konden voorbijgaan; men is dan verpligt geweest, van 'er een tweede
naast te bouwen. Om nu deze twee bruggen aan elkander te hechten, en
'er één stevig ligchaam van te maken, heeft men door al de pilaren
zware ijzeren staven weten te brengen, die aan beide uitersten met
ankers zijn bevestigd. En in deze stoute onderneming is men zoo wel
geslaagd, dat het schier niet zigtbaar is, en men, die bijzonderheid
niet wetende, nimmer zou vermoeden, dat dit werk op zulk eene wijze is
zamengesteld. Dit is het eenigste niet, dat men, aangaande deze brug,
heeft optemerken: de bogen werden ook niet wijd genoeg bevonden, zoo
dat het zand, dat met het water van de _Rhone_ afkomt, zich op een
hoopte, dikwijls de voorname bogen verstopte, en daardoor den doortogt
moeijelijk maakte. Om dit ongemak wegtenemen, vond men een' bouwmeester
ondernemend en bekwaam genoeg, om een van de pilaren in het midden
wegtenemen, en alzoo van twee bogen een te maken. Het muurwerk van
dezen groten boog versterkte hij zoodanig, dat 'er de brug niet door
leed, en zijn arbeid werd algemeen bewonderd en goedgekeurd. Voorheen
stond 'er aan den ingang van de brug, aan den kant van de stad, een
poort, en verder op dezelve een soort van vierkante toren, waar men
onder doorging, doch dezelve zijn afgebroken. Een gedeelte van deze
brug, die _le pont de la Guillotière_ genaamd wordt, ziet gij in de
bijgaande afbeelding, benevens het groote of nieuwe Gasthuis _Nouvel
Hopital_, op de kaai van de _Rhone_; de teekening van dit schoone en
trotsche gebouw, is zoo nauwkeurig, dat ik mij niet zal ophouden, om u
hetzelve uitwendig te beschrijven; jammer is het, dat de linkervleugel,
zoo als gij ziet nog onvoltooid staat; want het is te vreezen, dat
men 'er vooreerst nog niet aan zal kunnen denken, omdat deze stad
door de omwenteling en aanhoudenden oorlog, zeer veel geleden heeft,
en nog lijdt, waardoor de kas in geen voordeeligen staat is.

Den 25 dezer ging ik 's morgens vroegtijdig uit, en begon met de
Hoofdkerk te bezigtigen; het is een oud _Gothisch_ gebouw, zoo als
gij in de afbeelding ziet. Zij schijnt bijna langwerpig vierkant,
door de torens, die aan de vier hoeken staan, inwendig is zij wel
ruim, maar donker. Het groote altaar in het midden van het koor, is
het eenigste, dat ik 'er beziens waardig vond, want her vermaarde
uurwerk door Nicolas Lippius van _Basel_ in 1598. gemaakt, en dat
vooral in dien tijd, als een groot konststuk werd beschouwd, is sedert
verscheide jaren geheel in verval. In de groote Kerk van _'s Bosch_
staat een diergelijk uurwerk. Als een bijzonder gebruik van deze Kerk
vind men aangeteekend, dat 'er nimmer noch muzijk, noch orgel, noch
boeken, gedurende het vieren der diensten, in dezelve zijn gebezigd
geworden. Niet ver van deze Kerk op de kaai, staat het zoogenaamd
_Palais de Justice_, een gebouw, dat van buiten geen aanzien heeft;
en van binnen zag het 'er schandelijk slordig uit; dit komt mij
vooral hoogst onvoegelijk voor, in eene plaats, waar Regters, tot
welker voorname hoedanigheden, order en naauwkeurigheid behooren,
in het openbaar vergaderen. Ik ging in een van de zalen, waar een
Advokaat, die hard genoeg schreeuwde, en vrij wat beweging maakte,
bezig was met pleiten. Hetgeen mij als iets ongerijmds in het oog
viel, was een schilderij, waarop Christus aan het Kruis geschilderd
was, dat boven het hoofd hing van den President. De schilderij was
'er zeker nog niet lang geleden geplaatst; want het woord _Egalité_
stond met groote letters op den wand boven hetzelve, en dit woord, dat
anderzins in een Vierschaar zoo wel voegt, maakte nu met die schilderij
een zonderlinge tegenstrijdigheid, daar 'er immers in een Regtzaal
voor alle burgers, van welke Godsdienstige begrippen zij ook mogen
zijn, geen kruis, dat een kenmerk van een bijzondere sekte is, te pas
komt. Joden en andere lieden, die niet tot de Roomsche Kerk behooren,
en die als leden van de Burgerlijke Maatschappij dezelfde regten en
aanspraak op de wetten hebben, als de leden van die Kerk, moeten zich,
voor deze balie verschijnende, deswegens natuurlijkerwijze ergeren,
en ik geloof, dat, wanneer ik tot dit regtsgebied behoorde, ik niet
zou kunnen nalaten, om mij over het plaatsen van dit schilderijtje te
beklagen, en de wet onder andere ook die, welke betrekkelijk is tot
de regeling der Godsdiensten (_l'organisation des cultes_) thans in
_Frankrijk_ bestaande, en die geen heerschenden Godsdienst erkent,
zou mij daar regt toe geven.

De kaai langs de _Rhone_, _Quai du Rhone_, is fraai, en met schoone,
en zelfs prachtige huizen, waarvan de meeste vijf, zes en meêr
verdiepingen hoog zijn, bebouwd [26]. Langs den waterkant is een
wandeling gemaakt, die men heeft beginnen te beplanten. Men heeft
ook van deze kaai, en uit de huizen op dezelve een zeer aangenaam
gezigt over de rivieren, de landstreek aan den anderen kant van
dezelve, tot tegen de _Alpen_, die men bij helder weder duidelijk
zien kan. Over de _Rhone_ ligt, behalve de brug, waarvan ik u reeds
geschreven heb, nog een houten brug, die den naam draagt van zijnen
maker Morand. Deze brug (_le pont Morand_) hoewel ligt in schijn,
is van een beproefde stevigheid. In den winter van het jaar 1789
bevroor de _Rhone_, niettegenstaande den snellen stroom. De ijsgang
maakte eene verschrikkelijke vertooning. De verdubbelde aanval van de
ontzaggelijke ijsschotsen, deed voor het behoud van de brug beven; en
zij weerstond het gevaar, zelfs zonder schade te lijden. De _Lyonnezen_
hier over verblijd, en erkentelijk vierden een feest ter eere van
deze gebeurtenis. De naam van Morand zweefde op ieders lippen, en
deze brug als een gedenkteeken van zijne bekwaamheid werd met lauwers
bekroond. Behalve de kaaijen, de plaatsen _des Terraux de Belle-cour_,
en eenige weinige straten is _Lyon_ in 't geheel geen fraaije stad;
zij is voor het overige onregelmatig gebouwd, de straten zijn eng,
meestal zeer naauw, en krom, de huizen zijn hoog, en hier door is
het 'er duister en bedompt, daarbij zeer bevolkt. De morsigheid
en onaangename reuk is voor iemand, die daar niet aan gewoon is,
inderdaad hinderlijk. Hier kan men nog als een groot ongemak bijvoegen,
dat de weg zeer ongemakkelijk gestraat is; de keijen of straatsteenen
zijn klein, veelal scherp en ongelijk, zoo dat de voeten zeer doen,
als men 'er lang op gaat. Wanneer men dit aan onze Hollandsche
Franschmannetjes, die dit land niet anders kennen, dan uit _Mode
Journaal_, _l'Almanach des Graces_, of de eene of andere Roman,
en die zoo veel op hebben met _Frankrijk_, vooral met de voorname
steden in hetzelve, eens vertelde, zouden zij aardig staan te kijken;
want 'er zijn vele van die zuikerpopjes, die zich verbeelden, dat men
hierop Rozen wandelt; dat men niets anders ruikt dan Amber en Jasmijn,
niets eet, dan keurige spijzen, niets drinkt, dan nektar, niets hoort,
dan liefelijke toonen, en streelende woorden, en niets ziet, dan dat
aangenaam en bevallig is; maar het gaat 'er zoo niet, en dit land
heeft zoo wel als andere landen zijne schoone en lelijke zijde.

's Avonds ging ik in den grooten Schouwburg (_le Grand Théatre_):
Het is een fraai gebouw, ruim veertig jaaren geleden, volgens de
teekening van de Bouwmeester Soufflot, gebouwd, en staat regt achter
het Stadhuis. Voor hetzelve is een plein, en ter zijde een gallerij,
waar verscheide kramers hunne onderscheide waren uitstallen; dit
alles maakt met het Stadhuis _la place des Terreaux_, en de Abdij van
_St. Pieter_, op dezelve, een fraai geheel uit. Van binnen beviel
de Schouwburg mij ook wel; doch order en netheid haperden hier ook
weder, en zelfs in het _Parterre_ (waar men staande moet blijven),
hinderde de stank van zekere tonnen, die in een vertrekje aan den
ingang zijn geplaatst, niet weinig; men gaf 'er een Blijspel genaamd,
_le Jaloux sans Amour_ en _l'Irrato Opera_, het Muzijk is van Mehul
in den _Italiaanschen_ smaak gecomponeerd. Het spelen was maar zeer
middelmatig, het zijn hier waarlijk ook geen tovenaars; echter als
zij te _Amsterdam_ speelden, en zulk soort krijgt men 'er doorgaans,
zouden onze zoogenaamde lieden van smaak 'er drok naar toelopen,
terwijl zij den neus optrekken, als men hun spreekt van den grooten of
Stads Schouwburg, waar ik ondertusschen verscheide stukken zeer goed
heb zien uitvoeren, en waar sommige vertoonders spelen, die zelfs door
_Fransche_ Konstkenners en voorname Konstenaars, niet ligt gereed,
om aan vreemden lof toetezwaaijen, openlijk bewonderd worden [27]. Ja
ik durf staande houden, dat dit tooneel behoorlijk aangemoedigd en
bestuurd, weldra zou verdienen, om onder de eerste tooneelen van
_Europa_ gerangschikt te worden. Wanneer zal die ellendige lage en
verderfelijke trek, naar al wat vreemd is, onder ons eens ophouden, en
de _Hollandsche_ zeden en voortbrengsels van Kunsten en Wetenschappen,
waar wij ten allen tijde billijk roem opdroegen, en nog roem op mogen
dragen, eens herleven. Trachten wij van onze naburen, en van vreemden
te leeren, wanneer 'er zig iets nuttigs voor ons op doet; maar laten
wij toch bij aanhoudendheid niet dwaas en slecht genoeg zijn, om hun in
alles nateäpen. Gij hebt deze en diergelijke aanmerkingen niet noodig,
vriend! maar gij vat dikwils de pen op, tot nut en vermaak van onze
landgenoten, en bij die gelegenheid zou zoo iets te pas kunnen komen.





ZESDE BRIEF.

_Lyon_, 1 _Augustus_.


Toen ik gisteren een' brief aan u afzond, was mijn oogmerk niet om
u van hier meêr te schrijven, doch de aanhoudende en zware regen
noodzaakt mij weder, om t'huis te blijven, en wat heb ik dan beter
te doen, dan mij met u te onderhouden.

Den 26 Julij bezocht ik het groote Gasthuis, waar ik reeds melding
van maakte. Men wil, dat hetzelve door Koning Childebert, omtrent
de helft van de 6de Eeuw, gesticht is. Het nieuwe gebouw is naar
de teekening van den Bouwmeester Soufflot, 30 à 35 jaren geleden,
gemaakt. Wij vonden een man aan den ingang, die zich aanbood om ons
rond te leiden, en bezochten het gansche gebouw, dat zeer groot is,
van onderen tot boven, beginnende met de Apotheek, de Regenten-Kamers,
de onderscheidene Zalen der zieken, het Linnen-Magazijn, tot op
de kleêrzolder toe. Overal vonden wij Gasthuis-Nonnen of Zusters,
bezig met de zieken op te passen, de geneesmiddelen, onder opzigt
van den Apotheker echter, te bereiden, het linnengoed te herstellen
en te bezorgen enz. Ieder heeft zijn werk, zelfs in de kamer, waar
de Ontleedkundige Operatien geschieden, vonden wij eene Non, die
een zeer geschikt en gnap mensch scheen; zij toonde ons een menigte
ontleedkundige werktuigen, onder anderen een tafel met deszelfs
toebehooren, waarop het steensnijden en diergelijke verschrikkelijke
kunstbewerkingen geschieden. De post van dit goede mensch was,
om diergelijke lijders te helpen en te ondersteunen, de werktuigen
rein te houden, voor het geen tot de verbinding noodig is te zorgen
enz. Mijne verwondering betuigende over den moed, dien zij bezat,
om deze ellende aanhoudend bij te wonen, antwoordde zij, dat men
aanvankelijk zeer veel lijdt, doch dat bezef van pligt en de gewoonte
haar die taak thans dragelijk maakten. Ik onderhield mij met haar over
meêr andere dingen, deze inrigting betreffende, en zij beantwoordde
alle mijne vragen op eene vriendelijke en voldoende wijze. De fraaije
zalen, waar de zieken (thans waren 'er over de 1000) liggen, of hun
verblijf houden, zijn ruim en luchtig; uit die langs den waterkant,
waar van gij de vengsters op de afteekening ziet, heeft men een zeer
aangenaam gezigt. De trotsche en ook van binnen schoon gewerkte koepel,
behoort tot de groote zaal; onder dezelve staat een fraai en tevens
eenvoudig altaar op een verheven voetstuk, zoo dat de zieken uit
hunne bedden, die van ijzer zijn, om 'er het ongedierte uittehouden,
en welke aan rijen staan, hetzelve kunnen zien; dagelijks wordt hier
de mis gelezen. In deze zaal zag ik ook aan het gewelf eene opgevulde
krokodil hangen; onze geleider verzekerde, dat dit dier lange jaren
geleden, in de _Rhone_, digt bij de steenen brug gevangen werd, en
wel door een persoon, die ter dood veroordeeld was, en om deze daad
vergiffenis bekomen had. Het dier had al veel vee en zelfs kinderen
verslonden. Dit vertelsel schijnt hier onder het volk vrij algemeen
geloofd te worden; doch wij weten, dat dit in 't geheel geen bewijs
is van echtheid. Beneden is ook een plaats, waar eenige zinneloozen
bewaard worden; onze geleider wilde ons dezelve doen zien, doch de
Non, die daar op paste, weigerde het; en ik vond, dat zij gelijk had;
men moet die ongelukkigen, die veeltijds aanleiding tot spotternij
geven, niet aan de algemeene nieuwsgierigheid blootstellen. In een
gang vond ik op verscheidene tafelen, die daar tegen den muur waren
gesteld, de namen van de personen, die aanzienelijke geschenken aan
dit gebouw hebben gegeven.--Was hoogmoed of menschlievendheid de
beweegoorzaak van deze geschenken?--misschien beiden.--Hoe het zij,
zij hebben welgedaan, en wij moeten diergelijke daden dan ook zoo
naauw niet uitpluizen. In de keuken waren verscheidene Nonnen ook drok
aan het werk; hare spijszaal is hier naast; zij eten gezonde kost,
en moeten braaf werken, ook zien zij 'er, niettegenstaande haren
aanhoudenden omgang met zieken, over het algemeen, gezond uit. Ik zag
'er, die mooi waren, onder anderen eene, die bezig was met eene bleke
en uitgeteerde zieke te helpen; deze was nog jong en inderdaad schoon;
dit leverde eene zonderlinge tegenstrijdigheid op. In 't geheel zijn
'er in dit huis 150 zulke Nonnen, zij zijn in 't zwart gekleed,
en hebben witte Nonnenkappen op; doch zij doen geen geloften, waar
door zij voor altijd verbonden zijn; en wanneer de liefde bij de
barmhartigheid komt, kunnen zij zich in het huwelijk begeven. Deze
Nonnen of Zusters bewijzen alzoo de Maatschappij een wezenlijken
dienst, en men kan haar dus niet anders dan als achtingwaardige leden
van dezelve beschouwen. Bij het uitgaan gaven wij wat voor het huis,
een Non ontving het op een zilveren schotel. Dit herinnerde mij aan de
zilvere schalen, waarin men in vele _Hollandsche_ steden de aalmoezen
opzamelt; het was gevoegelijker, dunkt mij, dat men daar een houten bak
toe gebruikte. De Kerk van dit Gasthuis is fraai en net; ook schijnt
'er over het geheel een goed bestuur plaats te hebben; alles is
zindelijk en wel onderhouden; maar het geen mij niet beviel, was dat
'er slechts een plaats en geen tuin bij is, dat 'er een vleeschhal en
slagterij is, onder den eenen vleugel, namenlijk een der stads hallen
en slagterijen, het geen stank veroorzaakt; dat de zieken in algemeene
zalen en niet meer afzonderlijk liggen, en eindelijk dat het gebouw te
prachtig is voor een Gasthuis. Ik had liever een eenvoudiger huis op
het land gehad, en de kosten die daar door uitgespaard werden, besteed
om de zieken door tuinen, afzonderlijke kamers enz. het verblijf der
ellende, zoo min mogelijk, onaangenaam te maken. Behalve dit Gasthuis,
is 'er nog een ander nuttig gesticht in deze stad, dat _la Charité_
genaamd wordt, mede aan de _Rhone_ verder op, voorbij de steenen
brug gelegen. Het is zeer groot, en vereenigt in zich een Weeshuis,
oude Mannen- en Vrouwen-huis enz. In de Kerk, die zeer net is,
ziet men eenige graftombes van de stigters of bestuurders van dit
uitgestrekt gebouw. De toren van die Kerk wordt door bouwkundigen,
als een konststuk bewonderd. Diergelijke gestichten zijn in een stad,
als _Lyon_, inzonderheid noodzakelijk, om het groot aantal werklieden
in zijden stoffen en diergelijke Fabrieken, welker getal voor de
omwenteling op omtrent 30,000 begroot werd. De bevolking der gantsche
stad schatte men toen op 120,000.

Na den middag deed ik eene wandeling door de stad, en ging 's avonds
in de Schouwspelzaal, op de plaats _des Celestins_, _Théatre des
Varietés_; de zaal en _decoratien_ zijn niet onaardig; doch het overige
beteekende niet veel; men gaf 'er de eerste vertooning van _le petit
Poucet_ (klein duimpje), dat men te _Parijs_ op een van de Theaters
van de _Boulevards_ ook vertoont [28]. Het was 'er zeer vol; in het
_Parterre_, waar men altijd staat, betaalt men maar elf stuivers.

Den 27 Julij het drooge weder waarnemende, klommen wij op den Berg
_St. Just_, en bezochten aldaar het gebouw, dat zich boven een
der torens van die Kerk vertoont, en om de oudheden die het bevat,
_l'Hospice de l'Antiquaille_, zoo als men ook boven den ingang leest
[29], genaamd wordt. Sommige _Romeinsche_ Keizers bewoonden het Paleis,
dat hier stond, als zij te _Lyon_ waren, en hunne Gouverneurs hielden
'er hun verblijf. Men gelooft algemeen dat Lucius Munatius Plancus,
die Consul was gelijktijdig met Æmilius Lepidus en een der Luitenants
of Stedehouders van Cæsar, de stichter is van _Lyon_; het jaar
van _Rome_ 712, en dus ten naastenbij 40 jaren voor de Christelijke
Jaartelling. Waarschijnlijk heeft men op dezen berg beginnen te bouwen;
naauwelijks was 'er een eeuw verlopen, of de gansche stad brandde
in eenen nacht af, en werd door Nero weder opgebouwd. Men ziet in
het _Hospice de l'Antiquaille_ eenige oude opschriften, en in een
onderaardsch gewelf, toont men een soort van nis in de muur, waarin
men verzekert, dat St. Photin, die met Irenéus hier het Christelijk
geloof kwam prediken, levendig is ingemetseld geworden, men leest
dan ook boven die nis: St. Photin _a fini son martyre dans ce lieu,
agé de 90 ans sous l'Empereur_ Marc Aurelle 179. Deeze St. Photin,
zegt men, dat de eerste Bisschop van _Lyon_ was; 47 andere werden,
volgens overlevering, met hem, hier gemarteld; men toont ook de
steenen palen, waar zij aan gebonden of geketend zouden geweest
zijn. De Nonnen, die dit gebouw voor de omwenteling bewoonden,
gebruikten dit gewelf ook voor hare begraafplaats. In een soort van
ovens zag ik nog verscheidene doodshoofden en beenderen. Uit een der
kamers van dit gebouw heeft men een zeer uitgestrekt en allerschoonst
gezigt. Van daar werd het _Panorama_ van _Lyon_ geteekend. Men
ziet uit dit gebouw, het grootste gedeelte van de stad, de _Saone_,
de _Rhone_ en over dezelve, en over een uitgestrekt landschap, de
_Alpen_, de _Mont-Blanc_, de top van de _Mont St. Bernard_ enz. Het
was zeer helder weder, zoo dat wij het gelukkig troffen. Thans dient
het gebouw, dat vrij groot is, tot een gevangenis voor vagabonden,
bedelaars, ligte vrouwlieden, namelijk die, welke tot de klasse van
het zoogenaamde gemeene volk behooren, want _galante Dames du bon
ton_ zet men 'er niet. Men bewaart 'er ook eenige zinnelozen. 'Er is
een Kerk bij, en hier staat een' offerbus, waar men wat in steekt,
ter eere van St. Photin. Wij gaven ook wat voor het huis. Niet ver
van hier, omtrent voor het voormalig Klooster der _Minimen_, is eene
plaats, die men de plaats der martelaren (_la place des Martyrs_)
noemt; om dat hier ook een menigte Christenen zoude gemarteld geweest
zijn. Men toont 'er ook nog een' grooten steen, zonder eenig opschrift
echter, waarop men wil dat zij geslagt wierden, en die men als een
achtingwaardig gedenkteeken beschouwt. Wat hier ook van wezen moge, het
blijkt uit de Geschiedenis, dat de vervolging der eerste Christenen,
vooral onder Septimus Sevérus, hier allerverschrikkelijkst geweest
is. Achter dit gewezen _Minime_-Klooster, ziet men nog de geringe
overblijfsels van een' _Romeinschen_ Schouwburg. Tot de trotsche
gebouwen, die de _Romeinen_ hier gesticht hebben, behooren ook de
kostbare steenen waterleidingen (_aquaducs_), die eene uitgestrektheid
van verscheidene mijlen schijnen gehad te hebben; hier en daar ziet
men 'er nog overblijfsels van. Men toonde ons een van de plaatsen
(_reservoirs_) waar dit water verzameld werd in een wijngaard,
voorheen behoord hebbende aan het Klooster der _Urselinen_. Het is
een diepe kelder, waar men, van kaarsen of fakkels voorzien, door
middel van verscheidene steenen trappen in gaat. Het gewelf is ruim,
en rust op verscheidene bogen. De soort van kalk, waar de muren mede
gepleisterd zijn, is bijzonder hard, zoo dat men moeite heeft om 'er
stukken afteslaan. Men wijst ook in den muur de gaten of pijpen aan,
waardoor men meent dat het water ingelaten werd. Het schijnt, naar het
metzelwerk te oordeelen, dat die plaats aanvankelijk niet overdekt
is geweest; maar dat het gewelf 'er naderhand is opgemaakt. Deze
kelder is hier bekend onder den naam van _les bains des Empereurs_,
of _les bains des Romains_. Sommige Geschiedschrijvers noemen dezelve
_la grotte Berelle_. Thans behoort dit Klooster, en aangelegen erven,
aan iemand, die 'er zinneloze menschen, tegen betaling, in den kost
neemt. De man, die den kelder laat zien, woont hier digt bij, en
men geeft hem daar iets voor. Een weinig verder in een anderen tuin,
ziet men een kelder veel minder diep dan _la grotte Berelle_; zo dat
men 'er door het daglicht duidelijk in zien kan. De grond is hier met
kleine steentjes van onderscheidene kleuren als een schilderij ingeleid
(_en Mosaïque_). Men zegt, dat dit ook behoort tot het werk van de
_Romeinen_, doch ik zag 'er twee gedaantens in, die veel overeenkomst
hadden met de afbeeldingen van Engelen en Duivelen; evenwel stond
'er nog ook een soort van Afgodsbeeld bij; zij die kundiger zijn in
de oudheden dan ik, mogen beslissen wat het is [30]. Ik zag hier ook
eenige pilaren, en een soort van altaar van hout, dat geschilderd
was; en vernam, dat dit aan de Vrijmetselaars, die hier omstreeks
hunne vergadering houden, en somtijds van dezen kelder gebruik maken,
behoorde. Wij gingen van daar naar de Kapel van Onze Lieve Vrouw van
_Fourvières_, voorheen, en nog onder de geloovigen vermaard, door
hare menigvuldige _ex voto's_, geloften aan de Lieve Vrouw, of haar
beeld, dat hier bewaard werd. Die Kapel ligt op het hoogste gedeelte
van den berg. Een vrouw had die na de omwenteling gekocht, en meende
'er haar rekening bij te vinden, door 'er missen te laten lezen,
enz. doch het is haar verboden; en men verhaalde mij, dat zij hier
over met het Stadsbestuur in proçes was. Wij klommen op het torentje
van deze Kapel, van waar wij ook een overheerlijk gezigt hadden,
en veel uitgestrekter nog, dan uit _l'Hospice de l'Antiquaille_. Men
ziet hier bijna over al de nabij gelegen bergen heen; de stad en
derzelver omstreken, de loop van de _Rhone_ en de _Saone_ en hunne
vereeniging heeft men als een Landkaart voor zich, duidelijk zag
ik de witte toppen der _Alpen_, en kon mij naauwelijks van zien
verzadigen. In de Kapel is niet veel anders te kijken dan een groote
menigte kleine, meestal ellendig gekladde schilderijtjes, verbeeldende
mirakuleuse reddingen, door de Lieve Vrouw, van menschen, die in
nood zijnde, 't zij door ziekte, schipbreuk, in 't water liggende
of anderzins, een gelofte aan haar gedaan hebben; onder anderen was
'er een bij van een deserteur, die de wacht, die hem na zat, ontkomen
was; zoo dat de Lieve Vrouw ook de desertie, die toch overal als een
strafwaardige misdaad wordt beschouwd, scheen te bevorderen [31]. De
rest is niet waard, dat men zich 'er zich een oogenblik om ophoudt,
wanneer men niet tot de geloovigen behoort.

Na den middag wandelde ik langs de _Quai du Rhone_; 'er was veel
volk op die wandeling, maar ik zag weinig schoone vrouwen onder
de zoogenaamde fatsoenelijke lieden, die zich hier, even als in
de _Tuillerien_ te _Parijs_, laten kijken. Onder de klasse, die men
gemeene lieden noemt, ziet men hier een aantal kreupelen en mismaakten;
dit vindt men doorgaans in plaatsen, waar vele weverijen en spinnerijen
zijn. Buiten de _Barrière_ langs de _Rhone_, naar den kant, daar zij
van daan komt, is ook een aangename wandeling. Van sommige huizen,
die hier tegen de bergen staan, gaat men uit een van de dakvengsters
in den tuin.

In deze stad zijn, even eens als in _Brabant_ en _Vlaanderen_, veel
Bierhuizen, en het is 'er 's avonds vol volk. Het bier van _Lyon_
is beroemd, naar mijn' smaak is het te sterk gehopt.

Den 28 Julij regende het zoo sterk, dat ik weinig kon wandelen; de twee
rivieren waren dezen nacht aanmerkelijk gewassen, en de stroom van
de _Rhone_ was ongemeen snel. Die rivier maakt door de sterke drift
en de rotsen, welke onder water staan, hier en daar eene soort van
draaikolkjes. Het water dezer twee rivieren is, tegenwoordig vooral,
zeer onderscheiden van kleur; dat van de _Rhone_ is geelachtig grijs,
en dat van de _Saone_ is groenachtig.

De gewone schuit van hier naar _Avignon_ (_Coche d'Eau_) meende men dan
ook, dat morgen niet zou kunnen varen, want men hield de vaart op de
_Rhone_ thans voor min of meer gevaarlijk. Een slecht vooruitzigt voor
ons, die met dat vaartuig binnen eenige dagen dachten te vertrekken.

Tegen den middag hield het een weinig op met regenen, en ik ging
wandelen. _La place des Terreaux_ is een fraai vierkant plein; op
dezelve staat het Stadhuis, de voormalige Abdij van St. Pieter, en
aan den anderen kant over dezelve, verscheidene fraaije Koffijhuizen;
men vindt daar allerlei ververschingen voor een redelijken prijs;
het ijs (_les glaces_) is 'er zeer goed, en veel goedkooper dan te
_Parijs_. De levensmiddelen schijnen hier over het algemeen niet
duur te zijn; het vleesch is 'er goed, men heeft 'er overvloed
van groentens; de riviervisch schijnt 'er ook niet schaars; en de
Spekslagerswaren, vooral de worsten (_les saucissons_) van _Lyon_,
zijn beroemd.--_Zwitsersch_ en _Geneefsch_ geld is hier ook gangbaar.

Het Stadhuis is een fraai gebouw; die van _Lyon_ houden het voor een
van de schoonste Stadhuizen van _Europa_, maar het lijkt nietmetal
naar dat van _Amsterdam_; in den gevel (_la facade_) van hetzelve,
ziet men nog de beelden der Vrijheid en Gelijkheid. In het portaal
zijn twee fraaije liggende metalen beelden, meêr dan levensgrootte;
het eene een man en het andere een vrouw, verbeeldende de _Rhone_ en de
_Saone_. Voor de omwenteling stonden zij op de plaats _Belle-cour_. In
dit portaal, waar men ze aan beide kanten geplaatst heeft, zijn zij
veel te groot; Coustou is 'er de maker van. De oude metalen tafel,
waar op de aanspraak gegraveerd was, die de Keizer Claudius toen
hij nog _Censor_ was aan den Senaat van _Rome_ ten voordeele van die
van _Lyon_ deed, en die men ook voor de omwenteling in dit voorhuis
zag, is eenigen tijd na dezelve, toen het geschut voor het Stadhuis
geplant was en 'er verscheidene kogels in geschoten werden, genoegzaam
geheel vernield; en men ziet die thans niet meêr. De _Lyonnezen_
betreuren zeer het gemis van die tafel, en in der daad het was een zeer
merkwaardig stuk. De groote zaal boven dat portaal, brandde omtrent
twee jaren geleden, bij gelegentheid eener Illuminatie, geheel uit.

De voormalige Abdij van _St. Pieter_ is een groot en trotsch gebouw,
hebbende eene groote plaats in het midden en rondom dezelve, op de
eerste verdieping eene fraaije galerij. Thans schijnen de vertrekken
aan bijzondere personen verhuurd te worden; eene zeer ruime zaal
beneden, en die ik meen dat voorheen voor een spijszaal diende,
wordt thans door de Kooplieden en Fabrikeurs tot een beurs gebruikt;
men ziet rondom in dezelve eenig pleister-beeldwerk _en bas-relief_.

Deze plaats _des Terreaux_ was ook de martelplaats van eene menigte
Protestanten omtrent het midden van de 16de eeuw; onder anderen werd
hier eene ruim bemiddelde jonge dochter de Cagnon genaamd verbrand;
zij was gewoon, om de armen van _Lyon_, hoewel grootendeels van haar
in godsdienstige gevoelens verschillende, rijkelijk te bedeelen;
deze riepen weenende, toen men hunne weldoenster naar den brandstapel
sleepte. "Helaas! wij zullen geen aalmoezen meer van u ontvangen;"
waarop de ongelukkige de Cagnon de fluweelen muilen, die men haar
nog gelaten had, van hare voeten nam, en die den armen toewierp,
zeggende: "Ja, gij zult 'er nog ontvangen;" en men had geen moeds
genoeg om deze ongelukkige aan de klaauwen van hare beulen te
ontrukken.--Christenen, of liever zij, die 'er den naam van droegen,
die hier zelve verscheidene eeuwen geleden door de _Romeinen_ zoo wreed
vervolgd waren geweest, en deze vervolging met regt als een gruweldaad
beschouwden, deze zeg ik, vervolgden en martelden hier thans hunne
Medeburgers en Medechristenen. _Lyon_ was ook een der voornaamste
steden in het navolgen van den afgrijsselijken _St. Bartelmoord_. De
slagting was hier toen ook allerverschrikkelijkst, zoo als gij weet;
maar gij weet misschien niet, dat de scherprechter deugd en moed genoeg
bezat om de uitvoering van de bevelen der drie voorname hoofden van
het _Lyonsche_ moordrot, te weigeren, zeggende: "Mijn ongelukkige post
veroordeelt mij, om het werktuig van het geregt te zijn, maar niet dat
van moordenaars."--Thans, daar de rede en verlichting eenigzins over
het bijgeloof zegepraalt, behoorde men dien scherprechter, hoe zeer
zijn naam misschien reeds in vergetelheid is geraakt, een Gedenkteeken
op te rigten, en de koninklijke en geestelijke monsters, aanstookers,
of uitvoerders van dien moord, in de verachtelijkste houding aan
zijne voeten te plaatsen. Met genoegen vindt men ook aangeteekend,
dat de krijgsbende, toen ter tijd in de Citadel van _Lyon_ liggende,
weigerde om in de gruwelen te deelen, en dat zelfs bijna het geheele
volk die met verontwaardiging afkeurde, zoo dat zonder eene bende
stadssoldaten, die slecht genoeg waren om zich voor veel geld te
laten omkoopen, de Protestanten misschien behouden zouden zijn geweest.

Den 29 Julij, alweder aanhoudende regen--met smart zag ik in de
nieuwspapieren, dat het rijpe koorn begon te schieten, en niet kon
ingehaald worden; de druiven meende men, dat door dit koude en natte
weder ook veel zouden lijden. Het was Zondag, ik ging dan eenige
Kerken zien; na de omwenteling zijn 'er hier ook verscheide, zoo wel
als Kloosters, gesloopt; uit andere, die men toen voor magazijnen
enz. gebruikte, zijn de sieraden weg genomen, doch die, welke voorheen
aan de Jesuiten behoorde, en een zeer fraai en prachtig gebouw is,
heeft men onder anderen laten staan. Deze Kerk is van binnen met
marmer van onderscheide kleuren rijkelijk versierd, en verdient wel
gezien te worden: de aanzienelijke boekerij voorheen aan dit Kollegie
behoord hebbende, is achter deze Kerk in eene schoone zaal, langs
de kaai van de _Rhone_; thans behoort zij aan de stad, en dient tot
algemeen gebruik. Van hier ging ik naar de Kerk van de voormalige Abdij
_d'Ainai_ of _St. Martin d'Ainai_, en zag daar vier zware kolommen
van Granit van een donker grijze kleur; thans dienen zij om een
gedeelte van dit gebouw te onderschragen. Voorheen, maakte de vier
'er maar twee uit, en behoorden toen tot den Tempel van Augustus,
die niet ver van hier op de punt van het schiereiland, waar een groot
deel van _Lyon_ op gebouwd is, moet gestaan hebben, zij bereikten toen
eene aanmerkelijke hoogte, en men heeft de barbaarschheid gehad, van
die schoone en kostbare stukken door te zagen, om ze in deze Kerk te
gebruiken; het is duidelijk te zien aan de einden van twee dezer halve
kolommen, waarmede men die op de voetstukken geplaatst heeft, dat het
de bovenste helften zijn der anderen. Aan beide zijden van het groot
Altaar op de grafzerken, zag ik ook nog overblijfzels van _Mosaïken_,
in den smaak van die, welke ik op den berg van _St. Just_ gezien had:
men verhaalde mij, dat deze behoord hadden tot de Graftombe van Paus
Paschal den II. Het was deze Paus, die den zoon van Keizer Hendrik den
IV. gebood om het lijk van zijn vader optegraven, en het op het veld
te werpen, om 'er vijf jaren onbegraven te blijven liggen. Dat een
Paus deze afschuwelijke daad bevolen heeft, is niet te verwonderen;
maar dat de zoon gehoorzaamde--welk een gruwel!!--Paschal, die men wil,
dat deze Kerk gewijd heeft, stierf in 1117. Men liet mij ook in het
Sacristy een' kelder zien, waarin een heilige zou gemarteld geweest
zijn: de Kosterin, die de vriendelijkheid had, van mij dit alles te
laten zien, scheen een goed snapachtig wijf, en hield mij voor zeer
geloovig; waarschijnelijk, omdat ik haar met eenige belangneming het
een en ander ondervroeg. Zij vertelde mij dan verscheide sprookjes van
wonderwerken, die ook, gedurende de belegering, zouden voorgevallen
zijn: onder anderen, dat zij een lieve vrouwebeeldje te dier tijd in
een houten toren verborgen had, en deze toren was, niettegenstaande
de kogels en bommen 'er rondom vlogen, onbeschadigd gebleven. Zij
schimpte en schrolde ook dapper op de Jakobijnen en de Filosofen,
zoo wel als op den nieuwen Keizer. De _Lyonnezen_ zijn grootendeels
Konings of liever Bourbons gezind, gelijk zij in het begin van de
omwenteling, helaas! maar al te duidelijk getoond hebben, en als een
gevolg hier van ook zeer gehecht aan de Kerk, zoo als die voorheen
bestond; alle de onlangs gemaakte veranderingen, beschouwen zij dan
natuurlijkerwijze als onwettig, en de Paus door de omstandigheden
genoodzaakt, om 'er in toetestemmen. De reden der bijzondere
gehechtheid dezer stad aan het Hof, de Adel en de Geestelijken,
schrijft men voornamelijk toe aan het belang, dat zij had, bij het in
stand houden der pracht, weelde en verkwisting. Aan wie toch zouden zij
hunne kostbare _Lyonse_ stoffen, borduurselen en diergelijke verkocht
hebben, als de eerste grondbeginselen van de omwenteling stand hadden
gehouden.--Nu daaromtrent valt het hun tegenwoordig dan ook nog al in
de hand. Zonderling is het intusschen, dat de bewoners van de oude stad
op den berg van _St. Just_ en _Fourviéres_ meestal Republikeinen waren,
hoewel grootendeels werklieden tot de Fabrieken behoorende. Zou het
niet mogelijk zijn, dat die lieden op de puinhoopen der _Romeinsche_
oudheden wonende, eenigzins met de Geschiedenis dier Volken waren
bekend geraakt, en tevens hunne verhevene gevoelens en edelen trek
na vrijheid hadden ingezogen. Sommigen meenen dat de reden, waarom
die van _Lyon_ zich zoo sterk tegen de omwenteling toonden, ook moet
toegeschreven worden aan een zekere jaloersheid, die 'er tusschen
deze stad en _Parijs_, als de twee grootste en voornaamste steden van
_Frankrijk_, plaats greep, en al van ouden datum bestond. _Parijs_
voor de Hoofdstad te moeten erkennen, kwetste de eerzucht van _Lyon_,
en _Parijs_ had de omwenteling begonnen, en speelde 'er de hoofdrol
in. Zoo moest dan deze ongelukkige stad, die reeds in onderscheide
tijdvakken, de allerakeligste moord- en bloedtooneelen had opgeleverd,
nog eens eenen rampzaligen burgeroorlog, en de betreurenswaardige
gevolgen van dien, ondervinden. Met aandoening hoorde ik dikwijls
verscheide omstandigheden dien aangaande vertellen; de _Lyonnezen_
schenen mij genegen, om hier over met vreemdelingen te spreken,
en geen wonder, dat men diergelijke tijdvakken niet ligt vergeet;
daarbij vindt men hier schier overal gedenkteekenen, die 'er aan
herinneren. Men verzekerde mij, dat deze noodlottige gebeurtenis,
omtrent 20,000 menschen aan de stad _Lyon_ gekost heeft; het
getal komt mij wat groot voor. Zonderling is het ondertusschen,
dat de Generaal Prescis, Kommandant der stad, met zijne Officieren
gelegenheid gevonden heeft, om zich door de vlucht te redden, en
de straf te ontgaan, terwijl eene menigte jonge lieden en burgers
van _Lyon_, door hem misschien opgezet en zekerlijk misleid, (want
anders zouden zij niet vermetel genoeg geweest zijn, om eene stad,
die geheel buiten staat was, om eene belegering uittehouden, tegen
eene magtige Armée te willen verdedigen) terwijl, zeg ik, deze in de
stad bleven, en door de belegeraars als muitelingen, misschien op eene
te strenge, of te algemeene wijze, werden gestraft.--Men schijnt,
ten opzigte van dezen Prescis verscheide ongunstige vermoedens te
voeden; doch het is buiten mijn bestek, om hier verder in te treden.

Den 30 Julij, hoewel het al weder onophoudelijk regende, ging ik al
vroegtijdig uit; het was zoo guur, als bij ons in de maand October. De
kaai opgaande, langs de _Saone_, klom ik 'er tegen over de rots,
daar het Kasteel _Pierre en Cize_ op plagt te staan, de hoogte
op. Hier ziet men de overblijfsels van de oude Vestingwerken,
die ten tijde van de belegering veel verwoest, en vervolgens
grootendeels gesloopt zijn geworden; het ruwe en stormachtige
weder gaf aan die puinhoopen een nog treuriger aanzien--men ziet
hier stukken van muren van eene ontzaggelijke dikte, en zeer ruime
onderaardsche gewelven; sommige bestaan bijna nog in hun geheel,
en zijn zoo groot, dat het wel Kerken gelijken. Het Fort _St. Jean_
stond voorheen op deze hoogte, en moet, naar de puinhoopen, die men
'er nog van ziet, te oordeelen, eene aanmerkelijke sterkte geweest
zijn--welligt had deze plaats aan een' schrijver van oude ridder-
en spookromans, aanleiding gegeven tot sombere en verschrikkelijke
invallen--en ik onder een brok van een ouden muur een weinig voor den
regen schuilende, en dien boêl overziende, dacht aan de ellendige
inrichting der menschelijke maatschappij waartoe deze vreesselijke
muren, met zoo veel moeite en kosten opgerigt?--dienden zij ter
beschutting tegen een' vernielenden watervloed, of om de woede van
uitgehongerde roofdieren aftekeeren--neen! maar alleen, om menschen
tegen menschen te beveiligen.--

Hier en daar heeft men een schoon en uitgestrekt gezigt. Wat verder
komende, zag ik, dat men bezig was met den muur van de stad, doch ook
alleen maar een' enkelen muur, weder op te bouwen. Zoo maken en breken
de menschen aanhoudend. Ja! wat hebben wij sedert 18 a 19 jaren niet al
zien maken en breken, opbouwen en verwoesten. Men bediende zig tot het
opmetselen van dien muur, onder anderen van een' roodachtigen steen,
die scheen zamengesteld te zijn uit een menigte kleine keitjes. Mij
dunkt, dat dezelve gepolijst zijnde, fraai moet wezen; bij ons zou
men daar wel gebruik van weten te maken, doch hier is het marmer en
diergelijke steenen verkrijgbaar genoeg. Zelfs niet ver van deze stad
vindt men aanmerkelijke steengroeven. Onzen weg vervolgende, zagen
wij de Kerk van het voormalig _Karthuizer_ Klooster, ook op deze
hoogte gelegen; de Kerk is fraai met smaak gebouwd, en wordt thans
voor een _Parochie_ gebruikt; zij schijnt van binnen ook gewit en
opgemaakt. Het groot Altaar in het midden van het koor, is van marmer
van onderscheide kleuren zeer fraai gemaakt; boven hetzelve is een
konstig gewerkt geheel verguld verhemelte (_baldachin_), rustende op
marmeren kolommen--ik zag 'er ook eenige redelijk goede schilderijen
van _Fransche_ Meesters. Deze Kerk pronkt met een' fraaijen koepel,
en is zeer licht. Ik beklaagde mij niet van deze wandeling gedaan te
hebben, hoewel ik door nat was.

In het voorbijgaan vernam ik aan het Bureau van de schuit op _Avignon_,
dat dezelve, om den aanhoudenden sterken stroom en het hooge water,
zoo als men wel gevreesd had, niet had kunnen varen, en waarschijnelijk
in de eerste dagen nog niet varen zou--ik wilde toch zoo gaarne de
reis te water doen, hoe vreesselijk men die hier ook afschildert. 's
Avonds, door den regen niets beters te doen wetende, ging ik in het
_Theatre des Varietés_, en zag 'er _les brigand de Calabrie_, ook ik
't _Hollandsch_, onder den naam van: de Struikrovers van _Calabrien_
vertaald, en na hetzelve _Palmire et Alminor_, getrokken uit de
geschiedenis van den Verloren Zoon; beide zijn Melodramas, dat is te
zeggen, Toneelspelen, met muzijk verzeld, doorgaans speelt het orchest,
als de voorname personen opkomen of afgaan. Deze soort van stukken
is gemeenelijk opgesierd met marschen, balletten, gevechten en veel
théatralen toestel. Zij worden in _Frankrijk_ niet op tooneelen van
den eersten rang gespeeld, en door velen als onregelmatig en in een
slechten smaak (_d'un mauvais genre_) afgekeurd; doch ik beken gaarne,
dat ik 'er verscheide gezien heb, die mij veel meêr bevielen, dan de
groote Opera's, waarmede men te _Parijs_ zoo veel op heeft. Beide de
genoemde stukken werden nog al redelijk gespeeld, zoo dat ik mij nog
niet erg verveelde. Het _parterre_ maakte hier zoo wel als te _Parijs_
tusschenbeide een vreesselijk geweld.

Den 31 Julij, al weder regen. Heden gingen wij eenige Fabrieken van
zijden stoffen en zijden fluweelen enz. zien, onder andere die van de
Heer Pereau op de kaai van de _Rhone_, dat een van de voornaamste is;
hier is de stapel kostbare stoffen en fraaije borduurselen, waarvan
'er sommige moesten gebruikt worden bij de aanstaande kroning van den
nieuwen Keizer, zoo ook voor behangsels van bedden, en bekleedsels
van onderscheide meubelen aan het Hof; want het schijnt, dat het
Keizerlijke in pracht en kostbaarheid niet voor het voormalige
Koninklijke zal willen onderdoen: en wat voer men daar in het begin
van de omwenteling tegen uit, trouwens, en dit kan men vooral met regt
van de _Franschen_ zeggen, "de tijden veranderen en de menschen ook."

Ik kwam op straat een' Priester tegen, die openlijk de hostie naar
een zieke droeg; een man met een bel ging vooraf, zoo als zulks
in de _Roomsche_ Landen gebruikelijk is; vele menschen knielden,
alle namen de hoeden af. Ik had hier ook al een begravenis met
Priesters en kerkelijke plegtigheden gezien, en ik vernam dat 'er ook
somtijds proçessien gaan. Waar toe toch al deze toestel en openlijke
vertoningen; de geloovigen, dunkt mij, zullen 'er niet gelooviger door
worden, en de ongeloovigen nog veel minder; was het dus niet beter,
dat men, om zich aan geene spotternij bloottestellen, en om anderen
niet te ergeren, of aanleiding tot onaangenaamheden en verwijdering
te geven, binnen de kerkgebouwen bleef; daar mogen de onderscheidene
geloofsbegrippen te pas komen, daar zijn wij Joden, Roomschen of
Protestanten, op de straten en andere plaatsen zijn wij alle burgers,
en hoe minder wij ons in dien kring door onderscheidene benamingen,
leuzen of diergelijke trachten te onderscheiden, hoe meer wij immers
de eensgezindheid en alzoo het algemeen geluk bevorderen.

Na den middag was het nog al redelijk goed weder, en ik wandelde
de kaai van de _Saone_ zuidwaards op, langs de puinhoopen en
nog overgeblevene muren van het Arsenaal, bijna geheel door het
bombardement vernield, gelijk ook een groot gedeelte van deze
wijk, en waar van nog maar weinige huizen zijn opgebouwd. Ik kwam
vervolgens aan de hier zoo beroemde werken van Perrache, die de
vereeniging van de twee rivieren omtrent 1100 halve roeden (_toises_)
voor uit heeft gelegd, zoo dat de stad hier door een aanmerkelijk
stuk gronds wint. Voor _Hollanders_, aan dijken en droogmakerijen
gewoon, baart dit werk niet veel verwondering. Men heeft hier ook
aangename wandelingen, en ik keerde langs de kaai van de _Rhone_,
die daar aangenaam beplant is, weder terug. Behalve de huurkoetsen
(_fiacres_) vindt men in deze stad, en de omliggende streken, ook nog
een ander soort van rijtuigen, het zijn ligte wagentjes, zeer laag,
en op vier wielen, die door één paard getrokken worden; de banken
zijn in de lengte geplaatst, zoo dat men 'er op zijde, rug tegen rug,
en de beenen buitenwaarts inzit; op de banken, waarvan sommigen op
riemen hangen, liggen matrassen; doorgaans kan men 'er met zes en meêr
personen in zitten, zij worden veel gebruikt, om na buiten te rijden;
men vindt ze gemeenlijk staan, bij de voorname uitgangen van de stad,
en kan ze daar goedkoop huren. Die rijtuigen worden _Carioles de Lyon_
genaamt, en de voerlieden, die ze verhuren _des Carioleurs_.

Heden den 1 Augustus is het weder nog al redelijk, en het scheen,
dat de regen toch eindelijk eens zou ophouden; wij bepaalden dan ons
vertrek op morgen, indien wij eenige reisgenooten konden vinden, om
een schuitje (_bateau de poste_) tot _Avignon_ met ons te huren. Hier
in slaagde ik zonder veel moeite, wij waren met acht personen, en
huurden zoo een schuitje voor zes _Louis d'Ors_, onder beding dat het
goed met planken overdekt, en van zitbanken en stroo, om de voeten in
te zetten, voorzien moest zijn; vooral ruim en stevig genoeg, ook in
allen opzigte geheel tot onzen dienst, zoo dat wij hier en daar des
goedvindende konden aanleggen, mits de reis 'er niet te veel door
werd vertraagd; de schipper mogt niemand buiten onze toestemming
aan boord nemen enz. Alle diergelijke voorwaarden behoort men te
voren wel uitdrukkelijk te maken, om daarna geene moeijelijkheden te
hebben; omtrent dit alles overeengekomen zijnde, gaf mij de schipper
(_patron_) een _Louis d'Or_ op hand, ten blyke, dat de overeenkomst
gesloten was, dit is genoegzaam door geheel _Frankrijk_ gebruikelijk,
het zij de huurder of verhuurder, kooper of verkooper die geeft, men
noemt dit handgeld _les arrhes_; voorts was de afspraak, dat wij morgen
ochtend met het krieken van den dag zouden vertrekken, indien de wind,
die noorden was, zoo bleef, kunnende 's avonds van denzelfden dag dan
nog te _Avignon_ zijn; de schipper zou ons in dat geval laten roepen;
doch als de wind veranderde, behoefden wij zulk een haast niet te
maken, omdat men dan toch een nacht onderweeg moest slapen.

Daar nu onze afreis bepaald was, en ik al, wat hier merkwaardig is,
genoegzaam gezien had, bleef mij nog over, om in een voornaam magazijn
een kleine voorraad van _Lyonsche_ zijden kousen te kopen, en ik
vond 'er zeer goede voor £ 9-:-: het paar, zoo witte als zwarte. Het
overschot van mijn' tijd besteed ik nu, om aan u te schrijven, en
dezen brief te sluiten, na u vooraf nog het een en ander aangaande
deze stad te hebben medegedeeld.

Van ouds droeg _Lyon_ den naam van _Lugdunum_, en had dus bijna
denzelfden naam als ons _Leyden_ _Lugdunum Batavorum_; misschien had
men 'er _Batavorum_ bijgevoegd, om die stad van het _Lugdunum_ der
_Gaulen_ te onderscheiden. Naderhand werd _Lyon_ een Aartsbisdom en de
Hoofdstad van de Provincie _le Lyonnois_, thans is het de Hoofdplaats
van het Departement van de _Rhone_ en het verblijf van de _Prefecture_
en _Tribunal d'Appél_; men begroot het getal der inwoners, naar men
mij verzekerde, nog heden op omtrent 120,000. _Lyon_ wordt op 100
_Fransche_ mijlen afstands van _Parijs_ gerekend, doch over _Dyon_ is
het verder; zij is omtrent 40 van deze laatstgenoemde plaats gelegen,
en 48 van _Avignon_ De hoofdstad niet zijnde, noemen de _Lyonnezen_
hun stad egter de tweede van _Frankrijk_; want zij worden voor zeer
hoogmoedig en eigenbelangzoekend (_egoistisch_) gehouden; zoodat
_Lyon_ voor hun schier alles, en het heeläl bijna niets is; dezen
karaktertrek schrijf ik al weder toe aan de hooge Geestelijkheid
van die stad; want deze door hunnen alles vermogenden invloed gaf
toch den voornaamsten plooi aan 's volks denk- en handelwijze;
oordeel of het ook groote sinjeurs moeten geweest zijn; van den
Aartsbisschop af, tot den laatsten Kanunnik van het Domkapittel toe,
noemden zij zich _Comte de Lyon_; het waren alle Prinsen en Graven,
zij moesten 16 kwartieren, zoo van 's vaders als van 's moeders
zijde in hun wapen voeren, en de Koning van _Frankrijk_ was hun
eerste Kanunnik. Deze geestelijke Graven, die zich de navolgers van
den nederigen Christus noemden, waren zoo verregaande opgeblazen,
dat zij zich met de Godheid, dien zij erkenden, schenen gelijk te
willen stellen: want zij knielden niet in tegenwoordigheid van de
Hostie. Dit hadden zij zelfs tegens de _Sorbonne_ [32] volgehouden,
tot dat, naar men zegt, Lodewijk de XIV. zich eens onder hun in de
_St. Jans_ of _Domkerk_ bevindende, goedvond om te knielen; nu konden
zij welstaanshalve toch ook niet anders doen, zij knielden dan,
maar voor wien, voor God of voor den Koning?--Ik wenschte, dat zoo
vele brave en achtingswaardige Roomschgezinden, met alle diergelijke
schandelijke zaken, waar door men den godsdienst ontluisterd, wat meêr
bekend waren. De geschiedenis doet ons egter ook een' Aartsbisschop
van _Lyon_, die in het laatst van de afgelopen eeuw geleefd heeft,
als een' achtingwaardig man, kennen, voornamelijk om de vriendschap
tusschen hem en den vermaarden wijsgeer en schrijver Thomas [33],
die te _Lyon_ in de armen van dien Aartsbisschop, genaamd Montaset,
gestorven, en op deszelfs landgoed, even buiten de stad, begraven is;
waar de redelijke Montaset zijn overleden vriend dan ook een graftombe
oprigtte, die hij door zijn tranen aan de vriendschap heiligde.

Onder verscheidene vermaarde mannen, konstenaars en geleerden, werd
ook Pierre Perrin, stichter van de _Fransche Opera_, en dus voor de
_Franschen_ wel een groot man, hier geboren: hij voerde den titel
van _Abbé, Conseiller du Roi_ enz. en werd het eerste bevoorregt
met het Koninklijk verlof (_lettres patentes_) om de Koninklijke
Muzijk-Akademie opteregten, in 1669. De eerste Opera, die hij in
't openbaar gaf, (te _Parijs_ in 1671) was _Pomone_ genaamd. Hoewel
de versen, van Perrin zijn eigen maaksel, zeer slecht waren, werd het
stuk toch zeer toegejuicht en acht maanden agter elkanderen gespeeld,
zoo dat deze Opera, hem alleen voor zijn aandeel 30,000 Livres opbragt;
doch zoo als het gemeenelijk gaat, de voorspoed werd door de afgunst
gevolgd, en Perrin was al schielijk verpligt om zijn voorregt tegen
een sommetje aftestaan; zijn geluk was dan van korten duur, en hij
stierf te _Parijs_ omtrent het jaar 1680. De beeldhouwers Coysevox en
de twee Coustou's, zijn ook van _Lyon_, als mede Joseph Vivien een van
de uitvinders van het teekenen met pastel. Op de geboorte van Caracalla
heeft de stad _Lyon_ geen reden om roem te dragen--en hoe zeldzaam
had het menschdom reden, om de geboorte van een' Keizer of Koning te
zegenen!--Onder verscheidene Kerkvergaderingen (_Conciliën_) die hier
gehouden werden, zijn die van 1245 en 1274 vermaard, de eerstgenoemde
niet alleen, omdat bij hetzelve besloten werd, dat de Kardinalen
voortaan roode hoeden zouden dragen; maar bijzonder ook omdat Keizer
Frederik de IIde, in den ban gedaan, en van het Keizerrijk ontzet
werd door Paus Innocentius den IV.; de andere door de geloofspunten,
die daar verhandeld werden, was de voorname oorzaak van de scheuring
der kerk, door de afzondering der _Grieken_--maar ik houde mij op,
met u dingen te vertellen, die gij misschien lang weet, in plaats
van naar bed te gaan, wijl ik 'er morgen vroegtijdig uit moet.





ZEVENDE BRIEF.

_Avignon, 3 Augustus._


Gisteren morgen om 4 uren voeren wij van _Lyon_, af; want de wind
was wat veranderd, en wij hadden geen hoop, om denzelfden avond
hier te zijn. De schuit was volgens afspraak; doch 'er ging maar één
schipper mede, en dit beviel velen van onze reizigers, die het hoofd
vol zwarigheid hadden, in 't geheel niet; ik voor mij was hier omtrent
minder ongerust, want had 'er niet deskundigen over gesproken, en men
verzekerde mij, dat 'er met bekwame schippers, zoo als die lieden
hier doorgaans zijn, op deze rivier geen gevaar te vreezen is. Wij
voeren onder de groote steenen brug (_pont de la Guillotière_) door,
doch langs den kant, omdat daar de minste trekking is. De stroom in
het midden onder deze brug is verbaasd snel. Weldra kwamen wij aan de
plaats, waar zich de _Saone_ met de _Rhone_ veréénigt; de afscheiding
van het water dezer twee rivieren, is aan de onderscheidene kleuren
duidelijk te zien, en maakt als een streep op het water. De stroom
is hier ook zeer sterk, zoo dat ons schuitje begon te hobbelen, en
eenigen onzer reizigers zeer zuinig te zien. Het land aan de oevers,
stond hier en daar onder water; zulk eene overstrooming, in dit
jaargetij, heeft hier niet dan zeer zeldzaam plaats. Te _Givors_, een
steedje omtrent drie mijlen van _Lyon_ aan den oever van de _Rhone_
gelegen, moest de schipper aanleggen, om tol te betalen, en wij
stapten aan land, om onderwijl eens rond te zien. Door zijne gunstige
gelegenheid is dit plaatsje nog al handeldrijvend, en de inwoners,
die grootendeels vrachtschippers en _Commissionnairen_ zijn, voeren
vele goederen, als ijzer en steenkolen, komende van _St. Etienne_,
waar een groote geweer- en andere ijzeren instrumenten-fabriek is;
'er zijn ook steenkolen-mijnen niet ver van _Givors_; zij brengen
'er dan ook een groote hoeveelheid van naar _Lyon_, en gebruiken
'er zelve zeer veel in de flessen-fabrieken, die hier ook een'
voornamen tak van bestaan opleveren; men verhaalde mij, dat 'er thans
zes aan den gang waren. Ook wordt 'er zijde in de omstreken geteeld,
en ik zag een paar vrouwen bezig met de poppen aftehaspelen. Hoewel
de wind niet zoo gunstig was als gisteren, vorderden wij echter door
den snellen stroom al vrij spoedig, en hadden _Givors_ nog niet lang
achter den rug, toen wij _Vienne_, twee mijlen van daar gelegen, reeds
ontdekten; die stad ligt tegen en tusschen de bergen en doet zich,
van de rivier te zien, aangenaam op. Zij is zeer oud, uitgestrekt,
maar weinig bevolkt. 'Er is een fabriek van groote ijzeren en stalen
werktuigen. Men noemt deze stad _Vienne en Dauphiné_, of thans _dans
le Departement de l'Isère_, om dezelve van _Weenen_ in _Oostenrijk_
(_Vienne en Autriche_) te onderscheiden. Even buiten de stad aan den
kant van de rivier, staat een oude pyramide of naald, onder den naam
van _l'Eguille_ bekend; ik kon dezelve van de schuit duidelijk zien,
en vind daar van aangeteekend, dat zij op een vierkant gewelf staat,
ondersteund wordende door vier pilaren van 20 à 24 voeten hoog; de
naald zelve is bijna van dezelve hoogte. Hoewel 'er hoegenaamd geen
opschrift op staat, veronderstelt men, dat het de grafnaald is van den
een' of anderen _Romein_. Midden in de rivier, omtrent voor de stad,
zag ik ook de overblijfsels van een steenen brug. Omtrent een half
uur verder ziet men aan de linkerhand eenen geheel met wijngaarden
beplanten heuvel, het was den om zijn' lekkeren wijn vermaarde
_Côte Roti_. Niet ver van daar, aan de regterhand, ligt het steedje
_Condrieu_; hier moest men weder aanleggen om tol te betalen; want 'er
zijn verscheidene tollen op deze rivier; voor dezen was de vracht dan
ook goedkooper, naar onze schipper verhaalde, maar thans moet 'er te
veel af. Wij gingen ons hier weder een weinig vertreden. Verscheidene
vrouwen, die 'er alles behalve bevallig uitzagen, kwamen vruchten
en wijn te koop veilen. De wijn van _Condrieu_ is beroemd, vooral
de witte, wij kochten 'er dan ook van en betaalden 20 _sols_ de fles
[34]. Zij was zeer goed, en het speet ons naderhand, dat wij 'er niet
meêr voorraad van hadden opgedaan. Het stadje is aan den voet van
een' heuvel gelegen en ziet 'er nog al redelijk uit. Ook hier is het
grootste gedeelte van de ingezetenen schippers en schuitenmakers,
en vele tevens wijngaardeniers; want wijn is bijna het eenigste
voortbrengsel van dezen grond. De vader van den vermaarden Marschalk
de Villars, die den 6 Maart 1714 in naam van Lodewijk den XIV. den
vrede te _Rastad_ teekende, is hier geboren; ik vertel u dit, omdat
het eenige betrekking heeft tot onze Vaderlandsche Historie; maar
maak met meêr genoegen melding van een menschlievenden en weldadigen
Roomschen Priester, die hier in 1727 een Gasthuis stichtte. Het was te
wenschen dat het voorbeeld van dien goeden man door zijne ambtgenoten,
van welke Geloofsbelijdenis zij ook zijn mogen, wat meêr gevolgd wierd,
en deze Heeren zich niet alleen vergenoegden met de weldadigheid te
prediken, zoo als zij doorgaans gewoon zijn. Weder aan boord zijnde,
haalde ieder zijn' voorraad voor den dag, en men ging ontbijten;
ons gezelschap was nog al vrij wel, en bestond onder anderen uit een
jong militairen Chirurgijn, die een _Gasconjer_ was, en een soort
van Landjonker, die op een Landgoed in _Provence_, aan de grenzen
van _Italië_ woonde; beide deze lieden, vooral de Chirurgijn hadden,
hier meêr gereisd en nog al eenige kunde; 'er viel dan tusschen beide
ook nog al wat te praten, met kijken had ik inzonderheid veel te doen;
want de oevers van de _Rhone_ leveren doorgaans eene verscheidenheid
van aangename gezigten op. Wij zagen hier een slang, naar gissing
twee à drie voeten lang, digt voor de schuit heen, en zoo het scheen
dwarsover zwemmen, hij streek bijna over de oppervlaktes van het water
en was zeer vlug. Toen men met smaak een stuk uit de hand had gegeten,
merkte onze Chirurgijn aan, dat diergelijk koud en eenvoudig voedsel,
vooral vruchten, toch wel zeker gezonder is, dan zoo vele konstig
bereide en warme, of veel liever heete spijzen; dit betoogde hij
eenigzins op eene geneeskundige wijze, en ik was het volkomen met hem
eens; de landjonker, hoewel genoegzaam met ons van hetzelfde gevoelen,
zeide, dat hij veel met _Engelschen_ en _Amerikanen_ omgegaan hebbende,
de gewoonte aangenomen had, om 's morgens thee te drinken, en dat deze
drank alzoo voor hem eene volstrekte behoefte geworden was, doch dat
hij anders ook zeer vele vruchten at, en 'er zich zeer wel bij bevond;
hij verhaalde ons verder, dat hij een' kok gekend had, die bij een
voornaam man van zijn kennis te _Venetië_ woonde, en sedert verscheide
jaren, niettegenstaande hij dagelijks de keurigste spijze in overvloed
bereidde, genoegzaam niets anders nuttigde, dan vruchten, eenige rauwe
groentens, wortelen, brood, en voor allen drank koud water; dat deze
zonderlinge kok zich daarbij gezond en sterk bevond, daar hij voorheen,
eer hij die levenswijze had aangenomen, gedurig ongesteld en zwak was:
in het begin had hem dit wel eenige moeite gekost, doch hij had het
volgehouden; en eindelijk verkoos bij zijne vruchten en wortelen, uit
smaak, boven de uitgezochtste lekkernijën; een en andermaal had hij
zijn' Heer, die aan overdaad gewoon, en dus ongezond was, aangeraden,
om van levenswijze te veranderen, en zijn voorbeeld te volgen; deze
hier geen' zin in hebbende, en dus minder redelijk dan zijn kok, werd
die raad moede, en zeide hem eens, dat hij zijn handwerk weinig eer
aan deed; dat, indien men hem gehoor wilde geven, hij dan ook geen
kok meer van nooden had: geen zwarigheid, antwoordde deze, gij zult
gezond worden, en ik zal wel een' anderen dienst vinden.--Maar als
ieder uw voorbeeld, dat gij zegt zoo heilzaam te zijn, eens volgde:
was de tegenwerping; en de kok besloot met te zeggen, dat hij niet
geloofde, dat zulks althans gedurende zijn' leeftijd plaats zou hebben;
doch als het al eens gebeurde, dat dan de maatschappij zulk eene
groote verandering zou ondergaan, dat hij een zijns gelijken geene
moeite zouden hebben, om een stukje lands te vinden, daar zij het
weinige voedsel, dat zij noodig hadden, op telen konden [35].--Wat
zegt gij van dezen wijsgeerigen kok?--Ik heb wel Professorale lessen
gehoord of gelezen, die zoo goed niet waren. Al pratende kwamen
wij voor _Tournon_, een stadje in het Departement _de l' Ardèche_,
voorheen _Languedoc_; het is aardig gelegen aan den voet van een'
berg; 'er is een zeer groot gebouw, dat voorheen een kollegie was,
aan de Jesuiten behoorende, doch sedert de afschaffing van dezelve,
werd het door wereldlijke bestuurd, en thans is het een Kweekschool,
onder opzigt van het Gouvernement; het is aangenaam aan den oever
van de _Rhone_ gelegen. Over _Tournon_ aan den linker oever van de
rivier ligt een plaatsje, _Thain_ genaamd; van hetzelve valt niets
anders aanteteekenen, dan dat de beroemde hermitage-wijn digt daar
bij groeit. Men ziet door de wijnstokken, waarmede zij beplant is, den
geheel groenen heuvel van de rivier; deze heuvel is niet groot, doch al
de wijn, die in den omtrek groeit, noemt men even eens Hermitagewijn,
en deze wordt ook al duur verkocht; want het gaat hier mede zoo als
met mêer andere dingen; vele menschen die geene fijne kenners zijn,
houden zich te vreden met den blooten naam. Omstreeks _Thain_ plagt
ook een goudmijn te zijn, naar men verzekert; doch dezelve is thans
geheel verwaarloosd, het geen mij verwondert; want een goudmijn zou
thans in _Frankrijk_ wel te pas komen. Daar _Tournon_ en _Thain_ zoo
digt bij elkanderen liggen, vraagt men spottenderwijze, _"Combien y a
t'il depuis Thain à Tournon [36]?_" en volgens een slechte uitspraak,
"_Combien y a t'il depu Thain (putains) [37] à Tournon_. Men verhaalt,
dien aangaande een' aardigen kwinkslag. Ten tijde van Lodewijk den
XIV. bevond zich een man van _Tournon_, op reis met iemand, die tot
het hof van _Versailles_ behoorde; deze hoveling vroeg ook spottende
aan onzen man: "_Combien y a t'il depu Thain (putains) à Tournon?_"
en deze had de tegenwoordigheid van geest, om hem zonder bedenken
te antwoorden: "_Oh! ce n'est pas la peine d'en parler; mais dites
moi combien y a t'il bien de Maintenon (des Maintenons) à Versailles
[38]?_" Gij vat de kneep, en zult zekerlijk zoo wel als ik dien trek
van tegenwoordigheid van geest bewonderen. Vervolgens kregen wij
_Valence_ aan den linker oever van de rivier gelegen, in het gezigt,
gij zult uit de afbeelding zien, dat die stad niet onaardig gelegen
is; niet ver van deze stad, en eer men aan dezelve komt, werpt zich
de rivier _l'Isère_ in de _Rhone_. Onze reisgenoot de Chirurgijn
herinnerde ons, dat het hart van den laatst overledenen Paus in de
Kerk van _Valence_, in een looden kistje bewaard werd. Hij zelve had
het niet lang geleden gezien, daar wij hier toch aan moesten leggen,
en dat al weder om tol te betalen, besloten wij, om de stad eens in te
gaan, en aldaar de Pausselijke overblijfsels te gaan bezigtigen. Het
was even na den middag, en brandend heet, zoo dat deze bedevaart ons
een zweetje koste; op verscheide plaatsen in de straten, waren echter
nog al zeilen van het eene huis tot het andere uitgespannen om schaduw
te geven. Wij zagen in de Hoofdkerk, in een Kapel, die geschilderd
was met een' zwarten grond, waarop hier en daar doodshoofden en
Pausselijke versierselen, op een soort van klein altaartje, het
geen midden in dezelve stond, een houten doos of kistje, en hier in
was het looden, dat het hart en de ingewanden van den Paus bevatte;
dit kistje was overdekt met een kleed van violetkleur fluweel met
gouden franjes, en waarop de Pausselijke muts en sleutels met goud
geborduurd waren; een soort van lijklamp hing 'er boven, en werd,
naar men mij verzekerde, altijd brandende gehouden. Deze Kapel is
met een ijzer hek gesloten, en boven hetzelve leest men: "_Ici sont
deposés le coeur et les entrailles de_ Pie VI." Die Paus is in deze
stad, om den oorlog of de gevolgen van dien _Rome_ ontweken zijnde,
hier staatsgevangen gehouden en gestorven. Zijn ligchaam is naar
_Rome_ gevoerd; doch op aanzoek van Bonaparte, zoo men zegt, zijn
zijne ingewanden hier wederom terug gebragt, en men wil, dat 'er een
graftombe zal opgerigt worden, om dezelve in te bewaren. Aan of in de
Kerk, die een donker en slordig voorkomen heeft, is voor het overige
niets bijzonders te zien. Ook zag ik niets aanmerkelijks in de stad,
het is de hoofdplaats van het Departement _la Drome_, voorheen _du
Valentinois en Dauphiné_. Het verblijf van de Prefecture, en een
_Tribunal de première instance_, is zeer oud en met muren omringd;
de omstreken schenen mij toe nog al aangenaam te zijn. _Valence_ is
door een heuvel, in de gedaante van een halven cirkel, natuurlijk
beschut, en dat op eene wijze, als of het door kunst gemaakt was:
men vindt hier omstreeks goede en zuivere bronnen; de zijdeteelt is
ook een voorname tak van bestaan van de inwoonders. Voorheen was 'er
een Universiteit, die verscheide voorname Rechtsgeleerden opgeleverd
heeft. Het bijgaand fraai gezigtje zal u een denkbeeld geven van de
ligging dier stad. Omtrent drie mijlen onder dezelve, valt de rivier
_le Drome_ in de _Rhone_: deze laatstgenoemde rivier is hier al vrij
breed, en wij werden reeds van verre door het hevig gedruisch van het
water den snellen stroom gewaar. De rivier geleek hier op sommige
plaatsen naar eene hevig ziedende pot: sommigen van ons gezelschap
begonnen dan ook zeer bevreesd te worden, doch onze schipper, die
mij toescheen een nuchter en bekwaam man te zijn, verzekerde, dat
hij het gevaar wel zou weten te vermijden; zoo dat men niet ongerust
behoefde te zijn; wij kwamen 'er dan ook zonder eenig letsel over;
maar werden door de golven ter deeg geschommeld. De groote toevloed
van water, vooral thans, na eene zoo sterken en aanhoudenden regen,
en eenige rotsen of klippen in de rivier, en onder het water staande,
veroorzaken deze geweldige bruisching. Het was omtrent zeven uren
des avonds, toen wij _Ancone_, een dorpje aan de linker oever van de
_Rhone_ naderden: Onze schipper (_patron_) zeide, dat wij daar een
redelijk goede herberg zouden vinden, en dat het dus raadzaam was, om
'er te blijven overnachten. Het voorstel werd algemeen aangenomen; maar
de herberg, die men ons aanwees, zag 'er in 't geheel niet breed uit,
en wij dachten, dat, zoo wij 'er al konden slapen, het niet anders dan
op stroo zou zijn. Ook hier werd het spreekwoord, dat schijn dikwijls
bedriegt, bewaarheid, en wij stonden niet weinig verwonderd, toen men
ons langs een' grooten trap en langen gang verscheide redelijk goede
kamers aanwees, en 'er was voor ieder een bed; dit viel dan niet weinig
mede. Wij stelden nu verder onzen landjonker tot Hofmeester aan, om het
avondmaal enz. te bestellen, te meer, omdat hij zeer goed _patois_, het
geen de landtaal is, sprak, en ik ging met den Chirurgijn landwaards
in, naar den kant van _Montelimart_, dat maar een half uurtje van hier
gelegen is. Wij zagen het liggen, doch vonden het te laat, om 'er naar
toe te gaan, wijl de afspraak was, dat wij vroeg zouden eten en naar
bed gaan: om den volgenden morgen weder vroeg in de kleêren te zijn. Te
_Montelimart_ zijn veel Protestanten; de inwoners waren van de eerste,
die de hervorming van Calvin aannamen; het is nog al redelijk bevolkt,
en vrij welvarende, omdat de groote weg van _Lyon_ naar _Marseille_
en _Italië_ 'er doorloopt, en de landstreek vruchtbaar is; wij zagen
dan hier ook fraaije boeren-hoeven; de landlieden waren grootendeels
bezig met hun koren door muilezels te laten treden, (_fouler_), zoo
als bij ons de vlasballen worden gedaan. Het zag 'er, niettegenstaande
het ongunstig weder, vrij wel uit. Behalve eenige andere vruchtbomen,
waren de meesten, die ik hier zag, moerbeziën; want de zijdeteelt is
ook hier omstreeks een voornaam bedrijf, en heeft waarschijnlijk aan
dezen kant zijn oorsprong in _Frankrijk_ genomen. De natuurkundige de
Faujas [39], zegt in een' zekeren brief: dat de eerste moerbezieboom
in _Frankrijk_ gebragt werd, ten tijde van de laatste Kruisvaart door
eene Gui-Pape-Saint Auban, een mijl van _Montelimart_. Dat deze oude
moerbezieboom nog bestaat, en dat de Heer de Latour Du Pui-la Chaux,
dit gedenkteeken van den landbouw had doen in waarde houden, door
'er een muur om te bouwen, en te verbieden, dat men 'er de bladeren
van plukte. De afstammelingen van dezen ouden boom, bedekken thans
een goed gedeelte van den _Franschen_ grond, en brengen aan den staat
een inkomen op van verscheiden millioenen. Dit een en ander had ik
voor mijn vertrek van _Parijs_, uit een der dagbladen, opgeteekend;
hopende gelegenheid te zullen hebben, om dien merkwaardigen boom te
zullen zien, doch nu was het te ver; daarbij wisten de lieden alhier,
mij 'er geen genoegzaam narigt van te geven; ik zou dan eerst naar
_Montelimart_ hebben moeten gaan, om 'er na te onderzoeken, en dit
zou te veel tijd gevorderd hebben: dus zag ik, hoewel niet zonder
leedwezen, van dit ontwerp af.

In 1762 vonden eenige arbeiders, omstreeks dit dorp _Ancone_, in een
tuin gravende, een groote Lijkbus (_urne_), waar een lijk in was,
hebbende op het hoofd eene gouden kroon, en aan een oor een ring van
hetzelfde metaal. Meêr vond ik hier niet van aangeteekend, en sommige
inwoners, die ik 'er hier na vroeg, konden 'er mij ook niets naders
van zeggen.

't Was een warme dag geweest, de avondstond was regt koel en
verkwikkende. Om hier wel genot van te hebben, ging ik eenzaam op de
vlakke oevers van de _Rhone_, die men hier heeft, even als bij ons
aan zee, wandelen. De bergen en rotsen aan den overkant, en boven
en beneden dezelve, maakten eene majestueuse vertoning; zekerlijk,
dacht ik, hebben sommige hunner voorheen stroomen vuurs en lava
uitgebraakt, terwijl men de sporen daarvan nog in deze landstreek
vind. Deze landstreek, te weten aan den overkant van de _Rhone_,
bekend onder den naam van _le Vivarais_, en thans behoorende tot het
Departement _de l'Ardeche_, werd oudtijds bewoond door de _Helvianen_,
die op het eind van de vijfde Eeuw, of het begin van de zesde,
door Sigismundus, Koning der _Bourguignons_, overwonnen werden. De
avond begon meêr en meêr te vallen, de horens van de beesten-hoeders,
die zich in de bergen deden hooren, en tegen de rotsen weêrgalmden,
verwijderden zich al verder en verder, eindelijk hoorde ik niets
meêr, dan het geruisch der rivier, en het gekraak der keisteentjes,
waarover ik liep, en waar deze oever als mede bezaaid is. Het werd
tijd, en ik begaf mij naar de herberg; daar zag ik met genoegen, dat
de tafel voor de deur, en alzoo niet ver van dien aangenamen oever
van de _Rhone_ gedekt was. 'Er was schier geen zuchtje aan de lucht,
zoodat de kaarsen, die men op tafel zette, zonder moeite aanbleven, en
het eten was goed, en smaakte, omdat wij honger hadden, uitmuntend. Wij
deden dan een regt aangenamen landelijken maaltijd; het oud moedertje
van den huize ziende, dat wij wel over haar te vreden waren, kwam
ook bij ons zitten snappen, en scheen zeer opgeruimd. Hadden wij den
volgenden morgen niet vroegtijdig op reis gemoeten, ik had hier zoo
spoedig niet van daan gekomen, doch nu was slapen de boodschap.

Heden morgen om vier uren begaven wij ons weder scheep. De rivier
vertoont zich hier als geheel van bergen en rotsen omringd; de
gezigten zijn schilderachtig. Weldra kregen wij _Viviers_ hoofdplaats
van _le Vivarais_, in het oog; ook dit gezigt zou een zeer fraaije
teekening opleveren; doch die hier alles, wat de moeite waard is, wilde
uitteekenen, zou 'er wel eenige maanden mede kunnen doorbrengen. Dit
stadje is tusschen de rotsen aan den regter of westelijken oever
van de _Rhone_ gebouwd, en de hoofdkerk gelegen op een rots, die
boven de huizen uitsteekt; het schijnt een oud en groot gebouw te
zijn. Voor de omwenteling was _Viviers_ een Bisdom, en de Bisschop
voerde den titel van _Comte de Viviers_. Beneden aan den oever van
de rivier ligt een zeer groot, en zoo het schijnt, fraai gebouw; men
zegt dat het zoo veel vensters heeft, als 'er dagen in het jaar zijn;
nu 'er waren 'er inderdaad zeer veel; het diende voorheen tot een
_Seminarium_. Aan onze linkerhand zagen wij een oud Kasteel, dat de
schipper _le Chateau de Roche-mollet_ noemde, meêr wist men 'er mij
niet van te zeggen. Een eindweegs gevorderd zijnde, aanhoudend bezig
met de fraaije gezigten rondom ons te bewonderen, zagen wij _le Bourg
St. Andeol_, voorheen het verblijf van den Bisschop van _Viviers_, en
waar hij zijn paleis had. Dit stadje ziet 'er nog al wel uit, en is
aangenaam aan de regteroever gelegen: wij stapten 'er een oogenblik
aan wal, en kochten 'er wat provisie; want het water geeft eetlust,
en het werd tijd, om te ontbijten. Het oogenblik naderde vervolgens,
dat wij onder die vreesselijk vermaarde _Pont-Saint Esprit_, waar
van men ons zoo veel verteld had, door moesten varen. 'Er wierd raad
gehouden, of wij scheep zouden blijven, dan of wij ons voor de brug
aan wal zouden laten zetten, en op één na besloten tot het laatste,
als zijnde het algemeen gebruik; daarbij wilden wij wel een half uurtje
wandelen. Ik had anders nog al lust gehad, om 'er in te blijven, doch
voegde mij nu na de meerderheid van het gezelschap; onze reisgenoot,
die 'er in bleef, kon zwemmen, en trok zelfs zijn laarsen en rok
uit, om daar door, in geval 'er een ongeluk plaats mogt hebben, niet
belemmerd te worden; de schipper lagchte hier om, en verzekerde ons,
dat 'er geen gevaar was, en hij dien togt meêr dan honderdmalen, zonder
eenig letsel, gedaan had; maar het besluit was genomen, en wij stapten
een groot kwartier, voor dat wij bij de brug kwamen, aan land. Als
een pijl uit een boog zagen wij van daar ons schuitje wegsnellen,
en wandelden langs een' aangenamen weg, beplant met moerbezieboomen,
wijngaarden, en hier en daar olijfboompjes, de eerste die ik zag,
tot het stadje _Saint Esprit_. Het zal waarschijnlijk een sterkte
geweest zijn, en heeft een _citadel_ en _bastions_, maar heeft voor
het overige weinig te beteekenen; het is aan den regteroever van de
_Rhone_ gelegen, en behoort thans tot het Departement _du Gard_. Wij
zagen 'er in een lang en smal gebouw meer dan dertig vrouwen zitten,
die bezig waren met de zijde van de poppen te haspelen. De uitwaseming
van die poppen, die men in heet water legt, veroorzaakt eenen zeer
onaangenamen reuk, en men zegt dat het ongezond werk is, dat ik
zeer wel gelooven wil. Nogthans waren 'er onder die werklieden,
eenige meisjes die 'er wij wel uitzagen; maar misschien hadden
zij dit bedrijf ook nog niet lang bij de hand gehad. Vervolgens
gingen wij de vermaarde brug zien; het is een ontzaggelijk stuk
werks; zij rust op 26 bogen, waarvan 19 grooten en 7 kleinere zijn;
zij is, volgens de beschrijving, 420 _toises_ lang, en 2 _toises_,
4 voeten, en 4 duimen breed [40]. Zij werd begonnen in 1265, en in
1309 voltooid, men werkte 'er dus 44 jaren aan.--En hoe, denkt gij
dat men aan het geld gekomen is; want dit moet nog al een sommetje
gekost hebben. Men maakte gebruik van het bijgeloof van dien tijd,
om deze nuttige gemeenschap tusschen den regter- en linkeroever te
bewerkstelligen. Het gerucht werd verspreid dat een Engel aan een'
schaapherder verschenen was, en hem geboden had, om daar ter plaatse
eene brug te bouwen; weldra kwam 'er een ruime toevloed van offeranden
en giften van alle kanten. De Prior van de Abdij, waar het stadje
om gebouwd was, had echter het spel haast bedorven; want men had
de onvoorzigtigheid gehad, van 'er hem niet in te kennen: doch men
herstelde dezen misslag, en gaf hem duimkruid; hij lag den eersten
steen, en ziet het wonderwerk had de gewenste uitwerking. Een groot
gedeelte van deze brug is op de rots, die daar de bedding van de rivier
uitmaakt, gebouwd. Waarschijnlijk bestond 'er een reden, waarom men
ze met een elleboog, die tegen den stroom gesteld is gebouwd heeft;
want zij zou fraaijer zijn, als zij regt was. Wij waren veel te laat
gekomen, om 'er onze schuit onder door te zien varen, zij wachte ons
reeds lang aan den anderen kant. 't Is zeer duidelijk te zien, dat de
stroom tusschen de bogen van deze brug, en vooral tusschen die, welke
het meest midden in staan, zeer sterk moet zijn, doch als de schippers
niet onhandig zijn zie ik 'er geen gevaar in. Nog iets opmerkelijks
aangaande het metselwerk van deze brug is, dat de pilaren van de bogen
doorluchtig zijn als of 'er vensters in zijn. Ter instandhouding van
dit ontzaggelijk en kostbaar stuk werks, is men zeer behoedzaam; de
zware vragtkarren of rijtuigen, mogen 'er niet willekeurig overrijden,
en om het dreunen voortekomen, worden somtijds de wielen vastgemaakt,
in een soort van houten laden (_sabots_) gezet, en de karren 'er zoo
zachtjes over gesleept. Wederom scheep zijnde, bekeek ik de brug nog
eens ter deeg, doch wel dra verloren wij dezelve uit het oog. Naar
ik vernam, moeten de schippers, onder die brug door willende varen,
niet op het midden van een boog, maar op een pilaar aanhouden, even
als of zij tegen denzelven aan wilden varen. De stroom brengt hen dan
van zelve in het midden van den boog of poort daar zij door moeten,
en in een oogenblik zijn zij aan den anderen kant. De gezigten blijven
aanhoudend schoon, en de landstreek berg- en rotsachtig. _Orange_
zagen wij aan de linkerhand van verre liggen; het speet mij, dat ik de
overblijfsels der _Romeinsche_ oudheden, die deze stad nog bezit, niet
kon zien; doch zij is omtrent een mijl van den oever afgelegen, en dus
wat te ver om 'er naar toe te wandelen; daar bij was het zeer warm,
en omstreeks elf uren voor den middag. Onze voormalige Stadhouders
voerden den naam van Prinsen van _Oranje_, naar het Prinsdom, of
liever Prinsdommetje, waarvan deze stad toen de hoofdplaats was.--Wat
heeft zelfs die naam in ons Vaderland niet dikwijls aanleiding tot
verregaande onaangenaamheden gegeven!!... Verder op zagen wij het
stadje _Caderousse_ aan den linkeroever gelegen; voor deze plaats ligt
'er een eiland in de _Rhone_, dat nog al uitgestrekt is. Eindelijk
wees men ons de oude Pausselijke stad _Avignon_, die door zijne
aangename gelegenheid, zijne torens en hooge gebouwen, en de rots,
waar het oude Apostolische Paleis op gebouwd is, eene fraaije en
aanzienelijke vertooning oplevert. Eer dat men aan de stad komt,
ziet men ook nog een eiland in de rivier, dat vrij aanmerkelijk
is, de _Rhone_ maakt daar twee armen en vereenigt zich weder bij
_Avignon_. Het was omtrent twaalf uren 's middags, toen wij hier
aankwamen. Wij hadden dus in minder dan 23 uren (want den tijd dat
wij geslapen en ons opgehouden hebben, reken ik 'er af,) een' weg
afgelegd van omtrent 48 mijlen, ik was 'er dan ook bijzonder over te
vreden en zou ieder, die deze reis aangenaam, goedkoop en gemakkelijk
wil doen, raden, om het op dezelfde wijze aanteleggen. Wij gaven elk
aan onzen schipper, behalve de bedongen vracht, 30 _sols_ drinkgeld,
en hij was zeer wel te vreden. Die man moest nu zijne schuit hier
verkoopen, doorgaans voor eenen zeer geringen prijs, en dan te voet
weder terug keeren naar _Lyon_, zijne woonplaats.

Dezen langen _epistel_ hebt gij wederom aan het slechte weder te
danken; want naauwelijks waren wij in ons Logement of werden door
een geduchte donder- en regenbui, even eens als _Lyon_, verwelkomd:
thans (om elf uren 's nachts) houdt dezelve nog aan.





ACHTSTE BRIEF.

_Marseille_, 7 _Augustus._


's Morgens van den 4 dezer was het droog, doch het had den ganschen
nacht geregend. Zoo veel regen in dit saisoen en in dit gedeelte van
_Frankrijk_, is inderdaad een ongewoon verschijnsel. Niettegenstaande
onze voerman ons veel vertelde van den slechten weg, stapten wij
omstreeks vijf uren op het rijtuig, om naar de vermaarde fontein van
_Vaucluse_ te rijden, men rekent dezelve over _l'Isle_ 5 1/2 uur gaans
van _Avignon_ afgelegen; wij hadden een rijtuig op twee wielen, doch
op riemen hangende, in den smaak van die, waarmede men van _Parijs_
naar _Versailles_ enz. rijdt; het was met twee paarden bespannen, en de
voerman zat _en postillon_ op een van dezelven, die soort van rijtuigen
zijn ligt, en men kan 'er des noods met vier personen in zitten. Ik
had het voor 21 Livres vrij van alle onkosten gehuurd. Een eind weegs
buiten _Avignon_ is de weg goed en zeer vlak, aan beide zijden met
sloten, weilanden en boomgaarden, van moerbezieboomen beplant. Het
heeft hier wel wat van dat gedeelte van _Gelderland_, waar men zoo
veele kersen en andere vruchtboomgaarden vindt. De landstreek wordt
vervolgens bergachtig, en men heeft eene verscheidenheid van aangename
gezigten. Tot nog toe was de weg vrij goed; doch hier kwamen wij weder
tusschen boomgaarden en akkerland. De grond was hier kleiachtig en
zoo week, dat wij verpligt waren te voet te gaan, omdat het rijtuig
en de paarden 'er zoo diep in raakten, dat zij moeite hadden, om 'er
uit te komen. De voerman wees ons een voetpad langs een' anderen weg,
en wij zouden dan op eene zekere hoogte weder bij elkanderen komen;
dit ging in den beginne wel genoeg, doch deze weg werd ook zoo slecht,
dat wij aan den kant moeite hadden om ons over eind te houden door
de glibberigheid, en in 't midden zakte men 'er tot over de enkels
toe in; tusschen beide liepen de sloten over, en men was schier
genoodzaakt om te waden. Zoo sukkelden wij wel een half uur voort,
eer wij weder bij het rijtuig kwamen. Onze voerman had het niet beter
gemaakt dan wij, zijnde verpligt geweest, om bijna altijd naast het
rijtuig te gaan, om het te ondersteunen; hij, wij en de gansche boêl
zagen 'er deerlijk beslikt uit; en had de weg in 't begin ten opzigte
van het gezigt naar _Gelderland_ geleken, hier geleek zij wel na dat
kleiachtig gedeelte van ons land, waar men 's winters bijna niet door
kan komen; en ik herinnerde mij hier aan een van de onaangenaamste
wandelingen van mijn leven, die ik in het najaar van 1801 deed,
van _Dordt_ naar het _nieuwe veer_. Wij kwamen vervolgens door het
dorp _Morières_, klommen een' heuvel op, veelal met wijngaarden en
olijfboomen beplant; hier wordt het oog wederom aangenaam vergast;
de weg is hobbelig en steenachtig. Hier wees onze voerman ons in
een keten heuvels en rotsen, die voor ons lag, en aan dien kant het
gezigt bepaalde, de plaats, waar de fontein van _Vaucluse_ gelegen
was; doch wij waren 'er nog een goed eind weegs van daan, en ik zag
nog niets anders dan een bruinächtige rots. Afklimmende kwamen wij
nog voorbij een ander dorp, en daarna aan het stadje _l'Isle_ (het
eiland) genaamd, waarschijnlijk om dat het riviertje _la Sorgue_ het
rondom bespoelt.--welk eene allerliefste landstreek! Wij reden door een
fraaije dreef van redelijk zware _platanus_-boomen langs de stad, tot
aan een gnappe herberg daar Petrarque et Laure uithangt, hier stapten
wij af, aten ter loops een stuk brood, en wat vruchten, waar onder
goede meloenen, en bestelden het middagmaal tegen onze terugkomst,
vooral goede paling, forellen en rivierkreeften bedingende; want die
zijn hier even zoo vermaard als bij ons de baars van _Hillegom_, of
half weg _Amsterdam_; en schoon anders geen lekkerbek, van daag wilde
ik ook eens smullen, want dat behoort bij de reis naar _Vaucluse_,
en hij, die de fontein gaat zien, moet ook de visch proeven, die 'er
in dat water gevangen wordt. Na het stoffelijk deel wat verkwikt te
hebben, en dat was noodig; want wij hadden ons nog al wat vermoeid
met door het slijk te loopen, spoedden wij voort en ik was dan zeer
nieuwsgierig en verlangende. Welhaast verlaat men het dal en de
vrolijke landouw van _l'Isle_; het liefelijk stroomende riviertje,
dat hier en daar over een dam heen rolt, en een kleinen waterval
vormt, de frisch groene weilanden en de akkers met moerbezieboomen
beplant. De natuur neemt eene treurige houding aan, de grond wordt
steenachtig, hier en daar rijdt men zelfs over de bloote rots; de
landstreek is dan ook onvruchtbaar en woest, slechts hier en daar
een struikje of een kwijnend olijfboompje. Hoe zeer men de plaats,
waar de fontein moet wezen, een' geruimen tijd voor zich gezien heeft,
men kan zich niet verbeelden, dat dit iets ongemeens zal opleveren,
en eenigzins aan de verwachting beantwoorden, die men 'er den reiziger
van heeft doen opvatten, en juist dit maakt de nieuwsgierigheid des te
sterker gaande; ieder spreekt hier toch van de fontein van _Vaucluse_,
alle vreemdelingen gaan die bijna zien; het Departement is 'er naar
genoemd; het moet toch der moeite waardig zijn, en ondertusschen
schijnt het niet anders dan een barre rots. Het dorpje _Vaucluse_
naderende, begint het 'er nogthans wat naar te gelijken; hier wordt de
natuur schilderachtig; men komt door een' hobbeligen en kronkelenden,
hier en daar zeer smallen weg, langs stukken en brokken van rotsen,
in een aangenaam dal, waar de _Sorgue_ langs groene oevers, en
weelderig groeijende struiken en boomen door slingert. Bij de brug
van het dorpje hield de voerman stil, digter bij de fontein kan men
met rijtuig niet wel komen. Een oud vrouwtje met haar spinrok in de
hand, wachtte ons reeds op, en bood zich aan ons naar de fontein te
geleiden. Het was nu omtrent elf uren, de zon scheen helder; het was
al een zeer heete dag, en dus niet zeer aangenaam, om te wandelen,
doch een nieuwsgierig reiziger laat zich daar door niet afschrikken,
en wij begaven ons met onze geleidster, die al vooruit liep, en
trachtte te beduiden dat het niet ver was, op weg, ik zeg trachtte te
beduiden, want de goede vrouw sprak bijna niet anders dan het _patois_
van dat land, het geen weinig overeenkomst heeft met het _Fransch_;
door dikwijls hetzelfde te herhalen, en met de handen en oogen te
wijzen en te beduiden, begreep ik 'er hier en daar nog al wat van;
mij scheen zij genoegzaam te verstaan, maar vergat al gaande en
pratende niet te spinnen; en hoewel 'er armoedig uitziende, scheen
zij echter gezond en vrolijk. Het dorpje _Vaucluse_ ligt tegen en op
een barre rots, die door de _Sorgue_ bespoeld wordt; het is dan onder
aan den oever aangenaam en vruchtbaar; doch boven dof en naar. Op
den top van een rots bij hetzelve, ziet men de overblijfsels van een
vervallen Kasteel, dat men het kasteel van _Petrarque_ noemt; doch
het behoorde aan de Bisschoppen van _Cavaillon_, die Heeren waren
van _Vaucluse_. Men klimt, den stroom aan de regterhand latende,
naar de bron; haast wordt men door het ontzaggelijk gezigt van een
verbazende hooge muur van steile rotsen, die zich als een halve
cirkel vertoont, en door de ruischende watervallen, die zich in den
stroom opdoen, verrukt. Ter zijde ziet men spitse punten, door de
natuur als gedenknaalden opgericht, en vreesselijke klompen steen,
door de Eeuwige Almagt als 't ware op een gestapeld [41].--Mensch,
met al u ingebeelde grootheid, wat zijt gij hier klein!! Naar mate
dat men opklimt, wordt ook de bedding van den stroom hooger, en de
bruisschende loop van het water dus hoe langer hoe sterker, zoo dat
het schier niet anders gelijkt dan sneeuwwitte schuim. Ik had mij
reeds van het snapachtig moedertje ontdaan, en zette mij nu op een
brok rots aan den kant van de waterval neder, om daar alles bedaard
te overzien. Zeker heeft Petrarcha deze plaats niet uitgekozen, om den
lof van zijne schoone Laura [42] te zingen, want het geweldig gedruis
van het water zou de schelste toonen verdoofd hebben; doch hij kon 'er
de majestueuse schoonheid der natuur in vloeijende versen beschrijven,
ten minste daar toe de ruimste stof in zijn brein verzamelen. Nu ging
ik verder op, tot aan de grenzen van dit enge dal, door de steile rots,
zoo steil, als of zij regt door was gezaagd, afgeteekend. Aan den
voet van dezelve is een ruim onderaardsch gewelf, waar in de bron van
_Vaucluse_ opwelt. Het water, in den kom of vijver voor hetzelve, was
zoo hoog, dat wij van den boog of opening maar zeer weinig zagen. De
oppervlakte van dezen vijver had toen wel 50 voeten diameter. Hier
was het water stil en doorschijnende, zoo dat men aan de kanten tot
op den grond toe zien kon. Gedurig door de bron gevoed wordende, liep
die vijver aanhoudend over, en dit maakte dien heerlijken waterval. Het
was hier zeer koel, en door het water, dat bijna ijs koud is, en omdat
men 'er geheel beschut is, tegen de zonnestralen; want de steile rots
boven de bron helt zelfs eenigzins voorover, en deze rots is van het
water af omtrent 700 voeten hoog. Men is hier genoegzaam rondom door
ontzaggelijke muren ingesloten, van daar de naam _Vallis Clausa_,
daar men _Vaucluse_ van gemaakt heeft. De vorschende reiziger leest op
deze wanden, als een bevel van de hoogste wijsheid: "Tot hier toe en
niet verder," en treedt eerbiedig terug.--Men ziet niets dan rotsen
en water, behalve den treurigen vijgenboom, die uit een spleet van
de rots, boven den vijver, niet ver van het water is voortgekomen,
en hier en daar een weinig mos, en toch is het zoo verrukkend schoon,
dat ik 'er niet van daan kon komen. Eenige jaren vroeger had hier
de liefde misschien grootendeels mijne denkbeelden bezig gehouden,
thans vervulde verhevener gedachten geheel mijne ziel,--de flaauwe
beelden der Eeuwigheid, der Schepping en der Onsterfelijkheid zweefden
voor mijn' geest.--Weg met al die beuzelachtige pracht, waarmede
men den godsdienst ontluistert, met al die leerstellingen die 'er
menschelijk vernuft heeft bijgehangen!--Al wat menschelijk is, is
hier beuzelachtig, en zinkt weg naast de Grootheid van den Schepper,
dien men rondom niet anders dan met eerbied kan beschouwen.--Ik knielde
niet, ik sprak geen gebed uit,--maar betrachtte, bewonderde, gevoelde
en hoopte. Het nieuwe en ongewone der voorwerpen, droeg zekerlijk veel
tot deze mijne geestvervoering bij.--Zulk eene verhevene gewaarwording,
zulk eene zachte aandoening is onbeschrijfbaar. Doch daar het tijd
werd om deze zielstreelende tooneelen te verlaten, vervoegde ik mij
weder bij het gezelschap. Wij hadden een fles wijn medegebragt, die
onze geleidster aan den kant van de bron gezet had om te verkoelen,
hier dronken wij nu een teug van, doch ik verkoos het zuivere water,
daar ik bij mijn aankomst reeds van geproefd had, doch niet veel
van durfde drinken, omdat ik te warm was. Dit water is zoo klaar
als kristal en uitmuntend van smaak. Onze geleidster beduidde mij,
dat in den sterken stroom bij den val (_cascade_) Forellen gevangen
werden. Hoe merkbaar was de warmte, toen wij weder in de zon kwamen;
doch het is slechts eene kleine wandeling, en wij waren weldra bij
het rijtuig; hier keerde ik mij nog eens om, bleef een poos op den
stroom en op de rotzen staren, en zeî met aandoening, _Vaucluse_
vaarwel. Het moedertje, dat ik wat gegeven had, wenschte ons zegen
en gezondheid, en wij reden, wel voldaan over deze reis, naar _l'
Isle_ terug. Hier vonden wij den maaltijd gereed, in een kamer waar de
borstbeelden van Petrarcha en Laura op den schoorsteen stonden. Nimmer
heb ik lekkerder paling, forellen en rivierkreeften gegeten, en het
was jammer, dat de wijn, hoewel van de beste soort, die men hier had,
ons niet beter smaakte, en wij genoegzaam verpligt waren om enkel
water te drinken. De wijn van _Provence_ en _Languedoc_ is te zwaar,
en heeft een' smaak, welke voor de meeste menschen, die 'er niet aan
gewoon zijn, walgächtig is. Goed koop is het hier niet, wij moesten
voor het middagmaal £ 4-:-: de persoon betalen. Na het eten ging
ik de bekoorlijke wandelingen om het stadje bezigtigen, en trad
ook even binnen de poort, doch inwendig scheen het niet veel te
beteekenen. Voorheen waren hier ook verscheidene Kloosters, want
het behoorde aan den Paus; met dat al zijn 'er ook veel Joden. De
zijdeteelt, zijdeverwerijen en leêrlooijerijen, maken het voornaamste
bedrijf van de inwoners uit. _l'Isle_ is 1 1/2 uur gaans van _Vaucluse_
en 4 uren van _Avignon_. Wij reden 'er dan ook eerst tegen, dat de
grootste hitte wat over was, van daan. Nu scheen mij het gezigt op de
hoogte nog fraaijer en uitgestrekter dan in het heenrijden. Aan onze
regterzijde zagen wij onder anderen van verre een vrij hoogen berg,
dien onze voerman _le Dojo_ [43] noemde, aan de linker deed zich op
een goeden afstand, in de valei een keten rotsen op; aan den voet
van de hoogte lag het dorp _Morières_, en regt uit in het verschiet
de stad _Avignon_. In den omtrek van _Morières_, en op meêr plaatsen
langs dezen weg, vond ik ook velden met meekrap, doch zij staat zoo
goed niet, als bij ons. De weg was aanmerkelijk opgedroogd, zoo dat
wij nu niet veel hinder van de slijk hadden; wij kwamen dan omstreeks
's avonds half negen te _Avignon_ terug, en gaven aan onzen voerman,
behalve de bedongen vragt £ 3-:-: en dus in 't geheel een _Louïs
d'Or_ en hij was zeer wel te vreden. 'Er was zeer veel volk op de
publieke wandeling, die hier even buiten de poort langs de _Rhone_ is;
wij gingen daar dan ook een avondluchtje scheppen. Deze wandeling is
digt met ijpe-boomen beplant en zeer lommerrijk, tusschen beide staan
steenen banken, en in het midden over de poort, een fraaije tent,
waar men ijs en andere ververschingen tegen eenen zeer billijken
prijs kan bekomen. Men ontmoet hier ook, hoewel deze stad tot de
Staten van zijn Heiligheid behoorde, en van zijnen wegen bestuurd
werd, zeer veel galante meisjes, zelfs naar men verzekerde waren
'er ruim 500 bij de Policie aangeteekend, en de gehele bevolking
bedraagt omtrent 20,000 menschen.

Den 5 dezer was het Zondag, en dus gelegenheid, om kerken te zien;
voor de omwenteling waren die hier in menigte en schitterden van goud
en kostbaarheden. Behalve de Kerken, waren 'er nog twintig zoo Mans-
als Vrouwen-Kloosters, thans is dat getal aanmerkelijk verminderd,
en ook in verscheidene Kerken, die ik bezigtigde, vond ik niet
veel bijzonders. De stad beviel mij vrij wel, men vindt 'er nog al
eenige ruime straten en fraaije gebouwen. Een Dame te paard gezeten,
en door een' slaanden Tamboer voorafgegaan, trok mijn aandacht;
zij had eenige zeldzame natuurverschijnselen te kijken, en maakte
dit bekend. Deze wijze van bekend maken scheen hier gebruikelijk. In
_Avignon_ zijn ook verscheidene Boekdrukkerijen; voor deze hielden die
zich veel bezig met voorname _Fransche_ werken natedrukken; voor het
overigen drukten zij vele theologische geschriften. _Het leven van_
Petrarcha enz. willende koopen, ging ik in eenige Boekwinkels, en
vond 'er onder die vrij groot waren, behalven het leven van Petrarcha
kocht ik ook nog een werkje, ten titel voerende: _Description de la
Fontaine de Vaucluse etc. par_ J. Guerin _Professeur etc. Avignon_
1804 [44]. Er staat een fraai plaatje voor, waarop een gezigt van
den waterval en omliggende rotsen, zeer naauwkeurig is afgeteekend,
en daar bij eene juiste beschrijving gegeven; bij gelegenheid zend
ik u dat boekje, dat u deze opmerkingswaardige bron nader zal leeren
kennen [45]; ook voor de Natuur- en Kruidkundige is daar wat in te
leeren. Ik was blijde, dat ik het niet eerder gevonden had, want
dan had de verrassing minder aangenaam geweest nu ging ik de bron
van _Vaucluse_ zien, zonder 'er bijna iets meêr dan den naam van te
kennen. In het voorbijgaan zag ik hier ook eene geschutgieterij. Wij
hadden onzen intrek genomen in het Hotèl genaamt _le Palais Royal_
digt bij de poort aan de gemeene wandelplaats uitkomende; het huis
ziet 'er juist niet zeer gnap uit, doch over hetzelve staat een
nieuw gebouw, hier gaf men ons kamers, die zindelijk en goed waren,
en wij betaalden slechts £ 1-10-: voor ieder bed of £ 3-:-: voor een
kamer met twee bedden. 's Middags aten wij aan de algemeene tafel
(_table d'hote_) in een groote zaal, met wel 40 à 50 personen, veelal
kooplieden van de kermis (_foire_) van _Beaucaire_ terug komende,
en met eenige duizende vliegen; want de tafel, de muren, de zolder,
alles zag 'er zwart van; ik herinner mij niet van ooit zoo veel van
die _insecten_ bij elkanderen gezien te hebben; ik kon ze naauwlijks
van mijn bord afhouden, vooral was men genoodzaakt om alle schotels,
daar zoet bij kwam, te dekken, en bovendien gebruikte men de voorzorg,
van de vensters digt te houden, en het zoo donker te maken, dat men
ter naauwernood zien kon. Het was heden weder zeer warm. Het ossen
en kalfsvleesch begint hier al schaars te worden, en schapenvleesch
is het voorname voedsel. Olij wordt veel in plaats van boter, die
hier ook in 't geheel niet rijkelijk is, gebruikt. Vele groentens,
die te _Parijs_ en elders overvloedig zijn, onder anderen de frissche
salade, die men daar _Romaine_ noemt, vindt men hier weinig of niet;
doch daar en tegen heeft men overvloed van geurige meloenen. De _Rhone_
en andere riviertjes of beken hier omstreeks leveren goeden visch op;
ook schijnt het gevogelte, als hoenders, kalkoenen, duiven enz. 'er
niet te ontbreken. Na het eten klom ik op de rots, _de Dons_ genaamt,
en waarop het voormalig Pausselijk slot gelegen is, men klimt 'er
aan den eenen kant met trappen op, en boven zijnde, heeft men op een
soort van _terras_ een fraai en uitgestrekt gezigt, over de stad en
derzelver omstreek. De geheele stad, behalven deze rots, is in een
vlakte gebouwd, en door een' fraaijen muur omringd. Het voormalig
zoogenoemd Pauselijk paleis, is een groot en stevig _Gothisch_
gebouw, en gelijkt meêr naar een gevangenis, dan naar een paleis;
trouwens, een groot gedeelte 'er van dient ook tegenwoordig om 'er de
misdadigers in te bewaren; het overige wordt door oude krijgslieden
(_invalides_) bewoond, en men noemt dat _une sucursale_. De voormalige
Pausselijke munt, die over dit gebouw staat, wordt thans door de
ruiterij, ten dienste van de policie, (_Gens d'Armes_) bewoond;
overigens ziet men op deze rots veel puinhoopen en overblijfsels
van gesloopte gebouwen. De eerste Paus, die zijn zetel van _Rome_
hier na toe verplaatste, was Bertrand de Got, genaamd Clemens de V.,
en geboortig van _Bazas_ in _Gascogne_; hij had aan Philippus le Bel
beloofd, om altijd in _Frankrijk_ te zullen blijven, en verlegde zich
in 1308 te _Avignon_, doch had toen, aangaande het wereldlijk bestuur
van die plaats, niets in te brengen. In 1348 eerst kocht Clemens de
VI., van Johanna, Koningin van _Siciliën_, en Gravin van _Provence_,
de stad _Avignon_, voor 80,000 guldens. Het Graafschap _Venaissin_
bezaten de Pausen toen reeds. De Pausselijke zetel bleef 'er toen
tot 1376, toen Gregorius de XI. (de laatste _Fransche_ Paus tot nu
toe) weder naar _Rome_ ging wonen, waar hij in 1377 aankwam, en den
27 Maart 1378 stierf. Mij dunkt, indien 'de Pausselijke waardigheid
nog lang in stand word gehouden, dat het dan ook zeer mogelijk is,
dat Gregorius de XI. niet altijd de laatste _Fransche_ Paus blijft. Na
deze Gregorius de XI. zijn 'er tweemaal achter elkanderen twee Pausen
te gelijk geweest, waarvan de eene telkens te _Avignon_, en de andere
te _Rome_ zijn verblijf hield. De geleerden waren het toen in 't
geheel niet eens onder malkanderen. Vervolgens regeerden de Pausen
_Avignon_ en het aangelegen Graafschap, door Kardinalen _legaten_,
en deze wederom door _vice legaten_, die te _Avignon_ bun verblijf
hielden, en die Onderkoningjes lieten zich daar dan ook ter deeg
gelden. Thans is deze stad de hoofdplaats van het Departement van
_Vaucluse_. Oorspronkelijk behoorde zij aan de _Cavariense Gaulen_,
en wierd daarna een _Romeinsche_ Volkplanting (_Colonie_) kwam door
verscheide andere handen aan de Graven van _Provence_, vervolgens aan
den Paus, en eindelijk aan de _Fransche_ Republiek. Het afschaffen
van de menigte Kloosters en Dom Kapittels, heeft het vertier in
deze stad wat verminderd, en eene aanzienlijke somme gelds buiten
omloop gebragt. Onder de gangbare munten alhier, ziet men ook zeer
veel _Spaansche_ stukjes, doende 20, 10 en 5 stuivers _Fransch_. De
menschen zagen 'er vrij gnap en gezond uit, en men vind hier nog al
fraaije vrouwen. De kleeding der boerinnen, of liever hunne groote
zwarte filten ronde hoeden, beviel mij niet. Zij zijn doorgaans
in 't geheel niet bevallig, en maakten zich door die hoeden nog
onbevalliger. Tot een sieraad der burgervrouwen, schijnt even als bij
onze Vaderlandsche huismoeders, een schaar aan een zilvere ketting te
behoren; boven aan is nog een zilver beugeltje als een sleutelring,
doch ik heb 'er geen sleutels aan gezien. Het _Patois de Provence_ is
de gewone spraak, doch de stedelingen spreken ook _Fransch_, hoewel de
meesten, onder het zoogenaamde gemeen, zeer slecht. Tegen den avond
ging ik weder naar de openbare wandelplaats, waar nu met de zondag
veel volk was: het is hier dan ook allerliefst, en om de lommer,
en om het aangename gezigt over de rivier. In dezelve ziet men ook
nog een gedeelte van eene steenen brug; deze brug in 1188 volbouwd,
wierd door den sterken stroom in 1669 vernield, zoo dat 'er nog maar
drie of vier bogen van overbleeven; van den kant van de stad gaat men
'er nog op. Die brug is naderhand in hout wel weder bij gebouwd, doch
Lodewijk de XIV., naar men mij verzekerde, heeft ook de houten brug,
daar de rivier aan _Frankrijk_ behoorde, doen wegnemen, om daardoor
de gemeenschap met het _Languedokse_ zoo veel mogelijk te belemmeren,
en de zijden stoffenfabrieken van _Avignon_, die ook aanmerkelijk
plagten te zijn, te onderdrukken, om daardoor die van _Lyon_ meêr te
bevoordeelen. Daar _Avignon_ thans aan _Frankrijk_ behoort, verwacht
men, dat de brug weder hersteld zal worden, en men verhaalde mij zelfs,
dat 'er reeds een ontwerp dien aangaande begonnen was. Aan den anderen
kant van de _Rhone_ over deze stad ziet men tegen de helling van een'
heuvel, het stadje _Villeneuve-lez-Avignon_, en bij hetzelve een
groot en aanzienelijk gebouw, voorheen een _Benedictijner_ Abdij. 'Er
werd ook dezen avond in den Schouwburg, dien men hier van een Kerk
gemaakt heeft, gespeeld; men gaf 'er onder anderen _la Caravane du
Caire_, groote Opera; noch het tooneel, noch de vertooners waren tot
de uitvoering van dit stuk geschikt, doch men moet _Parijs_ naäpen,
al zou het dan ook nog zoo gebrekkelijk zijn: behalven de _Bastaille_
was 'er geen een bij, die maar dragelijk zingen kon; ik liep 'er
dan ook al heel spoedig uit. _Apropos_ van zingen, men verbeeldt zig
ook vrij algemeen bij ons, dat schier alle menschen in _Frankrijk_
zingen als nachtegalen, en dat onze landslieden 'er ten eenemaal
ongeschikt toe zijn; ik heb zelfs te _Parijs_ door een' geleerde,
in het openbaar sprekende, eens hooren aanvoeren, en dat in goeden
ernst, dat de _Hollanders_ misschien zoo slecht en smakeloos zongen,
omdat zij alle uren of half uren de klok hoorden spelen, daar dit (zoo
men wilde) op hun muzijkaal gehoor een nadeeligen invloed moet hebben;
maar ten platten lande, en in verscheide plaatsjes van _Frankrijk_,
die ik al bezocht heb, spelen geen klokken, ondertusschen hoorde ik
nog al dikwijls een boere meisje of knaap, een werkgast of spindster,
een deuntje zingen; maar deze bragten toch ook alles, behalve
aangenaam muzijk en strelende toonen, voor den dag. Te _Parijs_
en in de voornaamste steden gaat het beter; maar waarom?--omdat men
daar gelegenheid heeft van dagelijks goede zangers en zangeressen te
hooren, en omdat 'er een menigte muzijkanten zijn, die de jongelieden
onderwijzen, en met dat al vindt men 'er onder de liedjeszangers,
en het zoogenaamde gemeene volk nog een menigte, die het niet veel
beter maken dan de onze. Velen, zoo in _Holland_ als elders, die
natuurlijk een goede stem, en een geschikten aanleg tot de zangkunst
zouden hebben, maken 'er, mijns bedunkens, geene vorderingen in,
omdat zij geene gelegenheid hebben, om zich behoorlijk te oefenen,
of zelfs hunne stem misbruiken en bederven. Het Psalmgezang, bij
voorbeeld, zoo het den naam van gezang verdient, geloof ik, dat 'er
in 't geheel geen goed aan doet, dikwijls heb ik in ons Vaderland,
vooral in de Nederduitsche Gereformeerde Kerken menschen gezien,
die zoo hard schreeuwden, dat zij rood en paarsch werden, en dit
leert men den jongelieden al vroeg in de scholen; als of men 'er,
in plaats van zangers, nachtroepers of havenwagters, die de schepen
moeten praaijen, van wilde maken. Wenschelijk ware het, inderdaad, dat
men in ons Vaderland ook hier op eene behoorlijke aandacht vestigde,
en gepaste middelen in het werk stelde, om de zoo aangename, en
zelfs van den kant van den Godsdienst beschouwd, nuttige zangkunst,
meerder te bevorderen en aantekweeken; en ik houde mij verzekerd,
dat het aan natuurlijke begaafdheden veel minder zal haperen, dan men
schijnt te veronderstellen. Men zinge dan ook Vaderlandsche liederen
op eenvoudige welluidende, en op de woorden toepasselijke zangwijzen,
in plaats van een menigte laffe en onbetamelijke _Fransche_ prullen,
die onder ons in 't geheel niet voegen, en die men echter al dikwijls
de voorkeur nog geeft boven het goede zangwerk van die natie.

's Nachts om twaalf uren vertrok ik met den gewonen postwagen (_de
l'entreprise Generale_), van _Avignon_ naar _Marseille_, en betaalde
voor een plaats in de _Cabriolet_, dat is te zeggen, voor in, £ 15-:-:
en voor mijn koffer, ruim een çentenaar wegende, £5-:-: dezen postwagen
vond ik al buitengewoon ruim en vermakelijk. De sterren schenen helder,
en hoewel men 's nachts veel mist, ten opzigten van het gezigt, is
het toch aan den anderen kant, in dit jaargetij, weder aangenaam, om
de hitte te vermijden. Wij werden door twee _Gens d'armes_ te paard
begeleid, omdat 'er gelden of papieren van het Gouvernement op den
wagen waren, tot waar men de _Durance_ overvaart, omtrent een paar uren
van _Avignon_. De stroom van dezen rivier, die zijn' oorsprong neemt
in de _Alpen_, is zeer sterk, en daardoor onbevaarbaar, te meêr om de
menigte eilandjes en zandbanken, die zich gedurig verplaatsen. Zelfs
de bedding van de rivier verlegt zich dikwijls, en de landen hier om
streeks worden aanhoudend door overstroomingen beschadigd. Bruggen
zijn daar dan ook niet gemakkelijk te maken, echter naar ik vernam,
was men bezig, om het wat lager dan dit veer met eene houten brug
te beproeven. Thans was de _Durance_, door den aanhoudenden regen,
ook zeer hoog. Wij wierden met een soort van pont aan een reep,
die echter op verre na zoo gemakkelijk en geschikt niet was, als
onze ponten, overgezet, tot een groote zandplaat, of liever bank van
keisteentjes, en van daar met een tweede diergelijke pont, tot aan
den oever. Dit overzetten hield ons omtrent een half uur op. Even
voor het opkomen van de zon, terwijl het vrij sterk daauwde, zag ik
omtrent in het zuiden een' flaauwen regenboog. Toen de zon opkwam,
en de daauw optrok, was het zoo frisch, dat wij 'er eenigzins hinder
van hadden, dit heeft in deze luchtstreek, en in dit jaargetij,
dikwijls plaats, en hoewel het over dag zeer heet is, kan het in den
morgenstond zeer koud zijn. Over het algemeen, in dit gedeelte van
_Frankrijk_, voorheen onder den naam van _Provence_ bekend, heeft
'er eene zeer groote verscheidenheid in het luchtgestel plaats:
om dat men 'er vrij hooge bergen, moerassen, rivieren, vlaktens,
en zeestranden heeft. De vruchtbaarheid van den grond is dan ook
zeer onderscheiden: men zegt daarom, dat men in _Provence_ te
gelijkertijd de vier jaargetijden vindt. Het stadje _Orgon_, 3 1/2
post van _Avignon_, en daar wij doorreden, na van paarden verwisseld
te hebben, zag 'er niet zeer gunstig uit, het ligt tegen eene vrij
steile hoogte. _Lambesc_ een ander stadje, omtrent 3 posten verder,
beviel mij beter; het is aangenaam gelegen, en de omstreek schijnt
nog al vruchtbaar te zijn, tot nog toe anders was de grond over het
algemeen steenachtig en onvruchtbaar. In de omstreek van _Lambesc_
vindt men marmergroeven. Te _St. Cannat_, daar wij omstreeks negen
uren aankwamen, wilde men ons al doen eten, dat is te zeggen, een'
maaltijd doen nemen, die het ontbijt en middagmaal in zich vereenigen
moest; dit beviel mij niet; ik ging dan met een' man van _Aix_, die
ook op den postwagen was, in een klein herbergje, waar het 'er vrij
gnap uitzag, niet ver van het posthuis; hier gaf men ons persiken,
watermeloen, die men hier _pastèque_ noemt, zoo veel brood, als wij
lusten, en een fles vrij goeden wijn, en dit alles koste voor ons
beide maar 9 _Fransche_ stuivers. De vrouw scheen een goede huismoeder
te zijn, en hield zich met een paar lieve kinderen bezig; de boer,
die teffens hospes was, had een gezond oordeel, en scheen zeer aan
de eerste beginselen van de omwenteling gehecht, en daar hij hoorde,
dat wij het hieromtrent met hem eens waren, kwam hij met verscheidene
gegronde aanmerkingen, aangaande de tegenswoordige tijdsomstandigheden,
vrij rondborstig voor den dag. Ik praatte veel met deze goede lieden,
en dit ontbijt is zeker een van de aangenaamste, die ik tot hier
toe op deze reis aangetroffen heb.--Men wil dat de _Franschen_
over 't algemeen niet geschikt zijn voor eenen Republikeinschen
regeringsvorm, indien 'er evenwel hier en daar sommige huishoudens,
als dit gevonden werden, zoo als ik veronderstel, dat zij 'er wel
te vinden zijn, als men zich de moeite gaf om ze optezoeken, en
de zuivere Republikeinsche grondbeginsels werden wat aangemoedigd,
zouden zij 'er wel geschikt voor kunnen worden, dunkt mij.--Mogelijk
is dit het oogmerk dan ook wel van het tegenwoordige Gouvernement, en
wie kan gelooven, dat al het geene zoo veele groote mannen, vooral ook
in _Frankrijk_, dienaangaande geleerd hebben, geheel zal uitgewischt
of in vergetelheid gebragt worden.--Het dorp _St. Cannat_ beteekent
niet veel, en de grond scheen 'er mij ook al niet zeer vruchtbaar. In
het begin van de vorige eeuw ontdekte men een uur van dit dorp aan
de zuidzijde, een mijlpaal, die 'er het 21 jaar van de Christelijke
jaartelling, onder Keizer Tiberius, geplaatst was. De reisweg der
_Romeinen_ van _Aix_ naar _Arles_, liep daar langs. Van _St. Cannat_
tot _Aix_ rekent men 2 posten, of omtrent 3 mijlen van _Provence_;
dat is bijna zoo veel uren gaans. De landstreek blijft aanhoudend berg-
of rotsachtig en de grond over het algemeen woest. De gezigten, hoewel
niet vrolijk, leveren nog al eenige verscheidenheid op, en houden daar
door den reizenden aangenaam bezig. Om het onbelemmerd gezigt vooruit,
is dan de _cabriolet_ ook verkiesselijk boven het binnenste van den
wagen. _Aix_, voorheen de hoofdstad van _Provence_, thans van het
Departement _les bouches du Rhone_, ligt in eene aangename vlakte
aan den voet van verscheidene heuvels; hier begon de natuur weder
eene vriendelijke gedaante aantenemen. Wij moesten buiten om de stad
rijden en verwisselden daar ook van paarden; doch de _Conducteur_
hield zich op mijn verzoek wat op, zoo dat ik den tijd had, om even
in de stad te gaan en de fraaije wandeling te zien, en 'er mij een
weinig te ververschen; deze stad is de oudste, die de _Romeinen_ onder
de _Gaulen_ gehad hebben; zij werd gebouwd in het land der _Salyes_,
die, volgens Strabo, verdeeld waren in zes cantons, voor dat zij
aan de _Romeinen_ onderworpen werden. Zij bestond dus reeds, toen
'er de _Romeinen_ eene kolonie naar toe zonden, 46 jaren voor de
Kristelijke Jaartelling. Misschien lokten de warme baden, en de
nabijheid van _Marseille_ hen hier naar toe; althans deze kolonie,
wierd aanmerkelijk onder die welke de _Romeinen_ in _Provence_
hadden. Verscheidene oudheden, opschriften en medailles, die hier
van tijd tot tijd gevonden zijn, dienen om meerder licht over de
geschiedenis van deze stad te verspreiden. De Graven van _Provence_
hielden hier hun gewone verblijf, en het Parlement enz. van die
_Provincie_ zijne zitting. Bij mijne terugkomst van _Marseille_ kom ik
hier weder door, zal 'er dan langer trachten te blijven, en 'er u meêr
van weten te vertellen. De weg naar _Marseille_ is aangenaam en zeer
levendig, hier en daar fraaije gezigten, buitenplaatsen, fonteinen en
boomen; voor de herbergen lag een menigte watermeloenen, die men aan
de reizende om zich te verfrisschen, voor eenen zeer geringen prijs
verkoopt; zij zijn zeer sappig, en men houdt ze hier voor gezond,
zoo zelfs, dat men 'er, hoewel verhit, gerust van kan eten; doch zij
zijn flaauw van smaak. Op de hoogte, een uurtje van _Marseille_, heeft
men een treffend schoon gezigt; links in het dal ziet men een menigte
buitenplaatsen en lusthuizen, die de _Marseillanen les Bastides_
noemen, en regts in de _Middellandsche zee_ tot aan den gezigtseinder:
de eilanden, of rotsen die zich als heuvels uit zee verheffen,
_Pommegue_, _Bottaneau_ en de sterkte, die men _le Fort d' Is_ noemt,
breken op eene aangename wijze het gezigt op dezen uitgestrekten plas;
regt uit heeft men de stad, doch die houdt zich nog meest verscholen,
en verder een keten van hooge rotsen. De weg bij _Marseille_ is zeer
vrolijk; hier staan een menigte herbergjes (_ginguetes_) daar veel
volk was, rijtuigen, paarden, opgeschikte wandelaars, alles kondigde
de nabijheid aan van eene voorname stad. Wij kwamen de poort, die
men _la porte d'Aix_ noemt, binnen. Welk een ongemeene lange regte
straat! wat verder is dezelve aan beide zijden met boomen beplant,
en daar wandelde in het midden een menigte meestal fraai gekleede
Heeren en Dames. Deze wandeling noemt men hier ook _le Cours_. Op
de fraaije en ruime plaats genaamd _la canne biere_ (misschien wel
van het _Hollandsch_ kanne bier [46] afkomstig) houdt de wagen stil;
het was omtrent 7 uren, toen wij aankwamen. _Aix_ en _Marseille_
zijn 4 posten van elkander afgelegen. Ik gaf den Conducteur meêr
dan gewoonlijk, omdat hij zich om mij te _Aix_ een kwartier langer
had opgehouden, en hij was zeer wel te vreden. Het _grand Hotel des
Ambassadeurs_, waar ik mijn intrek nam, is hier digt bij. Nu weet
gij dat ik te _Marseille_ ben--Vaarwel!





NEGENDE BRIEF.

_Marseille, 10 Augustus._


Deze stad bevalt mij, en zal den meesten _Hollanders_, vooral den
kooplieden, oppervlakkig wel bevallen; doch in dit saisoen is het
'er vrij warm, dus, als men wat zien wil, moet men den morgen en
avondstond waarnemen; ik begon dan met den 7 dezer 's morgens om 6 uren
reeds uit te gaan; het eerste, dat ik ging bezigtigen, was de haven
en de fraaije kaai, die dezelve aan drie kanten omringt. Zij lag vol
schepen, doch de meesten waren om den oorlog onttakeld, rondom zijn
een menigte winkels, pakhuizen, scheepstimmerwerven enz. Overal ziet
men matrozen en zeelieden van onderscheidene natiën.--'t Was als of
ik door den slag van eene tooverroede zoo eensklaps in eene van onze
voorname _Hollandsche_ koopsteden gevoerd was. Een goed gedeelte van
deze kaai, vooral daar waar het koren gemeten wordt, is zeer netjes
met kleine steentjes of klinkers gestraat. Hier ziet men ook een soort
van kraan, om de masten in de schepen te zetten; de _Marseillanen_
toonen dat den vreemden als iets bijzonders; doch mij dunkt, dat ik
diergelijke werktuigen bij ons op meêr dan eene plaats gezien heb. Aan
het eind van de haven, waar die aan zee uitkomt, wordt dezelve aan de
zuidzijde beschermd, door het Fort _Notre Dame de la Garde_, dat op
den top van een' heuvel ligt, en een gedeelte van de reede bestrijkt,
en lager door de citadel _St. Nicolas_. Aan de noordzijde is hare
ingang gedekt door het Fort _St. Jean_. Ik verwonderde mij, dat 'er
aan het eind geen ophaalbrug was, men moet zich met schuitjes, die men
daar doorgaans vindt, van den eenen kant naar den anderen over laten
zetten, of terug keeren; ik verkoos het eerste. Deze haven is, volgens
de beschrijving, daar van zijnde, 500 _toisen_ (3000 voeten) lang, en
200 _toisen_ (1200 voeten) op haar breedst; men rekent, dat zij omtrent
800 schepen van onderscheide grootte kan bergen. Aan de noordzijde
van de haven, zijn onder andere verscheide winkels van drogisten en
kooplieden in koraal, die bij het stadje _Cassis_, omtrent 4 mijlen
ten Z.O. van _Marseille,_ aan den oever van de _Middellandsche zee_
gelegen, gevischt wordt. Aan dezen kant staat ook het Stadhuis, waar
de beurs onder is. Ik ontmoette verscheide kooplieden in Oostersche
kleding, als Grieken, Turken en Joden, van _Smirna_, _Aleppo_,
_Alexandrie_ en vooral ook van de _Barbarijsche_ Kusten, waarmede de
_Marseillanen_ zeer veel handel drijven. Aan het eind van dezen kant
van de haven lag ook een menigte schuitjes, geladen met citroenen en
oranges, zoo als bij ons met aardappelen: zij komen van de plaatsen
rondom aan de _Middellandsche zee_; de vrouwen die 'er bij waren,
hadden de haren in een zwart of rood zijden net met breede linten
van dezelfde kleur, die op de schouders afhingen. Niettegenstaande de
grond, rondom _Marseille_, dor en onvruchtbaar is, was de groenmarkt
rijkelijk voorzien; doch deze overvloed is thans ook buitengemeen,
en de overvloedige regen, dien wij gedurende eenigen tijd gehad
hebben, was daar de oorzaak van. Meloenen in soorten zijn hier zeer
overvloedig, en daar onder die zeer geurig en lekker zijn, ook ziet
men 'er in menigte een soort van groote ronde pompoenen, die men hier
_Courges_, in het _patois Provencal Cougourde_, noemt, men vindt 'er
die over de 150 ponden wegen [47], deze worden meest gebruikt om soep
van te koken; en met vleeschnat 'er bij, is die niet onsmakelijk. Ook
vindt men hier in overvloed een gewas, dat men _Aubergines_ [48],
en een ander dat men _pommes d'Amour_ [49] noemt; deze worden hier
zeer veel gegeten, doch ik vond 'er niet veel lekker aan, vooral niet
aan de eerstgenoemde, die doorgaans in olij gebakken worden: met de
_pommes d'Amour_, maakt men nog al smakelijke rinsche sausen. Op het
midden van de groenmarkt staat eene fraaije fontein, en wat verder,
eene groote loots, in den smaak van een _Chineesche_ tent, met een
tuintje rondom: men noemt het _le Pavillon chinois_. Deze tent is een
koffijhuis, waar de _beau monde_ van _Marseille_ zoo Dames als Heeren,
's avonds bij elkanderen komen, om _Glaces_ en andere ververschingen te
gebruiken; van binnen is het fraai en netjes opgeschikt met spiegels,
schilderwerk enz., en daarbij wel verlicht. Dit paviljoen is het
_Frascati_ van _Marseille_: de stijve welvoeglijkheid wordt 'er dan ook
zeer in acht genomen; men moet eenigzins naar de mode opgeschikt zijn,
en zijn hoed afleggen; ook ziet men 'er niets anders dan een menigte
strijkaadjes en dienaressen. Rondom aan kleine tafeltjes gezeten,
fluistert men zachtjes tegen elkander, en en het is duidelijk te zien,
dat het eene groepje zich bezig houdt met op het andere te letten. Ik
vind anders deze soort van bijeenkomsten wel goed, men ziet elkander
met weinig kosten; doch wilde dezelve meer in een' burgerlijken en
gemeenzamen trant hebben, en op die wijze zouden zij ook, dunkt mij,
veel kunnen toebrengen, om het genoegelijke der zamenleving in ons
Vaderland te vermeerderen; des goedvindende, zou men 'er ook meêr
bepaalde bijeenkomsten of societeiten van kunnen maken, en 'er zelfs
een boekerij bijvoegen; want het spel behoorde 'er, mijns bedunkens,
niet toegelaten te worden: en waren diergelijke societeiten dan niet
beter, dan die, welke alleen uit mannen bestaan, en in bijna alle onze
Vaderlandsche steden maar al te veel zijn ingevoerd?--Was het niet
beter, dat de huisvader 's avonds met zijn vrouw en kinderen onder
andere huisgezinnen, zoo als gezegd is, indien men het verkiest,
bepaald tot een' zekeren kring, een uurtje uitspanning ging nemen,
dan dat hij alleen naar zijn societeit of collegie gaat, en zich bijna
alle avonden, zoodra zeker uur daar is, en dat is al vroegtijdig,
haast, om zijn huisgezin te ontloopen, en zijne vrouw en kinderen
aan zich zelve overlaat. De kinderen, over welke de moeder dikwijls
niet veel gezag heeft lopen, dan ook links en regts, en de vrouw
... wel deze verveelt zich ook natuurlijkerwijze dikwijls in de
eenzaamheid, daar zij toch niet altijd in hare huishouding bezig
kan zijn. Veeltijds is het laat in den nacht, eer vader uit zijn
societeit of kollegie t'huis komt, terwijl moeder en de kinderen,
die gemaakt hebben, dat zij een half uurtje te voren binnen waren,
al slapende en geeuwende met het avondeten zitten te wachten. De man
dikwijls door het spel of den wijn buiten zijn gewone humeur, (want
wat wordt 'er anders al in die gezelschappen gedaan, dan gespeeld
en gedronken,) zonder juist een speelder of dronkaard te zijn, is
hij dan ook het aangenaamste gezelschap noch het beste voorbeeld
niet. Deze bijeenkomsten voor mans en vrouwen wilde ik zomers buiten
de stad in een aangenaam gelegen tuin, bij fraaije en liefelijke
wandelingen hebben, waar tevens gelegenheid was tot eenige gezonde
ligchaamsoefeningen als kaatsen, kegelen, in het touwtje springen,
en diergelijke; 's winters kon men hiertoe een geschikte zaal in de
stad verkiezen; doch pracht en luxe moesten 'er verbannen zijn, en
alle aanleiding tot verkwisting en buitensporigheden ten eenemaal
afgesneden worden. Ligt Vaderlands bier, mij dunkt ik zie reeds
hoe onzemodepopjes den neus hierbij optrekken [50], prijs ik voor
den gewonen drank aan. Men kon zich hier ook van tijd tot tijd in
de muzijk oefenen, en Vaderlandsche liederen zingen, ter eere van
onze Vaderlandsche Helden en groote Mannen, en ter aanmoediging van
Vaderlandsche en huisselijke deugden [51].--Onze natie weet nog niet
genoeg den middelweg te houden tusschen het stijve, stroeve, ernstige
en het losbandige, en mist daardoor vele genoegens der zamenleving,
waartoe zij anderzins, door haar in zeer veel opzigten boven dat van
andere natiën uitmuntend karakter, bij uitnemendheid toe geschikt is.

De nieuwe stad (_la ville neuve_) van _Marseille_ is zeer fraai:
ruime, luchtige en regte straten, veelal aan beide zijde met een
eenigzins verheven wegje voor de voetgangers (_trottoir_), daarbij
vrij zindelijk en wel gestraat, op verscheide plaatsen regelmatig,
met fraaije huizen bebouwd; dit alles geeft aan dit gedeelte, dat
vrij groot is, een allerbevalligst aanzien. Vooral munt daar in uit
de lange regte straat waar ik u reeds van gesproken heb, loopende
van de poort van _Aix_, tot de poort van _Rome_, dat is, van het
noorden tot het zuiden: deze straat is wel een half uur gaans lang,
van het eene eind tot het andere; ter plaatse van _de Cours_ is zij
vrij breed; de wandelingen in het midden en aan beide zijden met een'
rij ijpen bomen, doch die 'er niet zeer tierig uitzien, beplant,
en versierd met een paar fraaije fonteinen, die overvloed van water
schijnen te geven; dit is ook het laagste gedeelte van de straat, en
naar de poorten, aan beide zijden, gaande klimt men op, vooral naar
de poort van _Aix_. Ik zal denkelijk wel gelegenheid hebben, om u een
gezigt van dit gedeelte der stad te doen toekomen. De oude stad bijna
geheel tegen de helling van een' heuvel aan de noordzijde van de haven
gebouwd, heeft de gebreken van meest alle de oude steden, die ik in
het zuiden van _Frankrijk_ gezien heb; de straten zijn naauw, krom en
donker, hier is het bijzonder morsig, en de stank alleronaangenaamst;
door de leerlooijerijen en zeepziederijen, die men hier in menigte
vindt. Het onderscheid tusschen de nieuwe en oude stad is zoo groot,
dat iemand, hier niet bekend zijnde, en op bijzondere tijden, langs
bijzondere wegen, in de twee gedeeltens dezer stad gebragt wordende,
zou denken, dat deze twee plaatsen eenen aanmerkelijken afstand van
elkanderen gelegen waren. Men heeft nog andere wandelingen in de stad,
dat is te zeggen, breede straten met eenige rijen boomen beplant; men
noemt ze de _Boulevards_, en _les allées de Meillan_. Op verscheide
plaatsen in de stad, treft men fraaije fonteinen aan. De vischmarkt
is een mooi nieuw gebouw, rustende op 30 zware, geelachtige steenen
pijlaren: men leest op de voorzijde van de kap (_facade_) _Halle_,
_Charles de la Croix, an. XII_.

Nu hebben wij de stad te samen eens doorgeloopen; ik begin daar
gemeenlijk mede, als ik op vreemde plaatsen kom, om eerst eene
oppervlakkige kennis van de ligging te krijgen, eer ik de dingen
van stuk tot stuk beschouw. Een leidsman of wegwijzer neem ik
zelden: als men den weg wil leeren kennen, moet men alleen gaan:
kan men een plan bekomen van de plaats, waar men zich bevindt,
zoo veel te beter, en anders maar vragen. Een oplettend reiziger
teekent, eer hij op reis gaat, zoo veel mogelijk op, wat 'er hier
en daar aanmerkenswaardig te zien is, en dan komt men met vragen,
zoo men geene kennissen heeft, in de koffijhuizen en logementen, of
bij de opzienders van boekerijen en natuur- of konstverzamelingen,
al vrij wel te regt. Men neemt een toren, markplaats of aanzienelijk
gebouw voor hoofdbaak, den naam van het logement, de straat, en zoo de
stad groot is, de wijk, waar het in staat, teekent men op, en weldra
leert men de onderscheide toegangen naar hetzelve kennen. Zijn 'er
in of om de stad hoogtens, van waar men dezelve overzien kan, des te
gemakkelijker krijgt men begrip van de ligging. Op zulk eene wijze
vind ik den weg in de grootste steden, en dat binnen weinige dagen,
zonder bijna te vragen, en ik zie zeldzaam iets bezienswaardigs
over het hoofd; terwijl men een' leidsman of huurknecht hebbende,
alleen op hem vertrouwt, veel minder rond-, en dus veel voorbij ziet;
ook houden die snaken u doorgaans met een menigte beuzelachtige,
verdichte of opgesierde vertellingen bezig, leiden u om, om den tijd
te rekken, en laten slechts dat gene zien, dat zij verkiezen. Kortom,
men is van die menschen afhankelijk, en dat alleen is al genoeg,
waarom het met mijne geaardheid strijdt. Als men alleen wandelt,
loopt men links of regts, men is ongestoord in zijn opmerkingen,
en staat te kijken, waar en zoo lang men wil; dan vraagt men eens,
en dan maakt men met den een of ander een praatje, en ik moet tot
lof van de _Franschen_ zeggen, dat zij over het algemeen vriendelijk
zijn om de vreemdelingen te onderrigten; onze landgenoten anders zoo
gereed om nateäpen, zouden wel doen van hun voorbeeld in dit opzigt
wat meêr te volgen. Ik veroorlof mij ook al ligt, om in alle plaatsen
of gebouwen, die ongesloten zijn, en mij bezienswaardig voorkomen,
in te loopen, doch ik ga ook zonder tegenzeggen terug, zoodra men het
vordert; en hier bij heb ik mij altijd wel bevonden.--Een goede mate
van vrijpostigheid is den reizenden noodzakelijk.

Den 8 dezer, ging ik 's morgens al weder zeer vroegtijdig uit. Aan
den kant van de poort van _Rome_, zag ik verscheidene muilezels,
die zeer aardig waren opgeschikt met groote pluimen op den kop,
en hebbende aan het hoofdstel, onder andere sieraden, kleine
spiegeltjes; zij hadden bellen of klokjes aan den hals, en een
net met voedsel aan den bek; de koopmanschappen, die zij droegen,
waren met een soort van tapijt gedekt, en de voerlieden van deze
karavane schenen _Italianen_; alle die bellen maakten een aardig
klokkespel. Ik zag ook een kudde melkgeiten, insgelijks met klokjes
aan den hals, die een man door de stad dreef; de lieden, die melk
noodig hadden, kwamen op het gebel buiten, zoo als bij ons, als de
melkboer tweemaal belt; en 'er werd dan zoo veel gemolken als zij
vroegen; dit is hier noodzakelijk, omdat de melk door de warmte zoo
schielijk bederft; insgelijks staan de boeren 's morgens hier en
daar in de stad met hunne koeijen, die zij van tijd tot tijd, als
'er zich koopers opdoen, melken. Deze koeitjes zien 'er schraal uit,
en geven niet veel; want tusschen de rotsen rondom _Marseille_ en de
_Purmer_ of _Beemster_, is een groot onderscheid. De boter is hier
dan ook zeer schaars, en die 'er nog is, ziet wit als onze hooiboter,
en heeft min of meêr een' ongelachtigen smaak. In de straat van _Rome_,
aan den hoek van een klein straatje, voor het huis van een Apotheker,
zag ik, dat men bezig was om aan een fontein te werken, men had daar
onlangs een wit marmer borstbeeld opgezet; het stond op een voetstuk
van blaauw marmer, doch 'er was nog geen opschrift op; de gevel van
het huis van den Apotheker, die met beeldhouwwerk versierd was, werd
tevens opgemaakt. Ik giste, dat hier de vermaarde _Marseillaansche_
beeldhouwer, bouwmeester en konstschilder Puget gewoond had, en men
zijn borstbeeld op de fontein plaatste; om hier zeker van te zijn,
trad ik in de pillenvergulders-winkel, en bevond, dat ik het geraden
had. Van stadswegen werd hier dat gedenkteeken, ter eere van dien te
regt beroemden kunstenaar opgerigt. Met genoegen bespeurde ik, dat
de Apotheker hier omtrent ook niet ongevoelig was, want hij zeide,
met eene zigtbare tevredenheid: "_Oui Monsieur! j'habite la maison du
celèbre_ Puget." Het beeldhouwwerk in den gevel was van den kunstenaar
zelven, en men leest 'er: _Salvator mundi miserere nobis_ [52]; en wat
lager: _Nul bien sans peine_ [53]. Het borstbeeld op de fontein scheen
mij fraai uitgevoerd te zijn. Lof zij de regering van _Marseille_,
die zoo doende de kunsten aanmoedigt.--Hier omtrent zijn wij Bataven
ook ellendig achterlijk, en wat hebben wij een ruime stof! getuigen
onder andere, helaas! de rijke buit van schilderstukken in het Museum
te _Parijs_.--en waar vindt men bij ons een openbaar gedenkteeken
ter eere van een eenigen van zoo vele roemruchtige kunstenaars,
Hoe schadelijk is ook in dit opzigt die koude onverschilligheid,
die verachtelijke slaperigheid onzer landgenoten niet!--Moeten wij
ons niet schamen voor onze naburen de _Engelschen_ en _Franschen_,
zoo wel als voor de bewoners van sommige gedeelten van _Duitschland_,
bij welke laatste de kunsten en wetenschappen, sedert naauwelijks
een halve eeuw, zulke aanmerkelijke vorderingen gemaakt hebben; en
waar anders door dan door een' geest van _Patriottisme_ en edelen
_National-Stolz_: terwijl wij in zoo vele vakken schier dagelijks
achter uitgaan. Ik weet wel, dat de tijden zeer ongunstig zijn, doch
ik weet tevens, dat dit een des te sterker prikkel behoorde te zijn,
om alles aantewenden, wat eenigzins strekken kon, om 's Lands luister
te herstellen, de kwijnende kunsten en wetenschappen, handwerken en
fabrieken optebeuren, en daar door meêr en meêr zoo vele verstopte
bronnen van onze welvaart te openen. Deze uitweiding zou mij haast
doen vergeten, om nog het een en ander aangaande Puget te zeggen, dat
ik toch doen wil, om u de moeite te sparen, van sommige schrijvers of
woordenboeken te doorbladeren, daar ik uwe belangneming heb gaande
gemaakt: weet dan, dat deze man hier in 1622 geboren werd, en geene
geldmiddelen hebbende, genoodzaakt was, om zich op het een of andere
kunst- of handwerk toeteleggen; hij wierd dan als kweekeling in de
beeldhouwkunde, bij het Arsenaal dezer stad opgenomen; al spoedig
maakte hij vorderingen, en zijn kunde ontwikkelde zich vooral in
_Italië_. In 1653 kwam hij weder te _Marseille_ terug; en na deze stad,
_Genua_ en _Toulon_, en de kunsten in het algemeen [54], door zijn
beeldhouw-, schilder- en bouwkunde aanmerkelijk te hebben verrijkt,
stierf hij in 1694, en alzoo het 72 jaar zijns ouderdoms, in zijne
geboortestad. Zijn zoon Francois Puget, was ook een goed schilder.

Verder voortwandelende, zag ik in die zelfde wijk, naar het mij
voorkwam, eene andere fraaije fontein, bestaande uit een kolom van
granit of gespikkeld marmer, volgens de Jonische order, rustende
op een rood marmeren voetstuk; boven op den kolom stond het
borstbeeld van Homerus, en op het voetstuk las men aan den eenen
kant: _Les descendans des Phocéens à_ Homère, en aan den anderen
kant: _Le General_ Bonaparte, _premier Consul etc._ Charles de la
Croix _prefet etc_. Aan den kant van de _Boulevard_ was men bezig
om een nieuwen Schouwburg, tot het vertoonen van kleine stukjes,
_Vaudevilles etc._ te bouwen. Hij was bijna voltooid, en men moest
'er met den aanstaanden winter nog in spelen. De smaak voor het
tooneel neemt nog dagelijks meêr en meêr toe onder de _Franschen_;
doch mijns bedunkens is het de regte smaak niet; het schouwspel
strekt bijna geheel ter voldoening van hunnen ligtzinnigen smaak,
terwijl men het nut, ik meen het _moreele_ nut, niet genoeg in het oog
houd. Men was ook niet ver van hier in een gebouw, voorheen een Kerk,
bezig met een luchtbol (_ballon_) te maaken, die al vrij groot was,
een man te paard zittende, ik meen den vermaarden Blanchard zelven,
moest daar binnen eenige dagen mede opstijgen. Men zou, dunkt mij, ook
wel doen, om van dat gevaarlijk luchtreizen, waarin men het toch nooit
verder schijnt te zullen brengen, aftestappen, om liever het geld,
dat daar aan verkwist wordt (en dit bedraagt zeker eene aanmerkelijke
som, want men houdt zich vooral in _Frankrijk_ nog zeer veel met
luchtbollen bezig) aan de aarde, waar van de bewerking nog voor zoo
veel verbetering vatbaar is, te besteden: behalve dat, vind ik alle
spelen of vertooningen, waar bij menschen, alleen om de aanschouwers
te vermaken, hun leven of gezondheid wagen, zoo als luchtreizigers,
koorddansers, paardrijders en diergelijken, in eene maatschappij, daar
de goede order gehandhaafd wordt, ten eenemaal ongeoorloofd. Ik bezag
eenige Kerken, doch vond 'er weinig bezienswaardig; in een van dezelve
was een man in Turksche kleeding, en met een tulband op het hoofd,
die zeer devoot de mis scheen bijtewonen; en behalve het ontdekken
van zijn hoofd, dezelfde plegtigheden in acht nam als de anderen. De
warmte was vrij dragelijk, en ik kon genoegzaam den geheelen dag
wandelen; terwijl ik den vorigen dag verpligt geweest was, om mij op
het midden van den dag in huis te houden. _Krediet_-brieven aan een'
koopman alhier hebbende, had ik gelegenheid, om naar den staat van
den handel eenig onderzoek te doen. Het schijnt 'er ook hier in dit
opzigt ellendig uittezien: de _Amerikanen_ en _Spanjaarden_ waren
de eenigste, waarmede men nog iets deed; de _Levantschen_ handel,
die hier de voornaamste tak van commercie uitmaakte, en waar toe
alleen eenige honderde schepen gebezigd werden, is door den oorlog
schier geheel werkeloos, en met de _Barbarijsche_ kust, _Marocco_
enz. beteekent het ook zeer weinig, en geld en krediet ontbrak 'er
algemeen, naar men mij verzekerde. De _Marseillanen_ plagten ook veel
met de _Engelschen_ en _Hollanders_ te handelen, maar ook deze handel
staat thans genoegzaam stil. Verscheidene kooplieden, die ik sprak,
en in hunne bezigheden zag, kwamen mij voor, wat hunne geaardheid
aanbelangt, dezelfde soort van menschen te zijn, als de onze te
_Amsterdam_, _Rotterdam_ enz.; en men zou in een kantoor of pakhuis
te _Marseille_ zijnde, waar Kooplieden, Makelaars, Kantoorbediendens,
Pakhuisknechts, enz. onder elkanderen bezig zijn, indien 'er geen
_Fransch_ gesproken werd, zich zeer wel kunnen verbeelden, dat men in
_Amsterdam_ of _Rotterdam_ was. Goedkoop koopen, 'en duur verkoopen,
is altijd de hoofdbedoeling en de beweegoorzaak van hunne daden en
verrigtingen, en dit bedrijf schijnt eenen aanmerkelijken invloed op
het karakter te hebben; echter meen ik, zonder partijdig te zijn,
wat aanbelangt de ijver, orde, naauwkeurigheid, en vooral ook de
goede trouw, mijnen landgenooten de voorkeur te mogen geven. De
kooplieden van _Marseille_ schenen in 't geheel niet in hun schik
met het tegenwoordig Gouvernement, en beschouwden het als een
krijgsbestuur (_Gouvernement-militair_) nadeelig voor den koophandel,
_Bourbons_-gezind schenen zij echter over het algemeen ook niet; het
oude Aristocratisch-Republikeinsche zit 'er misschien nog wel wat in,
vooral als de vrijheid en onafhankelijkheid opzigtens den handel daar
door kon begunstigd worden; met één woord, de geest van koophandel
(_esprit de commerce_) schijnt 'er, de algemeene geest (_esprit
public_). Het nieuwe _Fransche_ gewigt scheen hier ook weinig in
gebruik; nu ik geloof ook, dat men moeite zal hebben, om, en wel de
vreemdelingen vooral, daar aan te gewennen. Hier ziet men bijna in 't
geheel geen balance en gewigt, zoo als bij ons en elders in _Frankrijk_
in gebruik, en men verkoopt veel bij het pond, zelfs tot de houtskolen
toe, alles wordt schier gewogen aan ijzeren of houten staven, die de
zwaarte aanwijzen, door een ijzeren of koperen bol, die men op zekere
merken schuift [55]. In de winkels hangt deze staf doorgaans op een
bepaalde plaats, met eene schaal 'er aan, doch anders heffen twee
menschen die aan een stok op de schouders op, met de goederen die men
'er aanhangt; zoo weegt men in de pakhuizen en op de kaaijen, bij het
afleveren van goederen enz. De goederen Worden hier meestal gedragen,
door mannen, die men _porte-faix_ noemt. Zij dragen op den rug en met
twee aan een boom, doch niet zoo als bij ons de bierdragers achter
elkander, maar naast elkander; zij hebben groote ronde hoeden op,
en daar aan hangt een kussentje, dat hun in den hals ligt, hier op
rust de draagboom. Ik geloof, dat op die wijze het geheele lichaam
meer draagt, en het alzoo gemakkelijker is, dan dat de boom maar
op eene schouder rust. Deze lieden maken een soort van Gilde uit,
zoo als bij ons de zakkedragers, dat men _le corps de porte-faix_
[56] noemt. Hunne hoofden, die 'er goede order onder houden, bezitten
in eene ruime maate het vertrouwen van de kooplieden, en schijnen
zich dat vertrouwen ook waardig te maken.

's Avonds ging ik in den grooten Schouwburg, die digt bij mijn
logement, regt over de straat _Beauvau_, is, zoo dat de _facade_ eene
fraaije en prachtige vertooning maakt, en het heeft daar door wel
wat overeenkomst met het van binnen uitgebrande _Théatre de l'Odéon_
te _Parijs_. Deze Schouwburg is naar het bestek van Benard in 1787
gebouwd. Van binnen is deze zaal fraai, doch men kan in het _parterre_
ook niet zitten, dan op een enkele bank rondom; men betaalde 'er ook
maar 25 _sous_. Ik bleef 'er slechts zeer kort, want het was 'er warm,
zoo dat ik schier zweette van het zien dansen, dat anders vrij wel
was; men zeide mij ook, dat zij in de balletten uitmunten; maar dat
het overige niet veel beteekent. Fraaije Koffijhuizen vindt men te
_Marseille_ in menigte, zoo rondom de _Cours_ en bij den schouwburg,
als elders; _le Caffé du Commerce_, in de straat de _Beauvau_, is een
van de beste; de ververschingen zijn 'er niet duur. IJs wordt hier ook
zeer veel gebruikt, men betaalt _de glace_ [57] tien à twaalf stuivers.

Den 9 dezer, werd ik 's morgens gewekt door een kanonschoot, die bij
het openen van de haven van een der forten gedaan wordt. Ten vijf uren
ging ik reeds uit, en alles was al in beweging. Ik klom op den berg,
daar het fort _notre Dame de la Garde_ op gelegen is; men heeft van
daar een allerschoonst gezigt over de stad, de omstreken, en op de
zee. Ten tijde, dat de _Romeinsche_ legioenen zich hier bevonden,
moet 'er een aanzienelijk bosch op dezen berg geweest zijn; oude
schrijvers althans spreken daar van; thans is 'er niets, dat naar
een bosch gelijkt, op te zien; de grond is dor en steenachtig. Hier
omstreeks heeft men nog een anderen berg of heuvel, die men thans
den berg Bonaparte (_la montagne_ Bonaparte) noemt; men heeft pas een
nieuwen weg gemaakt, langs welken men 'er zeer gemakkelijk opklimmen
en omwandelen kan. In het opklimmen las ik op een bordje een verbod
om de boomen en struiken op deze wandeling niet uit te rukken of
te beschadigen--geene wet zal 'er beter nagekomen worden dan deze;
want 'er is geen boompje of struikje op den ganschen berg te zien,
en ik geloof niet, dat 'er ooit boomen of struiken, van eenig belang
op zullen groeijen, omdat het genoegzaam niets anders is dan rots
of stukken steen; boven op heeft men nogthans een allerverrukkendst
gezigt, vooral ook in de haven en op den berg aan den overkant, waar
tegenzich de huizen van de oude stad als een Amphitheater vertoonen. In
de zee zag ik een enkel visschersschuitje; anders was het in deze, in
vredestijd zoo drokke, zeehaven dood stil. Aan den voet van den berg,
waar men denzelven opklimt, is een fraaije fontein met een Jonische
kolom, waar op het borstbeeld van Bonaparte, van wit marmer; op het
voetstuk dat met twee witte marmeren _bas-reliefs_ pronkt, verbeeldende
het eene eenige merkteekens van den koophandel, en het andere van
den wijnoogst, leest men: _A_ Bonaparte _vainqueur et pacificateur
Marseille reconnaissante_ [58]. Verder blijkt uit het opschrift,
dat dit gedenkteeken onder het bestuur van den _prefet_ Charles
de la Croix, die, in _Holland_ zijnde, zoo een groote voorstander
scheen van een Demokratisch bestuur, is opgerigt. Dit alles is door
een fraai ijzer hek omringd, en deze fontein staat aan het eind
van een vrij lange pas beplanten laan, te weten aan iedere zijde
met eenen rij boomen, die voor een algemeene wandeling moet dienen,
makende alzoo eene fraaije vertooning. Langs de haven wandelende,
zag ik, dat men daar bezig was, om met een werktuig, dat ik mij niet
herinner van bij ons gezien te hebben, het slijk uittebaggeren;
dit werktuig bestond uit twee groote baggerhaken, ten naasten bij
zoo als die in het klein zijn, waar onzer baggerlieden mede arbeiden,
zij worden door windassen, die bewogen worden door lieden, die in een
rad loopen, bestuurd, zoo dat de eene telkens naar beneden, en de
andere naar boven gaat; de scheppers van deze baggerhaken zijn van
onderen met een klep, die met een klink sluit; deze klep opent men
door middel van een haak, en loost zoo den modder in een schuit, die
'er onder ligt. Dit werktuig slaat op een vierkante bak of schuit,
en ik zag 'er zoo verscheidene liggen. Dit schoonmaken van de haven
is zeer noodzakelijk, om dat het slijk en de vuiligheid uit de stad
'er in uitloost, en 'er heeft geene doorspoeling plaats, daar het water
altijd stil staat; want, gelijk gij weet, in de _Middellandsche Zee_
gaat geen ebbe noch vloed. Het kan dan hier langs de haven, vooral
als het heet is, wel eens onaangenaam rieken, zoo dat _Marseille_
ook in dit opzigt eenige overeenkomst heeft met _Amsterdam_. Maar
zeldzaam gebeurt het dat het water hier hooger of lager wordt, en dan
is die verandering nog maar van weinig belang. De kaai is slechts
weinige voeten boven water, zoodat men van daar gemakkelijk in de
schuitjes, waar men mede overvaart, stapt. Indien de bovengemelde
baggerwerktuigen bij ons niet bekend mogten zijn, was het dunkt mij
der moeite wel waardig, dat men 'er onderzoek na deed, en 'er eene
naauwkeurige afteekening van trachtte te bekomen; want immers zouden
zij bij ons op verscheidene plaatsen met veel vrucht kunnen gebezigd
worden. Ik dacht, dat de vette modder, dien men hier uitbaggerde,
gebruikt werd, om de onvruchtbare steenachtige gronden, rondom deze
stad te bemesten, daar de bemesting hier zoo schaars en tevens zoo
noodzakelijk is; maar neen, men wierp die op eenen zekeren afstand van
de stad in zee, en zelfs scheen men vrij algemeen staande te houden,
dat deze slijk of modder in 't geheel niet deugde, om de gronden te
verbeteren. Dat dezelve in een of twee jaren de vruchtbaarheid niet
bevordert, is zeer wel mogelijk, doch na verloop van eenigen tijd,
ben ik wel verzekerd, dat zij op deze barre gronden, behoorlijk
bewerkt zijnde, zeer nuttig moet zijn, en indien ik hier woonde,
en de vereischte gelegenheid had, twijfel ik niet, of ik zou 'er met
goed gevolg wel gebruik van weten te maken; doch ook in dit opzigt
zijn verkeerde begrippen en kwade gebruiken niet gemakkelijk te
veranderen. Zoo gaat het bij ons met de straatmest, asch enz. In
ons vaderland hebben wij zoovele onbebouwde gronden, die slechts
bemesting en matigen arbeid vorderen, om het een of ander, al was
het maar dennenhout en aardappelen voorttebrengen. De deerniswaardige
bewoners van onze zeedorpen vooral, lijden bitter gebrek, en vergaan
hier en daar bijna van honger, en ondertusschen twijfel ik niet, of men
vervoert altijd nog de straatmest, asch enz. uit _den Haag, Leijden_,
_Haarlem_, enz. naar _Braband_, in plaats van ze door die ongelukkigen
te laten weghalen, om 'er de nabijgelegen duinen mede te bemesten,
en 'er aardappelen, die 'er ongetwijfeld goed in groeijen, in te
zetten. Ik weet wel, dat de bevordering van den landbouw en fabrieken,
in 't geheel niet met den algemeenen handelgeest in ons vaderland
strookt; doch ik weet tevens ook, dat welke de redenen ook zijn mogen,
die men tot staving van dat denkbeeld, als strookende zelfs met het
algemeen belang, moge aanvoeren, dezelven althans in oorlogstijden,
niets afdoen, en sedert hoe vele jaren, en hoe dikwijls is de oorlog,
helaas! ons lot niet. In vredestijd brengt de koophandel, wel is
waar, schatten aan, maar schatten maken ook de afgunst en begeerten
onzer nabuuren gaande, en geven aanleiding tot weelde, en dus ook tot
zedenbederf; daarenboven blijven deze schatten doorgaans maar in een
gedeelte van het land in omloop, en verrijken maar een zeker aantal
van deszelfs inwoners. De landbouw, en ook de fabrieken, te weten van
kleeding en andere stoffen, die wij voor eigen gebruik noodig hebben,
zijn minder voordeelig in het aanbrengen van rijkdommen, doch ook
een zekerder middel ter algemeene verschaffing van het noodzakelijke,
en alzoo ter behoeding van gebrek--zoo veel mogelijk onafhankelijk te
zijn van de omstandigheden, is voor ons van vrij wat meer belang, dunkt
mij, dan rijkdom, dien wij toch ook niet aanhoudend en rustig kunnen
blijven bezitten; maar al dikwijls moeten wij zien, dat vreemden de
vruchten van onzen, arbeid en spaarzaamheid inoogsten.--Dit althans,
houde ik voor zeker, dat ook ten dezen opzigte de waarheid in het
midden ligt, en het alzoo noch redelijk, noch staatkundig is, om den
koophandel alleen, ten koste van de landbouw en fabrieken, te willen
staande houden.--Wat zegt gij, Vriend! zijt gij het hier omtrent niet
volkomen met mij eens?





TIENDE BRIEF.


_Marseille, 13 Augustus._

Ons voornemen zijnde, om van hier een uitstapje naar _Toulon_ en
_Hières_ te doen, gingen wij naar het stadhuis, om onze passen te
laten teekenen, _viseeren_, daar dezelven maar tot _Marseille_ gegeven
waren. Onder het stadhuis, zoo als ik u gezegd heb, is de beurs, die
men _la loge_ noemt, het is een ruime zaal; dagelijks na den middag
vergaderen de kooplieden daar in, en de onderscheide _Oostersche_
kleedingen, die men 'er ziet, leveren voor lieden, die daaraan niet
gewoon zijn, een vreemd verschijnsel op. Boven den hoofdingang van
het stadhuis ziet men nog de overblijfsels van het fraaije Koninklijke
wapenschild door Puget [59], en ter zijde, van denzelfden meester, een
_bas-relief_ verbeeldende St. Charles _de Borromæus_, Aartsbisschop van
_Milaan_, zorg dragende voor de pestzieken; beiden zijn van wit marmer,
en voor meesterstukken bekend, doch aan het wapenschild is 'er weinig
meêr van den bijtel van Puget overgebleven; men ziet hier ook nog drie
andere _basreliefs_, aan beide zijden van den ingang zijn 'er twee,
onder een van dezelve, waarop een Haan, heeft men na de omwenteling
doen graveren: _Le salut de la Republlque tient à la Vigilance_, en
onder een ander: _au vainqueurs du dix Août_. Men was bezig met den
voorgevel van het stadhuis te herstellen, en schoon te maken. In het
portaal van hetzelve tusschen de twee trappen, ziet men het Standbeeld
van Bayon, bijgenaamd Libertad, omdat hij de stad bevrijdde, door
den eersten Consul, Casauls, dien men beschuldigde van dwingelandij
en t'zamenspanning met den vijand, omtebrengen, en _Marseille_ aan
Hendrik den IV., of voor hem aan den Hertog de Guise over te geven,
hoewel de _Spanjaarden_ reeds meester van de haven waren; dit voorval
had plaats in 1595. Libertad en zijn broeder, die hem ondersteund had,
werden voor dezen dienst beloond, en tot den adelstand verheven. Vijf
jaren daarna wierd Hendrik de IV. zelve vermoord, en zijn moordenaar
wierd op de verschrikkelijkste wijze gestraft. Zoo veranderen de
omstandigheden dikwijls de zaken; trouwens, hier van hebben wij
ook in onzen leeftijd de merkwaardigste voorbeelden gezien. In de
groote zaal van het stadhuis moesten wij wel een paar uren wachten,
eer wij met onze paspoorten klaar konden komen, omdat hij, die ze
moest teekenen, afwezig was, dus had ik wel tijd, om de twee groote
en fraaije schilderijen van Serre le Peintre, leerling van Puget [60]
te bezigtigen; deze twee stukken stellen de akelige tooneelen van
die pest, die hier in 1720 en 1721 zoo verschrikkelijk gewoed heeft,
voor. Deze Serre bekleedde ook met ijver en oplettendheid den post van
Wijkmeester in zijne buurt, ten tijde van de besmetting, en was dus wel
in staat, om de ellende naar het leven aftemalen. De eene schilderij
verbeeldt _le Cours_ (de algemeene wandeling), vol zieken en dooden,
en de andere de plaats voor het stadhuis. Behalve den Ridder Rose, die
zich in September 1720 aan het hoofd stelde van 100 Galeiroeijers, om
de groote menigte onbegraven lijken, die bijna niemand durfde naderen,
in kuilen met ongebluschte kalk te doen werpen, en ten dien einde het
eerste de hand aan het werk sloeg, muntte in dit rampzalig tijdstip
onder meêr anderen bijzonder uit, zekere Pierre Haristoy Caseneuve,
geboortig van _Béhaune_, in het land van _Béarn_, hij was eerste
Commies van de Levensmiddelen voor de Galeijen, en liet gewoonlijk de
uitdeeling door zijne onderhorigen doen; doch daar de Galeijroeijers
gelast waren, om de van de pest gestorvenen te begraven, en men dus
alle reden had, om hen als besmetten te schuwen, dacht deze brave
Commies, dat 'er welligt uit vrees nalatigheid in de uitdeeling zou
kunnen plaats hebben, en deze ongelukkigen alzoo gebrek lijden; waarom
hij het menschlievend besluit nam, om niettegenstaande het gevaar,
altijd zelve bij de uitdeeling tegenwoordig te zijn. De regering,
deze edelmoedige handelwijze willende erkennen, bood hem een jaarwedde
van 1200 livres aan, doch de belangelooze menschenvriend bedankte
'er voor, hoewel hij in 't geheel niet rijk was, en een talrijk
huishouden had. De nakomelingen van dezen waarlijk edelen man bestaan
nog heden, en de _Marseillanen_ hebben niet nagelaten, om zijn' naam,
en die van meêr anderen, welke ten dien tijd in menschlievendheid en
weldadigheid uitgemunt hebben, aan de vergetelheid te ontrukken. Een
andere trek van edelmoedigheid van een' Kaperkapitein van _Tunis_,
is niet minder belangrijk en streelende voor gevoelige harten. Paus
Clemens de XI. vernemende, dat in 1720 niet alleen de pest, maar
ook de hongersnood in het ongelukkig _Marseille_ heerschte, zond 'er
van _Civita-Vecchia_ ettelijke schepen met granen naar toe. Eenige
Kapers van _Tunis_ deze schepen najagende, achterhaalden dezelven,
en namen ze, doch de _Reis_ of Commandant vernemende, met welk
oogmerk zij afgezonden waren; en welke hunne bestemming was, zeide
tegen den schipper, die deze schepen met graan geleidde, zijne hand
op het hoofd leggende: "Ga, Christen, voer uw' last uit, ik ben uw
vijand niet meêr--God zou mij straffen." Dit laatste geval niet zeer
algemeen bekend zijnde, heb ik vooral gemeend u hetzelve te moeten
mededeelen.--De ziel van ieder redelijk menschenvriend wordt verkwikt
door het hooren van diergelijke trekken.--En waarom verzuimt men, om
deze daad ook op eene schilderij te verbeelden, en dat optehangen in
deze zaal, waar dagelijks een menigte vreemdelingen komen van allerlei
volkeren en waaronder zeer vele zeelieden: zulks zou immers kunnen
strekken ter vermindering van haat en vooroordeelen, en zijn alle
redelijke en verlichte bestuurders niet verpligt, om hiertoe alles,
wat maar eenigzins in hun vermogen is, bij te dragen? De zaal van de
Municipaliteit, voorheen van de Consuls (_la salle Consulaire_), is zoo
wel als de groote zaal beziens waardig. Doch dat men de vreemdelingen
hier zoo lang na hunne paspoorten laat wachten, is niet vriendelijk;
men is daar te _Parijs_ handiger mede.

In ons logement aten wij 's middags laat, namelijk te vijf uren, zoo
men dat middag eten noemen kan, doch om tien uren 's morgens ontbijt
men ook met koteletten, gebakken visch enz., dat men _dejeuner à
la fourchette_ [61] heet, en zoo doet men dan, even als te _Parijs_,
maar twee maaltijden daags. Ik gebruikte doorgaans 's morgens in een
koffijhuis brood met limonade, vruchten of iets diergelijks, en las
dan met een de nieuwspapieren. Voor het middagmaal betaalde ik aan de
gemeene tafel in het logement met den wijn, hoewel ik 'er bijna niet
van dronk, 4 livres. Het eten is 'er voor de landstreek vrij goed,
en de tafel is zindelijk, en met orde gediend; schotels zijn 'er
genoeg, doch 'er is doorgaans te weinig op, naar evenredigheid van de
gasten, zoo dat men zich moest haasten, om van die, welke het meeste
gezocht zijn, wat te krijgen; en dat vind ik al zeer onaangenaam,
vooral als men uit nieuwsgierigheid het een en ander proeven wil. Het
rund- en kalfsvleesch schaars zijnde, is de soep gemeenlijk schraal,
veeltijds van pompoenen en eenige andere groentens gekookt, waar dan
wat brood met olij bij gedaan wordt; dit schijnt voor ons zonderlinge
kost, maar is toch zeer wel te eten. Schapenvleesch wordt het meeste
gebruikt, en is 'er goed; dagelijks hadden wij versche en lekkere
zeevisch, en behalve tongen en tarbot, eenige soorten, die men bij
ons niet kent. Als _le Rouget_, een fijn en lekker vischje, rood
van kleur; _le Mulet_, in het _patois_, _Mujou_, die zeer gemeen
in de _Middellandsche zee_, en tevens een goede visch is: men vindt
'er verscheide soorten, waartoe ook die, onder den naam van vliegende
visch bij ons bekend, behoort: _La Dorade_, de zeebaars (_perche de
mer_) en meêr anderen, ook eet men 'er dagelijks versche Sardines,
die gedroogd zijnde, wel wat overeenkomst hebben met de Sprot. De
_Marseillaansche_ Anchovis is beroemd; de beste wordt in de zee
van _Frejus_ gevangen, doch ik voor mij vind ze niet beter dan onze
_Bergsche_. Ook levert de _Middellandsche zee_ goede kreeften op, en
waaronder ik 'er zag, die al vrij groot waren; hun kop en pooten zijn
ruw en met scherpe puntjes, ook vond ik het vleesch, wreeder dan dat
der noordsche; wij hadden ze bijna dagelijks op tafel, en men noemt
die hier _Lingoustes_. Somtijds gaf men ons ook een soort van kleine
schelpvischjes. _Aubergines_, _pommes d'Amour_, en gestoofde komkommers
zijn de gewone groentens. Meloenen en vijgen, die hier uitmuntend goed
zijn, hoewel ik ook bij ons meloenen gegeten heb, die niet minder goed
waren, hadden wij in overvloed; men geeft die niet op het nageregt,
maar na de soep, dit is in _Frankrijk_ algemeen gebruikelijk, en men
noemt deze geregten _hors d'oeuvres_. Ik was verwonderd, van in dit
jaargetijde nog zuiglammeren te eten; doch vernam, dat de schapen
in deze landstreek tweemaal 's jaars werpen. Gevogelte van allerlei
soort vindt men hier zoo als bij ons en elders. Het gebak, taart en
pasteiwerk, is meestal met olij of vet gereed gemaakt, doch ik heb
het dikwils zeer lekker gevonden. Men eet hier ook eveneens als in
_Italië_ veel _Macaroni_. De vruchten, behalve de meloen en vijgen,
beteekenen niet veel; de grond is te dor en te schraal. De persiken,
die meestal geel zien, zijn droog en hard, zij houden zoo vast aan
de steen, dat men ze 'er af moet snijden, men noemt hier dit soort
_des peches males_ in onderscheiding van die, welke bij ons algemeen
bekend en hier in 't geheel niet overvloedig zijn. De versche amandelen
had ik haast vergeten, men geeft ze hier in hunne groene bolsters
op tafel, en eet de pitten doorgaans met wat zout; ik houde 'er wel
van. Deze vrucht wordt veel rondom _Marseille_ geteeld, zij groeit
gaarne op de hoogte, en is niet naauwnemend omtrent den grond. Uijen,
meestal roode, en knoflook worden hier ook veel gebruikt, en in eene
groote hoeveelheid van de plaatsen rondom aan de _Middellandsche
Zee_ aangebragt; deze vrucht is hier veel minder sterk dan in het
Noorden, eveneens is het gelegen met de _Spaansche_ peper, die men
hier veel teelt; zij wordt in menigte groen aan de markt gebragt,
en men eet ze doorgaans met zout en azijn. In deze landstreek maakt
men ook een kost, dien men de meeste vreemdelingen voor geen lekkernij
behoeft voortezetten; het is de zoogenaamde _Beurre de Provence_ [62],
bestaande uit olijfolij, gestampte knoflook, en zout gemengd en geklopt
zijnde, tot het een dikke pap wordt. De wijn is hier voor lieden, die
'er niet aan gewoon zijn, te zwaar, zoo als ik u reeds gezegd heb;
ik kon ze volstrekt zonder veel water niet drinken. Doch zij, die
'er aan gewoon zijn, weten 'er niet van, en het komt mij voor, dat
de _Marseillanen_ over het algemeen een goed glas wijn drinken. Zij
gelooven, dat het in deze luchtstreek gezond is. Brood wordt hier in
zulk eene groote hoeveelheid niet gegeten, dan in andere deelen van
_Frankrijk_, daar het koren overvloedig is; want _Provence_ brengt
maar zeer weinig koren voort. De zoogenaamde gemeene en landlieden
eten veel brood en pap van _Maïs_ (Turksche tarw). Voor een kamer
met twee bedden betaalde ik hier ook 40 stuivers daags, doch daar
voor moest ik ook wat hoog klimmen; anders is het duurder. De tafel
is ook een van de duurste, die men hier vindt, en men kan elders
wel voor £ 3-:-: te regt komen, waarvan ik tusschen beide dan ook al
eens gebruik maakte. Men is in dit Hotèl zeer goed, en zoo zindelijk,
als men in _Holland_ verlangen zou [63]; zelfs zag ik de meid meêr dan
eens 's morgens het voorhuis uitschrobben, een verschijnsel, dat ik
nog nooit in _Frankrijk_ gezien heb. Weegluizen hebben wij ook niet
bespeurd, doch van de muggen wordt men verschrikkelijk geplaagd,
zoo dat men genoodzaakt is, om even als, op vele plaatsen, bij ons
gazen gordijnen te gebruiken; de eene mensch schijnt 'er echter meer
voor bloot te staan dan den anderen; ik had 'er weinig hinder van,
terwijl mijn reisgezel op dezelfde kamer slapende somtijds met bulten
gestoken werd.

's Avonds ging ik in het _pavillon chinois_, 'er was veel volk,
en daar onder eenige gnappe vrouwen of meisjes. De vrouwen zijn
meestal bruinachtig, en sommigen hebben veel van de _Grieksche_
wezenstrekken. In fraaije tanden, en levendige oogen, munten zij uit,
doch missen ook daar en tegen, dat zachte en bevallige van onze
blonde met hare groote blaauwe oogen en mooi vel. De zoogenaamde
fatsoenelijke kleeden zich naar de _Parijsche_ mode, die eenige jaren
vrij goed geweest is voor de vrouwen, doch thans beginnen 'er weder
keurslijven voor den dag te komen.

Den 10 dezer ging ik de oude stad, die ik nog maar ter loops in
oogenschijn genomen had, bezigtigen; en klom, aan het eind van de kaai
aan de noordzijde, bij het Fort _St. Jean_, op de hoogte. Dit Fort
kan men thans uithoofde van de tijdsomstandigheden, niet gemakkelijk
van binnen zien; ook zeide men mij, dat 'er behalve, misschien
voor vestingbouwkundigen, niets bijzonders te zien was. Lodewijk de
XIV. deed deze sterkte, en de _citadel St. Nicolas_ aan den anderen
kant van de haven, in 1660 bouwen, om de stad wegens ongehoorzaamheid
aan haren Gouverneur, de Hertog de Mercoeur, te straffen [64]. De haven
wordt tusschen deze twee sterktens met eene ketting geslooten. Op
de hoogte had ik een uitgestrekt gezigt in zee. De stadsmuren zijn
hier op de steile rots gebouwd, die aan den voet door de zee bespoeld
wordt. Ik zag eenige lieden, in het water staande, bezig om met een
soort van houweelen, slijk uit de zee optedelven, daar zij insekten
in zochten, die men hier gebruikt tot aas, om sommige zeevisch
mede te vangen. Wat verder zag ik visschers in schuiten, bezig
om met netten sardinen te visschen. Regt uit langs den stads muur
gaande, kwam ik aan de plaats waar omtrent waarschijnlijk voorheen
de tempel van Diana, die de oude _Marseillanen_ bijzonder vereerden,
stond. Ter dezer plaatse ziet men thans de Kerk _de notre Dame de la
Major_, dat de Hoofdkerk is; volgens sommigen zou zij zeer oud zijn;
anderen meenen te moeten veronderstellen, dat zij omtrent de 13de
eeuw, althans niet veel vroeger, eerst zoo gemaakt is, als men ze
thans ziet: het een en ander kan waar zijn. Althans de zes pilaren
van granit, die men in dezelve ziet, meent men dat behoord hebben
tot den tempel van Diana; anders is 'er niet veel bijzonders; het
is een donker en onaangenaam gebouw, en men gaat 'er langs eenige
trappen in, als in een kelder. Niet ver van hier, op eene plaats,
die men _Place de Linche_ noemd, veronderstelt men, dat de tempel
van Apollo gestaan heeft, naderhand is daar de Abdij _St. Sauveur_
gebouwd; en men heeft ter dezer plaatse eenige oudheden gevonden. Het
Gasthuis, _la Charité_ genaamd, dat wat verder op staat, schijnt een
groot en fraai gesticht. Behalven verscheidene zeepziederijen, daar
de bekende _Marseillaansche_ zeep gemaakt wordt, zag ik hier ook een
graauwpapier-fabriek, die nog al aanmerkelijk scheen. In dit gedeelte
van de stad vindt men weinig gnappe huizen, het wordt meestal bewoond
door het minstvermogende deel der burgerij. Men toont den vreemdelingen
hier ook een oud huis, waar men wil dat voorheen het paleis der
Roomsche Keizers was; voor hetzelve ziet men nog een ouden kop; doch
wien hij moest verbeelden, wist men mij niet te zeggen, en ik vind
'er bij de schrijvers, die ik nagezien heb, niets van aangeteekend:
mogelijk woonde 'er de _Romeinsche Prefecten_ of Stedehouders,
die 'er 's jaarlijks van _Rome_ naar toe gezonden werden, toen
_Marseille_ ophield een Republiek te zijn. Moede van het doorloopen,
en op- en afklimmen van zoovele ongelijke kromme en in alle opzigten
onaangename straten, keerde ik, toen het warm begon te worden, naar
mijn logement; in het voorbijgaan zag ik nog een andere vischmarkt,
_Halle de la poisonnerie neuve_, rustende op 20 Jonische kolommen,
en volgens het bestek van den vermaarden Puget gemaakt. Hier is ook
een Leessocieteit, in een fraai gebouw op de _Canebière_, _Cercle de
l'Union_ genaamd. De aanzienelijkste lieden van de stad komen hier
bijeen, om de nieuwspapieren en andere periodique werken te lezen;
in die zaal is het dan ook niet geoorlofd, om overluid te spreken,
doch 'er zijn nog andere vertrekken, en in een derzelve staat een
billard; als vreemdeling had men mij een kaartje gegeven, om hier,
wanneer ik het goedvond, te gaan, en daar van maakte ik dan ook
nog al dikwijls gebruik. Na den middag ging ik de kaatsbaan aan
den kant van de _boulevard_ zien, de _Marseillanen_ schijnen daar
liefhebbers van te zijn; want 'er was veel volk, het is op eene
ruime open plaats, voor een gebouw dat voorheen een Klooster was;
men kan 'er vrij ingaan, 'er staan stoelen en banken rondom, en men
betaalt een of twee stuivers voor eene zitplaats. Ik zag 'er onder
de spelers die al zeer vlug, sterk en handig waren; een onder hun
muntte voornamelijk uit, hij was groot, sterk gespierd en welgemaakt,
en had het voorkomen van eenen _gladiator_ der ouden; want zij zijn
bij dit werk, dat zeer vermoeijende is, luchtig gekleed; aan de hand,
waarmede geslagen wordt, hebben zij een soort van houten koker,
en hier mede worden de ballen, die van leder, en inwendig hol zijn
(_ballons_), [65] al zeer ver gekaatst. Bij ons moet 'er altijd bij
diergelijke spelen braaf gedronken worden, doch hier zag ik niets
gebruiken; tegen het vallen Van den avond scheidde men 'er uit,
en ieder ging heen. Eenige zingende en dansende matrozen, die ik op
de kaai ontmoette, herinnerden mij aan de bloeijende tijden van ons
vaderland; zij zongen liedjes in het _patois provencal_. Op de _Cours_
was veel volk; men wandelt daar tot laat in den nacht; want over dag
is het te warm, 'er worden ook stoelen verhuurd zoo als te _Parijs_
in de _Tuillerien_ enz. De _Marseillanen_ komen mij voor indedaad meêr
levendig en vrolijk van aard te zijn dan de _Parijsenaars_, die zich
zooveel moeite geven, om het te schijnen. Naar men mij verhaalde, waren
zeer vele vermogende lieden thans op hunne landhuizen (_bastides_);
's winters ziet men veel meêr _beau monde_ in de stad, en naar men
zegt, is de zamenleving voor alle smaken, en voor alle levensvakken
'er dan inzonderheid zeer aangenaam; vooral in vredestijd, wanneer
hier eene aanhoudende toevloed van vreemdelingen is. In den schouwburg
had men dezen avond gespeeld _les etourdis_, een aardig blijspel
van Andrieux, (door onzen vriend van Walré in 't _Nederduitsch_
vertaald); dat ik te _Parijs_ zeer goed had zien vertonen, en dan moet
men het hier niet zien; naar hetzelve gaf men het bekende, ook in 't
_Hollandsch_ vertaalde zangspel, _Paul et Virginie_; en dit beviel
mij nog minder, ook heeft men in dezen schouwburg zeer weinig aan
de vertooning, omdat de aandacht gedurig belemmerd wordt, en men de
vertooners door het aanhoudend rumoer, dat 'er plaats heeft, dikwijls
niet kan verstaan; want de kooplieden maken van deze zaal een tweede
beurs; de jonge lieden komen 'er om over hunne liefdes-aangelegenheden
te spreken, de geriefelijke juffertjes, om klanten op te doen; vele
bejaarde dames, om wat te vitten en kwaad te spreken; en eenige
liefhebbers, of die 'er zich ten minsten voor uitgeven, om hunne
gevoelens over het stuk of de vertooners, aan elkanderen te vertellen;
dit alles gaat vrij overluid, voeg daar bij het gedurig geloop van de
gaande en komende in het _parterre_, en oordeel, hoe aangenaam dit
moet zijn voor iemand, die komt, on het stuk te zien. In dit opzigt
moet ik de _Parijsenaars_ prijzen, de diepste stilte heeft daar in
alle schouwburgen, waar maar eenigzins dragelijk gespeeld wordt,
plaats; en men duldt daar niet, dat de aandacht der aanschouwers
gestoord wordt [66].

Den 11 dezer moesten wij, volgens afspraak, met een roeischuitje
een toertje op zee gaan maken; doch het weder was hier toe niet
gunstig, want de noordwesten wind, die men hier _le mistral_ noemt,
blies vrij sterk: echter huurden wij een schuitje voor 3 livres, om
'er des goedvindende den geheelen voormiddag gebruik van te kunnen
maken; het was toen omtrent 7 uren in den morgenstond. Men vindt
doorgaans verscheidene van die schuitjes aan het eind van de haven,
bij de _Cannebière_, liggen; zij zijn met een tentje overdekt, en
op sommige staat zelfs een zeiltje. Zoo lang wij in de haven waren,
ging het nog al, doch naauwelijks buiten gekomen, moest men om den
harden wind het tentje strijken, terwijl ons bootje door de golven ter
deeg geslingerd werd, zoo dat de schipper zelve ons niet aanraadde om
het veel verder te wagen. Wij lieten ons dan aan den voet van een rots
aanzetten, klommen op dezelve, en gingen van daar naar eene plaats, die
alleen door Spaansche visschers, die men _les Catalans_ noemt, bewoond
wordt. Hier plagt voorheen het _Lazaret_ te zijn, thans is 'er een
nieuw aan den anderen kant van de stad; de goederen uit den _Levant_
komende, worden daar gelost, en moeten 'er eenigen tijd verblijven,
alvorens zij in de pakhuizen mogen gebragt worden. Dit nieuwe _Lazaret_
is een aanzienelijk gebouw. Wij hadden onzen schipper den voorraad,
die wij voor het ontbijt medegenomen hadden, laten dragen, tot in een
dal tusschen de rotsen, waar wij wat voor den wind beschut waren,
en hier werd de tafel op den grond gedekt. Ik beklom vervolgens de
toppen van eenige rotsen hier rondom, van waar ik een woest, doch
schilderachtig gezigt had. Een Amerikaansch scheepje hield achter
dezelve _quarantaine_. Bij het Kasteel _d'If_ zag ik een schuit,
waar in verscheidene menschen waren; onze schipper dacht, dat het
de wacht was, die op het kasteel gebragt werd; zij schenen somtijds
door de golven geheel bedekt, en hier sloegen de golven zoo hard
tegen de rotsen, dat ik het water 'er boven op, nog al vrij hoog,
Voelde.--Onze Vaderlandsche schilder Bakhuizen zou hier thans stof voor
zijn uitmuntend pençeel gevonden hebben. Wij misten weinig door niet
verder te kunnen komen: want men laat het kasteel _d'If_, thans niet
dan met een bijzonder verlof, dat niet ligt te bekomen is, bezigtigen:
omdat 'er Staatsgevangenen, in de zaak van de laatste _conspiratie_,
op bewaard worden. Bij het invaren van de haven, zag ik tegen den
muur van het Fort _St. Jan_, een gedaante zeer ruw uitgehouwen,
verbeeldende een meermin; het volk noemt deze beeldtenis _Marseille_,
waarom weet ik niet.

Naauwlijks was ik op mijne kamer, of ik hoorde eene soort van muzijk
op straat; ik keek uit, en zag eenige boeren en boerinnen op hun
zondags uitgedoscht; de mans hadden pluimen, en de vrouwen galonnen
op hare hoeden; zij gingen twee aan twee, en waren verzeld door eenige
tamboers, die een langwerpige trommel droegen, waar op zij met de eene
hand sloegen, en met de andere op een fluitje speelden: dit fluitje
noemt men hier _le galobet_, het heeft een' zeer scherpen klank. De
vrouwen droegen een soort van koeken van meel, olij, suiker en anijs
te zamengesteld, en als een cirkel met een ster 'er in gemaakt. Deze
lieden, die op het land rondom _Marseille_ wonen, kondigen op deze
wijze het feest aan, dat in hun dorp plaats moet hebben; dat is de
naamdag van hun' beschermheilige of iets diergelijks; zij gaan dan
bij de stedelingen, die omtrent hun dorp of gehucht hunne _bastides_
hebben, brengen hun een koek, en noodigen ze, on het feest bijtewonen;
deze van hunn' kant geven dan aan de boeren eenig geld, zoo dat dit
eigenlijk niet anders dan een bedelarijtje is. Na den middag bezigtigde
ik de kerk en de puinhoopen van de gewezen Abdij van _St. Victor_,
aan de zuidzijde van de haven bij de citadel. Deze kerk is volgens
oude bescheiden door St. Leon den Grooten gewijd, en was benevens de
Abdij gebouwd, van overblijfsels van Heidensche oudheden. In een half
afgebroken muur zag ik nog het overschot van een' steenen boog met
loofwerk gebeeldhouwd, welk het merk scheen te dragen van den bloei
der konsten onder de _Grieken_ en _Romeinen_. Men plagt hier ook nog
pilaren van granit en oude graftombes te zien, doch de geheele Abdij
is gesloopt; om en in de Kerk, die 'er alleen van is overgebleven,
zag ik niets merkwaardigs, dan dat zij zeer oud scheen. Zij was
van binnen wat opgemaakt, doch anders zeer eenvoudig en zonder veel
sieraad. Van daar ging ik op den berg _Bonaparte_ wandelen: de zon,
achter de rotsen ondergaande, leverde eene majestueuse vertooning op;
de wind was wat gaan liggen, en de avondstond zeer aangenaam.

Den 12 dezer liep ik 's morgens zeer vroeg als naar gewoonte uit,
met oogmerk om buiten de stad te wandelen; maar de buitenstreken van
_Marseille_ aan de landzijde, bevielen mij niet; naar de _bastides_
gaande, is men bijna altijd tusschen muren, als in een gemetselde
doolhof; en buiten de poort heeft men ook niet anders dan een open weg;
lommer vindt men bijna nergens; redenen genoeg, waarom ik _Marseille_
om er te wonen, niet zou verkiezen, even zoo min als _Amsterdam_;
want gemis van wandelingen is voor mij al een zeer groot gemis. Zeer
veel had men mij van de warmte gesproken, en wij hebben hier zeker een
paar dagen drukkende hitte gehad; doch bij ons dunkt mij, kan het even
zoo heet zijn, hoewel zeker minder aanhoudend. Ik had geen gelegenheid
om den thermometer waar te nemen, doch ik ben wel verzekerd, dat hij
niet hooger dan 27 of 28 gr. volgens de schaal van Réaumur, gestaan
heeft; en de zeewinden brengen hier ook veel toe, om de lucht te
verkoelen. De aanhoudende regen, die men eenigen tijd geleden gehad
heeft, is een ongewoon verschijnsel; anders regent het hierin dit
jaargetij zelden, de aarde wordt alleen door de daauw, die nog al sterk
is, bevochtigd--en hoe dor moet dan die dorre grond hier omstreeks
niet zijn. Daar het zondag was, en ik vernam, dat de Protestanten
hier ook eene Kerk hadden, ging ik daar heen. De vergadering werd in
eene ruime en zindelijke zaal, op eene eerste verdieping gehouden,
en was vrij talrijk. De Leeraar deed een eenvoudig zedelijk vertoog,
dat ik met genoegen hoorde. Tegen den avond ging ik buiten de stad,
aan den kant van de zee wandelen; men heeft hier veel de gewoonte, om
zich in zee te baden of te zwemmen; ik zag 'er een menigte zwemmers,
en lieden, die zich baadden. Verscheidene vrouwen, die 'er wel in de
klederen uitzagen, en dus nog al tot de zoogenaamde deftige klasse
schenen te behooren, wandelden hier langs, zonder den waaijer voor
de oogen te houden; hier en daar zaten zelfs aan den oever groepjes,
waar onder vrouwen en meisjes, op hun gemak te kijken; trouwens,
de zeden der _Marseillanen_ over het algemeen, zijn vooral in dit
opzigt niet als zeer gestreng beroemd; nu ik geloof ook, dat indien
de Laplandsche vrouwen kuischer zijn dan deze, zulks meêr aan de
luchtstreek dan aan hare meerder beredeneerde deugd moet toegeschreven
worden. Deze onderscheidene groepen, naakte en gekleede menschen,
hier en daar op stukken van rotsen, langs den oever van de zee,
die toen, zoo als gewoonlijk in dezen tijd, zeer kalm was, staande
of ongedwongen zittende, terwijl men hooge rotsen in 't verschiet,
en hier en daar een visscherschuitje zag, dit alles te samen leverde
eene schilderachtige vertooning op, en Vernet zou hier van een mooi
stuk hebben kunnen maken. Het water in de _Middellandsche Zee_, althans
hier omstreeks, heeft een groene kleur. Ik zag menigmaal schilderijen,
waar op het water zeer groen, en de lucht en bergen in het verschiet
helder blauw verbeeld werden, en dit kwam mij toen onnatuurlijk voor;
doch thans nu ik eenige gezigten aan deze oevers gezien heb, vind ik
dat die schilders de natuur getrouwelijk afgemaald hebben.

Behalve de koude baden, houden de _Franschen_, en vooral die, welke
het zuidelijk gedeelte bewonen, even als voorheen de _Romeinen_ en
_Grieken_, veel van het warme bad, en maken daar zelfs in de zomerhitte
gebruik van, blijvende 'er doorgaans een half uur of langer in zitten;
men vindt dan ook in de meeste steden badhuizen, waar men zich voor
24 of 30 _sols_ in blikken of steenen bakken baadt [67]. Ik maakte 'er
op reis nog al eens gebruik van, om mij te wasschen, maar om 'er lang
in te blijven, vind ik niet goed: want men wordt 'er loom en vadzig
van. De _Fransche_ vrouwen maaken 'er ook veel gebruik van om zich te
reinigen, en in dat opzigt zijn zij dan ook zindelijker, dan de onze.

Heden morgen ging ik het Stads-Museum van schilder-, beeldhouwwerk,
en oudheden bezigtigen; men heeft een gedeelte van een voormalig
Klooster, aan den kant van de _Boulevard_, daar toe in gereedheid
gebragt, of liever was men daar mede bezig; want de zaal, waar de
beelden en oudheden moesten geplaatst worden, was noch niet gereed,
en alles lag 'er nog overhoop. Ik zag 'er eenige oude steenen
doodkisten of graftombes, eenige met beeldhouwwerk, anderen met
Grieksche opschriften, kapiteelen van pilaren, _bas-reliefs_, een
altaar met stierenkoppen, het bovenste gedeelte van een _Isis_-beeld
met _hieroglijphische_ figuren 'er op, van zwart steen, een groote
_Isis_-kop enz. De voorname opzigter van deze verzameling was niet in
de stad, zoo dat ik 'er niet anders van kon te weten komen, dan dat
deze oudheden, meestendeels hier omstreeks, en onder anderen ook in
de Abdij van _St. Victor_ gevonden zijn, men verhaalde mij tevens,
dat 'er onlangs Commissarissen van _Parijs_ hier geweest waren,
en het een en ander opgeteekend hadden; waarom men vreesde dat het
een of ander stuk naar de hoofdstad wel eens zou kunnen vervoerd
worden. Het altaar, het _Isis_-beeld, en de grafsteenen met _Grieksche_
opschriften, zeker voor oudheidkundigen van waarde zijn; doch het
kwam mij voor, dat 'er ook veel Gothisch werk onder het overige
was. In de schilderijen-galerij zag ik eenige goede stukken, onder
anderen een paar van Rubens, die ik meende te kennen; geen wonder;
want, naar ik vernam, had men ze van _Parijs_ gezonden; benevens een
van van Dijck, en nog eenige anderen; ook zag ik 'er eenige fraaije
stukken van Puget, en een paar groote schilderijen van Vien, de Vader;
een bekend en nog in leven zijnde schilder te _Parijs_, lid van het
_Institut_ (ik weet niet of het nog _national_ heet, dan of men het
_imperial_ moet noemen) en _Sénateur_; sommige andere stukken schenen
van Kerken of Kloosters herkomstig. Digt hier bij, ik geloof dat
het voorheen tot hetzelfde gebouw behoorde, is thans het _Lyceum_
[68] waarin een aantal jongelingen, op kosten van den lande, in de
eerste beginzelen der wetenschappen onderwezen worden. Een van de
opzigters of onderwijzers, die een hupsch en vriendelijk man scheen,
liet ons het gebouw zien. Men kon merken, dat 'er een goed bestuur
plaats had, en overal droeg het de blijken van zindelijkheid en orde,
en dat is onder zoo een menigte jongelingen dan ook zeer noodzakelijk.

's Avonds ging ik in den Schouwburg het zangspel _la Rosière de
Salency_ zien. Dit is het eerste tooneelstuk dat ik, een aankomend
jongeling zijnde, zag vertoonen; ik herinner mij nog duidelijk,
met welk een vermaak ik het zag, en welke aangename gewaarwordingen
dit gezigt bij mij veroorzaakte, en zie het daarom nog altijd met
genoegen, hoewel het hier ook maar zeer middelmatig gespeeld werd;
van daar komende, nam ik de pen op, en voleind dezen voor u.





ELFDE BRIEF.


_Marseille, 18 Augustus._

Ik heb u gezegd, dat ons oogmerk was om een uitstapje naar _Toulon_
en _Hières_ te doen: daar wij nu hier genoegzaam al het merkwaardige
gezien hadden, gingen wij den 14 dezer 's morgens om drie uren, per
gewoonen postwagen, naar _Toulon_ op reis. Men betaalt daar voor 9
livres de persoon, en voor een bagatel komt een van de bedienden van
den Commissaris de reizigers opwekken, en hun pakje halen; want als
men koffers of diergelijken heeft, moeten die daags te voren bezorgd
worden. Men rijdt de poort, of eigenlijk de _barrière_ van _Rome_
(want een poort staat 'er niet) uit, voorbij verscheidene _bastides_
(buitenplaatsen), vervolgens door een aangenaam dal, waar men heuvels
ziet, die met wijngaarden beplant zijn tot _Aubagne_, een stadje aan
het riviertje _le Veaune_, 2 posten van _Marseille_ gelegen. Op een
stuk marmer, hier omstreeks ontdekt, vindt men dat 'er voorheen ter
dezer plaatse een stad bestond, genaamd _Lucretum_; en eene andere,
niet ver van daar, genaamd _Gargarium_. De _Romeinsche_ regering
had, ten haren koste, baden te _Lucretum_ doen maken, om 'er het
vrije gebruik van aan de inwoners te laten; men meent dan ook, dat
de naam van _Aubagne_ zijn' oorsprong heeft van _ad balnea_ (bij de
baden). Men maakt hier een lekker soort van gekookten wijn, dien men
ook _malvoisie_ noemt; de bevolking wordt op omtrent 4000 begroot. De
inwoners hebben in 't geheel den besten naam niet: velen maakten met
elkanderen een bende uit, die zich met rooven, moorden, en plunderen
der reizigers ophield. De geheele landstreek plagt, aan deze kanten,
nog niet lang geleden, zoo gevreesd te zijn, als bij ons het land
van _Valkenburg_ bij _Maastricht_; en het is 'er nog niet zuiver;
doch de _politie_ neemt goede maatregelen: echter mag dit plaatsje
ook roem draagen, op een in de letterkunde beroemden man; ik meen den
Abt Barthelemy [69], die hier geboren werd. Men vindt hier digt bij
vrij hooge bergen, en die zich, volgens natuuronderzoekers, over de
2000 voeten boven de oppervlakte der zee verheffen; op en tusschen de
rotsen, groeijen vele pijnboomen; en zoo lagchende als de natuur aan
den anderen kant van _Aubagne_ is, zoo woest en treurig vertoont zij
zich hier. Eer men te _Cuges_ komt, heeft men echter een dal, waar het
'er wat beter uitziet; en de afwisseling der gezigten maakt den weg
aangenaam. _Cuges_ ligt 3 1/2 post van _Marseille_, het plaatsje zag
'er slordig en armoedig uit, en hier moesten wij eten, hoewel het
's morgens omtrent 9 uren was. De herberg had ook in 't geheel geen
gunstig aanzien; doch de kok, hoewel vrij smerig, zag 'er frisch en
gezond, uit, en ik geloof, dat hij wel 250 ponden kon halen; ik had
daarom nog al goeden moed, dat de keuken 'er niet schraal zou zijn,
en dit ging dan ook nog al vrij wel. Een van onze reisgezellen, een
ronde en vrij ruwe zeeman, droeg hier zeer veel toe bij, en zorgde
dat 'er geen proviand te kort kwam; onder anderen zette men ons roode
patrijzen voor, die ik nimmer beter gegeten heb, en wij betaalden maar
40 _sols_ de persoon. Eer ik op den wagen stapte, nam ik den boêl nog
eens op, want het scheen mij om de ongemeene morsigheid en slordigheid
merkwaardig; daar bij kwam nog de zonderlinge t' zamenstelling van het
huis, en evenwel scheen men 'er veel te doen te hebben, want het was
'er drok, en ik had 'er met dat al ook smakelijk gegeten; doch tusschen
een _Hollander_, die eenigen tijd gereisd, en onder vreemden verkeerd
heeft, of een _Hollander_, die voor het eerst uit eene geregelde en
zindelijke huishouding, in eene smerige herberg komt, verschillen
de gewaarwordingen nog al eenigzins; en ik herinner mij bij deze
gelegenheid een geval, dat om het karakteristieke, dat 'er in is, hier,
dunkt mij, wel een plaatsje verdient. Een _Amsterdamsch_ koopman, voor
de eerste maal, (behalve een enkel togtje naar den _Haarlemmerhout_
of _Muiderberg_) zijne geboortestad en zindelijke woning verlatende,
begaf zich door zijn knegt verzeld, in gezelschap van een _Duitscher_
en een _Franschman_ naar _Hamburg_, ter verrichting van zijne zaken;
want anders was de goede man zeker t'huis gebleven. Naauwlijks was hij
over de grenzen, of hij bespeurde al ras, dat de woningen 'er daar,
zo in als uitwendig, geheel anders uitzagen dan te _Amsterdam_, op de
_Heere-_, _Prinse-_ of _Keizersgrachten_. Aan een herberg komende,
waar zij zouden afstappen, sprong de _Franschman_ in eens uit den
wagen, in huis, en de waardin ontmoetende, die 'er nog al wel uitzag,
hield hij zich bezig met haar een menigte _douceurs_ te zeggen,
en bekommerde zich om het overige niet; de _Duitscher_ volgde, en
den hospes opgezocht hebbende, vroeg hij, of 'er wat te eten en te
drinken was; vervolgens kwam onze landsman binnen, keek naauwkeurig
rond, riep zijn' knecht, en zei tegens hem op een deftigen toon:
"Keesie! ga eens kijken of het hoisie wel schoon is?" Nu vreemden
vooral mogen hier mede lagchen, en de zindelijkheid in sommige
gedeeltens van ons land overdreven vinden, ieder een zal toch
overdreven zindelijkheid, minder onaangenaam vinden dan overdreven
morsigheid. Een eind weegs buiten _Cuges_ tegen een hoogte moetende
oprijden, die nog al steil was, verkozen wij daar te wandelen, en
ik vermaakte mij met de grootsche en woeste tooneelen, die men hier
aantreft, te beschouwen. Verbeeld u een woud van pijnboomen op rotsen,
die zich hier al vrij hoog verheffen, en ginds een' afgrond vormen;
een steile kronkelende weg loopt daar door, en het gelijkt hier meêr
naar het noordelijk, dan naar het zuidelijk gedeelte van _Europa_,
(eene regte schilderij van van Everdingen) nogthans, hoewel de wind
zich in de toppen der pijnboomen deed hooren, was op sommige plaatsen,
buiten de schaduw, de rots, waar men op ging, brandend heet, en 'er
bleef nog al een enkele zweetdroppel, eer wij boven waren. Langs vele
van die pijnboomen was de schors en een gedeelte van het hout afgekapt,
op zulk eene wijze verkrijgt men de harst, die uit deze wonden traant,
doch hier na kwijnt en sterft de boom ook. 't Is opmerkelijk, hoe
deze boomen zich op sommige plaatsen met hunne wortels tusschen de
spleten en kloven der rotsen gevestigd hebben, en verwonderlijk, dat
'er op dezen barren en steenachtigen grond, waar op het gedurende
een goed deel van het jaar, maar zeldzaam regent, nog iets groeijen
kan. Boven op de hoogte is de bodem ook kaalder, en men ziet slechts
hier en daar een enkelen boom. Wij kwamen hier aan een klein _camp_
van 40 à 50 militairen, behoorende tot het garnisoen van _Toulon_;
zij wonen in hutten, en zijn daar geplaatst, om te waken tegen de
rooverijen en aanrandingen, die hier aanhoudend plaats hadden; sedert
zijn de wegen ook veel veiliger: echter is het nog maar veertien dagen
geleden, dat hier omstreeks een enkele kerel zich verstout heeft om
den postwagen aanteranden; doch men heeft zich ook dadelijk meester
van hem gemaakt, en hem naar _Marseille_ gebragt. Zulk soort van
volk wordt daar doorgaans zonder vorm van proçes gevonnisd, ter dood
verwezen, en op of bij de plaats, waar het feit begaan is, voor den
kop geschoten. Wat verder op langs den weg, die echter breed genoeg
is, heeft men duchtige diepten. _Beausset_, waar wij van paarden
veranderden, scheen mij een plaatsje, dat niet veel beteekent, en
het zag 'er ook al slordig en armoedig uit. Tot mijne verwondering
zag ik hier een witten Monnik, waarschijnlijk komt die uit _Italië_,
om hier te bedelen. Onze zeeman, die Kapitein was, en een Fregat voor
_Genua_ liggende kommandeerde, wilde hem voor handlanger mede nemen,
doch te bejaard zijnde, deed hij hem dat voorstel niet. Buiten dit
plaatsje kwamen wij eenige gevangenen tegen, die kettingen om den hals
en sommige aan handen en voeten hadden, en zoo aan elkanderen waren
vastgemaakt; ik hield hen voor booswichten, die naar de galeijen
gevoerd werden; doch onze Zeekapitein zeide, dat het weggeloopen
matrozen waren, die men weder naar hun schip bragt, het waren meest
jonge lieden; zij werden door _Gens d'Armes_ te paard geleid, en
leeden veel door de brandende hitte, en de zwaarte van hunne ketens,
zoo dat ik recht medelijden met hun had.--_Franschen_ met ijzeren
kettingen om den hals! en hoe ligt beschuldigen zij andere volkeren
van woestheid en barbaarschheid. Nu zagen wij welhaast niets anders
dan dorre en naakte bergen, en kwamen vervolgens in de engte tusschen
steile rotsen, die men _les Gorges d'Ollioules_ noemt. De rotsen
staan hier als steile en onbeklimbaare muren, langs den weg, die zeer
ongelijk en hobbelig is, zijnde ook niet anders dan steenrots; hier
en daar treft men in deze engte, tusschen de rotsen, langs den weg,
aanmerkelijke diepten aan. Het water dat zich bij zware regenbuijen,
of door het smelten van de sneeuw, hier langs ontlast, vormt dan een'
snellen stroom, die somwijlen opgestopt wordt door de stukken steen,
die hij medevoert, en dan, op eenmaal weder geweldig losbarstende, den
weg op die plaatsen, waar hij laag is, overstroomt, en alles wat hij
ontmoet medesleept, en den ongelukkigen reiziger verzwelgt. Gelukkig
dat de zon niet hoog meêr stondt, toen wij ons hier bevonden; want dan
moet het 'er brandende heet zijn, omdat 'er, als rondom beschut zijnde,
geen windje toegang heeft, en de terugkaatzende hitte van de rotsen
die van de lucht en van de zonnestraalen nog vermeerdert. Op sommige
plaatsen zou men hier te vergeefs rondom zich een enkel grasscheutje of
plantje, hoe ook genaamd zoeken. De natuur vertoont zich ontzaggelijk,
en heeft allen bevalligen tooi afgelegd; echter ziet men bij het
steedje _Ollioules_, reeds orange-, citroen- en granaatboomen in
de open lucht; _Ollioules_ is de bloemtuin van _Marseille_, en men
brengt van daar zeer vele bloemen te markt. Hier omstreeks plagt ook
een koper- en zilvermijn te zijn, en men ontdekt in deze rotsen ook
sporen van uitgedoofde vuurbrakingen (_volcans_). Daar omstreeks zagen
wij veel Kapperplanten [70], zoo als wij reeds in menigte tusschen
_Marseille_, en hier vooral in de vlakte van _Aubagne_ gezien hadden:
de bloem is fraai, en heeft wel iets van de passiebloem, en de kappers
zoo als zij ingelegd worden, zijn de bloemknopjes; de kleinste worden
voor de beste gehouden. Nu komt men op _Toulonschen_ bodem, en ziet
hier onder anderen een' grond, bestaande uit steentjes, die door eene
harde stof aan elkanderen vastzitten, als of zij met kalk of cement
aan een waren gehecht. Dezen grond noemt men _saffre_; hij wordt zoo
hard in de lucht, en men maakt 'er hier omstreeks, met goed gevolg,
gebruik van, om muren te bouwen. Van een hoogte, waar de weg overloopt,
heeft men een verrukkelijk gezigt op de reede van _Toulon_; daar
lagen verscheidene oorlogsschepen. Wij reden vervolgens over een brug,
die eenige jaren geleden door de _Engelsche_ was afgebroken, om hier
door hunnen aftogt uit de stad te dekken. De toegangen van _Toulon_
zijn niet onbevallig, en de stad zelve ligt fraai in zijn wallen,
muren en grachten, die vrij wel onderhouden schijnen te zijn. Het was
'er door de menigte zeelieden, die hier op de reede liggen, en door
het garnisoen, vrij levendig. Het was omtrent half zes, toen wij
aankwamen. _Beausset_ en _Toulon_ zijn ook twee, en dus _Marseille_
en _Toulon_ in 't geheel 7 1/2 post van een gelegen. Wij namen onze
intrek in het Hotèl _la Croix de Malthe_, waar het 'er redelijk wel uit
zag. Na eens op de haven te hebben wezen kijken, en een gedeelte van
de stad, die niet groot is, doorgeloopen te hebben, ging ik naar den
Schouwburg, waar men _de Gierigaard_ van Molière, vrij wel speelde;
na hetzelve gaf men _Philippe et Georgette_, zangspel, en ook dit
heb ik op voornamer tooneelen dan dat van _Toulon_, wel minder gezien.

Den 15 dezer ging ik al vroeg naar de haven, waar het regt vrolijk
was, door de menigte van varensvolk, die dan met sloepen aankwamen,
en dan weder wegroeiden. Hier zag ik voor het Stadhuis een fraai
verguld Vrijheidsbeeld, op een marmer voetstuk. Het beeld zelve, naar
ik vernam, was slechts van hout. 't Is of die van _Toulon_ voorzien
hebben, dat het maar voor eenige jaren zou moeten dienen.--Het ware
te wenschen, dat dit vooruitzigt meêr algemeen was geweest. Rondom
op het voetstuk las ik de volgende versen:


                "Sur les vertus, et sur les lois
            l'Auguste Liberté repose:
        A la perdre l'homme s'expose,
    Si-tot qu'il meconait ses devoirs ou ses droits.

                Souviens toi, que le créateur
            Te fit pour n'avoir point de maitre,
        Lui même si bien fait pour l'être,
    Se derobant aux yeux ne commande qu'au coeur.

                "Mortel jusqu'au dernier soupir,
            Que la Liberté te soit chère,
        Ton plus digne soin sur la terre,
    Est de la conserver, et d'en savoir jouïr.

                "On est digne d'un si grand bien,
            Lorsque l'on sait à la patrie,
        Immoler tout jusqu'a la vie,
    Lors qu'au bonheur de tous on attache le sien."


De twee beelden die het _balcon_ van het Stadhuis onderschragen, zijn
twee kunst-stukken van den _Marseillaanschen_ beeldhouwer Puget. Men
zegt, dat deze kunstenaar zich te beklagen hebbende over twee consuls
dezer Stad, die toen aan het hoofd van het bestuur waren, met zoo
veel waarheid de trekken van hun gelaat in die zijner beelden wist
te brengen, dat men ze niet miskennen kon, zoo dat die twee Heeren,
na hun consulaat, niet meêr voorbij het Stadhuis durfden gaan.

Toevallig bekwamen wij een brief aan den Kommandant van het Fort _de la
Malgue_, op een' heuvel even buiten de _Italiaansche_ poort gelegen;
hoewel het zeer warm was, gingen wij 'er naar toe. Die offiçier,
die nog jong, maar verminkt was, ontving ons vriendelijk, en na onze
paspoorten onderzocht en verscheidene vragen gedaan te hebben, gaf
hij ons een onderoffiçier mede, on ons het Fort te laten zien. Het
is naauwelijks dertig jaren geleden gebouwd, schijnt zeer sterk,
en bijzonder geschikt om de reede te dekken: men heeft van hetzelve
een alleraangenaamst gezigt in zee. Nimmer zag ik in _Frankrijk_
iets van die natuur, dat zoo net onderhouden was. Rondom in hetzelve
zijn casernen en casematten; in een van die liet men ons de looden
kist zien, waarin het gebalsemde lijk van den Generaal Joubert,
gesneuveld in de bataille van _Novi_, ligt. De wand was met zwart laken
behangen, en tegen denzelven stonden verscheidene krijgsstandaarden,
met onderscheidene toepasselijke opschriften. Om de kist zag men een
soort van Lijklampen. Dit lijk werd hier bewaard, tot dat de graftombe,
die 'er voor gemaakt moest worden, in gereedheid zou gebragt zijn. De
wijn, die langs dezen heuvel groeit, is vooral hier omstreeks beroemd
en bekend onder den naam van _Vin de la Malgue_. Wij telden van hier
22, zoo groote als kleine, schepen op de reede, en waar onder, naar
men ons verhaalde, 10 van linie. De _Pholade_ een schulpvischje,
dat zich in den harden steen eene woning weet te maken, wordt ook
in de steenen aan den oever der zee, hier omstreeks, gevonden. Dit
schulpvischje, dat goed is, om te eten, geeft, versch zijnde, in
het donkere een _phosphoriek_ licht van zich [71]. De _kermes_ of
_vermiljoen_ _insect_ wordt ook op de struiken, staande op en tegen
de heuvels langs de zee in deze streek, en wel bijzonder van _Toulon_
tot _St. Tropéz_ gevonden.

Het was hier feestdag, zijnde _Maria Hemelvaart_, een van de
heilige dagen, die volgens het concordaat, in _Frankrijk_ gevierd
worden--zijnde ook de Verjaardag van Bonaparte;--ik ging eenige
Kerken bezigtigen. Die van _St. Louïs_, maar korten tijd voor de
omwenteling voltooid, heeft in het begin van dezelve gediend voor een
tempel der Reden: thans wordt de Roomsche godsdienst 'er in verrigt,
en 'er was een Lieve Vrouwe beeldje ten toon gesteld, met een fraai
geborduurde samaar aan, dat de geloovigen kwamen kussen. Deze Kerk
is een schoon gebouw, het pronkt met een mooije, en in den _antiquen_
smaak gebouwde _facade_. Rondom de koepel, waar onder het groot autaar
staat, zijn fraaije kolommen, en over het geheel heeft deze Kerk een
deftig en bevallig voorkomen. Wij aten 's middags in ons Logement met
eenige Offiçieren, waar onder 'er waren die zeer Republikeinsch gezind
schenen. Het eten was vrij goed voor 3 _Livres_: wij namen ook een fles
wijn _de la Malgue_, doch die beviel mij zoo min als de overige wijnen
van dit land. Na den middag ging 'er een proçessie door de straten,
men droeg een mooi opgeschikt Lieve Vrouwebeeld rond; eenige weinige
leden van den Magistraat, met fakkels in de hand, waren hier bij
tegenwoordig; voor het overige waren het meest vrouwen, die volgden,
en vele der omstanders schenen 'er weinig eerbied voor te hebben;
sommige dreven 'er zelfs openlijk den spot mede. _Toulon_ is een vrij
gnappe stad, en vooral het nieuwe gedeelte (_le quartier neuf_) ziet
'er wel uit. De paradeplaats is fraai en rondom met boomen beplant:
zij dient tevens voor eene gemeene wandeling, en met den feestdag was
hier veel volk. Op deze plaats zijn ook eenige schoone koffijhuizen,
die veel te doen hadden, vooral door de Zeeoffiçieren en andere
militairen, die meest aan de deur zaten; dit alles maakte het hier
zeer levendig en vrolijk. Ik zag in een ander gedeelte van de stad
ook nog een breede straat, die met boomen beplant was. Op de markt,
waar wij geherbergd waren, staat een fraaije fontein; tegen het zuiden
open, en van de noordzijde beschut door hooge bergen of rotsen, daar
bij op 43 graden, 7 minuten en 24 seconden noorderbreedte gelegen,
kan het te _Toulon_ zeer warm zijn. De haven is fraai, ruim en zeer
geschikt ter beveiliging der schepen. Van den wal, vooral aan den
kant van de haven, heeft men ook een aangenaam gezigt. Men had mij
gezegd, dat om het Arsenaal, een der merkwaardigste dingen, die men
hier heeft, te zien, wij een schriftelijk verlof van den _prefect_
van de Marine moesten hebben; dat, uit hoofde der tijdsomstandigheden,
niet ligt werd toegestaan. Ik was 'er den vorigen avond te gelijk met
eenig werkvolk al eens opgeloopen, want, van den postwagen komende,
had ik een lange broek en een buisje aan; men had in die kleeding geen
acht op mij geslagen, maar waarschijnlijk voor een zeeman, die daar
een boodschap had, aangezien; doch ik kon 'er toen niet lang blijven,
om dat het, avond wordende, de ingang gesloten werd, en allen, die
'er af wilden, een kaartje of briefje moesten vertoonen. Heden waagde
ik het dan in dezelfde kleeding weder, en het gelukte mij insgelijks,
gelijk ook mijn reisgenoten. Het geen men hier het Arsenaal heet,
zou men bij ons een Scheepstimmerwerf noemen. Deze plaats, waar men
schier al het noodige tot den scheepsbouw in bijzondere gebouwen bij
elkanderen vindt, als mede het geen tot de wapening en toerusting van
denzelven vereischt wordt, is zeer ruim, en aan het eene eind van
de kaai gelegen. Ik zag hier verscheidene groote schepen op stapel
staan. De in den grond gebouwde steenen kom, geschikt om daar in de
schepen te kalfateren, verdient vooral opgemerkt te worden; zij heeft
omtrent de gedaante van een schip, zijnde, volgens daar van gevonden
aanteekeningen, 300 voeten lang, 100 breed, en 34 hoog. Door middel van
sluizen en pompen, kan men 'er het water uit en inlaten; als het schip
'er in is, pompt men de kom ledig, zoodat de scheepstimmerlieden dan
overal bij kunnen. Niet ver van hier ziet men de galeijen, die echter
niet meêr gebruikt worden, en zelfs masteloos zijn. Thans dienen
zij alleen maar tot een verblijf voor misdadigers, veroordeeld,
om geboeid aan 's lands werk te arbeiden, en waar van ik 'er hier
een groote menigte zag. Men verzekerde mij, dat 'er wel 4000 waren;
zij zijn met zware kettingen geboeid, meestal twee aan twee; deze
ketting is dan aan een ijzeren beugel, dien zij aan een der beenen
hebben vastgemaakt, aan een gordel die zij om het lijf hebben, is een
ijzeren haak, waaraan zij, wanneer zij gaan, de ketting, die hun anders
zou naslepen, ophaken. Hunne kleeding is voornamelijk een wambuis, of
korte schanslooper, van een grove pij, en een mutsje van diergelijke
stof op het hoofd. Zij zijn afgedeeld in onderscheidene klassen, die
tot onderscheidenen arbeid gebruikt worden. De kleur van hunne kleeding
verschilde dan ook, en ik zag troepen, die in het bruin, en anderen die
in het rood waren. Eenigen, wier tijd bijna uit is, of die zich door
een aanhoudend goed gedrag het vertrouwen van hunne opperhoofden hebben
waardig gemaakt, worden aangesteld als opzienders over de anderen,
en deze hebben slegts een beugel en geen ketting aan het been, en
zien 'er ook beter uit in de kleederen; zij doen allerlei ruw werk
op de werf en in de werkhuizen. Ik zag 'er ook een hoop in de stad,
komende uit een caserne, die zij schoon hadden gemaakt; zij werken
ook aan de vestingen, aan het schoonmaken van de haven enz. Wanneer
zij arbeiden, worden zij door wachten verzeld, en blijven bovendien
geketend. Met dat al vinden sommigen nu en dan nog gelegenheid,
om te ontkomen. Mogelijk is het veelal aan hunne ruwe levenswijze,
harden arbeid, en haveloze kleeding toeteschrijven, anders zou men
deze menschen beschouwende, moeten bekennen, dat de leer van Lavater
al vrij gegrond is; want zij zien 'er dan, over het algemeen, al zeer
afschuwelijk uit, en de ondeugd is, zoo als men zegt, op het gelaat
van velen te leezen. De galeistraf schijnt niet eerder in _Frankrijk_,
dan sedert het midden van de 16de eeuw gebruikelijk geweest te zijn;
althans de eerste vonnissen, die tot deze straf verwijzen, zijn van
1532 en 1535, en de eerste _ordonnantie_, die 'er van spreekt, is
die van Karel den IX. gegeven te _Marseille_ in 1564. Voorheen waren
'er ook galeijen te _Marseille_, doch sedert eenige jaren bestaan zij
daar niet meêr, en in 't geheel worden deze schepen door _Frankrijk_
niet meer gebezigd; toen men 'er nog gebruik van maakte, dienden de
misdadigers, om ze voortteroeijen op de _Middellandsche Zee_. Zekere
Koning van _Frankrijk_, zegt men, te _Marseille_ zijnde, ging de
galeijen bezoeken, en vroeg aan verscheidene galeiboeven (_forçats_)
hoe zij daartoe gekomen waren; ieder wendde voor, dat hij onschuldig
was, en trachte door een menigte verontschuldigingen het medelijden des
Konings optewekken; een enkele echter bekende rondborstig schuld, en
beleed zijne misdaden. De Koning wendde zich daar op tot de opzienders
van de galei, zeggende: "dat men dezen deugniet terstond van hier uit
het midden van zoo vele goede en eerlijke lieden wegjage, en dat hij
'er nooit weder kome!" Indien dit, zoo als het verteld wordt, waar is,
moet men bekennen, dat die Koning eene aardige tegenwoordigheid van
geest toonde; doch men zet zoo veel dingen van dien aard, op rekening
der Vorsten, en bedient zich over het algemeen van alle middelen, die
maar eenigzins strekken kunnen, om hen, is het mogelijk, in het oog
van het volk wijzer, beter en verhevener te maken dan andere menschen:
jammer is het voor hun, dat zij zich noch niet boven de menschheid
kunnen verheffen, en toch maar even eens in de wereld komen, en 'er
uitgaan als wij. Gedurende verscheidene eeuwen, is een groot deel
van het menschdom in de verbeelding geweest, dat men, om in _Europa_
Vorst te zijn, juist door een bijzonder ras moest geteeld wezen;
doch dit vooroordeel schijnt ook in onze dagen, dank zij de meerdere
verlichting, den bodem ingeslagen, Bonaparte is zoo wel Keizer en
gezalfde des Heeren, als de Keizers te _Weenen_ en te _St. Petersburg_;
en de een zoo wel als de andere verdient onze hoogachting, wanneer
zij alleen trachten te schitteren en uitteblinken boven hunne
natuurgenooten, door deugden en ware grootheid; en de meerdere magt,
die zij boven hen bezitten, niet anders gebruiken, dan ter bevordering
en uitbreiding van het geluk hunner medemenschen. Maar ik hervat
de beschrijving van het Arsenaal. Behalve verscheidene tuighuizen
en werkplaatsen voor de timmerlieden, smeden enz. is hier ook eene
aanzienelijke geschutgieterij. Bijzonder verdient de touwslagerij en
lijnbaan gezien te worden, en is aanmerkelijk om hare ongemeene lengte;
zij is geheel verwulfd, rustende op drie rijen boogen, en volgens het
bestek van den vermaarden vestingbouwkundige de Vauban gemaakt. Als men
van binnen aan het eene eind staande door al die bogen ziet, kan het
oog naauwelijks het eind bereiken, en dit levert een fraai vergezigt
(_perspectief_) op. Wij hadden een _Vlaming_ ontmoet, die hier ook
als scheepstimmerman werkte; deze had de vriendelijkheid, om ons,
als eenigzins landslieden zijnde, het een en ander aantewijzen, en met
ons rond te gaan.--Met smart dacht ik hier, aan den toestand van onze
Vaderlandsche _Marine_--voorheen werden ook onze scheepstimmerwerven
door alle vreemdelingen bewonderd, onze tuighuizen waren wel voorzien,
en in plaats van de speelbal van vreemde mogenheden te zijn, werden
wij met ontzag behandeld, en wisten onze regten op zee duchtig te
doen gelden.--Helaas! waar zijn die tijden, vriend? en wat is 'er
van die edele zucht naar Vrijheid en Onafhankelijkheid, die eene van
onze voorname karaktertrekken plagt te zijn, geworden?--Moet het
vaderlandsch bloed ons niet in de aderen koken, als wij bedenken,
dat 'er een tijd bestond, waar in de _Engelschen_ hunne schepen
veelal in _Holland_ of te _Lubeck_ moesten laten maken, en dit is
immers nog zoo heel lang niet geleden? En was niet een van hunne
eerste Koningen verpligt, geen goede matrozen in _Engeland_ kunnende
vinden, om dezelve uit _Friesland_ te laten overkomen?--wat is thans
_Engeland_?--en wat zijn wij?

De reede van _Toulon_ wordt door sterke torens beschermd, als _la
Tour de Balaquier_, _d' Eguilette_, _la grande Tour_, en het _Fort
des Vignettes_, dat een kwartier van dezen laatsten afgelegen is.

Een man, dien ik in een Koffijhuis aantrof, en aan wien ik eenige
vragen deed aangaande deze stad, merkende, dat wij vreemdelingen waren,
bood zich aan om ons naar een' aangenamen tuin, waar men eenige vreemde
planten en gewassen kweekt, even buiten de poort van Frankrijk (_la
porte de France_) te geleiden; dit vriendelijk aanbod werd zonder
bedenking aangenomen, en ik zag een niet groote, maar wel aangelegde,
lommerrijke en netjes onderhouden planthof. Verscheidene menschen
wandelden hier, en de reuk van de menigte geurige planten, bloemen en
gewassen, was alleraangenaamst. Deze tuin is hier onder den naam van
_Jardin des plantes_ bekend. De stad intredende, hoorden wij door het
gebulder van het kanon, den geboortedag van den nieuwen _Franschen_
Keizer aankondigen. In de stad liet onze vriendelijke geleider ons
ook nog een' tuin zien, waarin verscheidene groote orange-boomen,
die daar winter en zomer in den grond staan; zij waren vol vruchten,
en gaven eene aangename lommer.

Den 16 dezer reden wij met een gemakkelijke koets, want 'er was
geen ander rijtuig te krijgen, naar _Hières_, drie mijlen (_trois
lieues du païs_), dat is drie uren gaans van _Toulon_ gelegen. Bij
het uitrijden zagen wij, dat alle de schepen op de reede liggende,
met eene menigte vlaggen en wimpels versierd waren, ter eere van
Keizer Napoléon, wiens geboortedag thans gevierd werd; waarom dan
ook de Heilige _Rochus_ (_St. Roch_) die op den 16 Augustus in
den Almanak plagt te staan, sedert een paar jaren, in _Frankrijk_
daar uit geschrapt is, en St. Napoléon, zeker ook een vermaarde
Heilige, hoewel ik de eer niet heb van hem te kennen, in deszelfs
plaats gesteld. Zie onder anderen de _Almanak Nationaal_, thans
_Imperiaal_. De gemakkelijke koets kwam ons hier wel te pas, want
de weg was verbaasd hobbelig, zoo dat wij zelfs eindelijk verkozen,
on te wandelen. De landstreek is niet onaangenaam en schijnt nog al
vruchtbaar, voornamelijk in wijngaarden en olijfboomen. Te _Hières_,
in het Latijn _Areæ_, stappen wij af aan het _Hotel des Ambassadeurs_,
waar wij van de kamer, die men ons aanwees, een schoon gezigt op de zee
en de eilanden van _Hières_ hadden. Na wat ontbeten, en het middagmaal
besteld te hebben, gingen wij de vermaarde tuinen en boschjes van
orange- en citroenboomen bezigtigen, waaronder die van Madame Fille
en Monsieur Beauregard de voornaamsten zijn. Men verzekerde ons, dat
deze twee tuinen, hoewel zij geene groote uitgestrektheid beslaan,
somtijds, wanneer het gewas voordeelig is, ieder tot 20,000 livres 's
jaars aan vruchten, meestal orange-appelen, chinoises en citroenen,
opbrengen. Deze boomen zijn hier even eens in volle aarde geplant,
als bij ons de appel-, peeren- of kersen-boomgaarden, doch men ziet
'er meêr groote struiken, zoo als zwaar hakhout, dan opgaande of
stamboomen; ook vond ik 'er veel minder citroene dan orange-appelen,
waarschijnlijk omdat de laatste duurder verkocht wordende, meer
voordeel aanbrengen. In den tuin van Mr. Beauregard, zag ik in volle
aarde een' hoogen Palmboom (_palma major_) die wel scheen te tieren;
voor het overige, vind ik, dat hoe zeer deze tuinen of boomgaarden
voor de bewoneren van het noorden, of meer gematigde luchtstreken,
eene zeldzame vertooning opleveren; zij echter niet beantwoorden aan
het geen men 'er over het algemeen van hoort en leest, en weinig van
dat schilderachtige (_pitoresque_) lommerrijke, en van die vrolijke
verscheidenheid hebben, die tot een aangenamen lusthof behoort. Een
_Franschman_, dien wij te _Toulon_ in ons logement hadden leeren
kennen, en die met ons partij gemaakt had, om hier na toe te gaan,
was dit ook volkomen met mij eens. Ondertusschen beviel mij de wijze,
waarop men hier besproeit, en welke besproeijing in deze heete en
drooge luchtstreek zoo noodzakelijk is, bijzonder. De tuinen liggen
aan de zachte helling van een' berg tegen het zuiden, zoodat zij
voor de noordenwinden, door den berg of rots, beschut zijn, en de
terugkaatsing van de zonnestralen de warmte nog vermeerdert. Zij zijn
trapsgewijze aangelegd, en op het hoogste gedeelte is een fontein
of bron; nu leidt men het water uit dezelve van tijd tot tijd door
een menigte kleine kanalen of goten, zoo als wij ze noemen, door den
ganschen tuin loopende, van de eene verdieping, om zoo te spreken, op
de andere. Zoo ik ooit een hoog en droog buitengoed mogt bewonen, denk
ik ook, althans den moestuin in dier voege aanteleggen, van die wijze
van besproeijen gebruik te maken, en mij, indien 'er geen bron is,
van een put, waarop een pomp staat, te bedienen. In de zestiende eeuw
had men hier ook suikerriet geplant; doch de handel met _Amerika_ en
de matige prijs, waar voor de suiker toen te bekomen was, heeft deze
planterij doen te niet gaan. Niettegenstaande het vrij warm begon te
worden, gingen wij in het stadje, dat tegen de hoogte ligt; 'er is nog
al een muur om, en men gaat 'er door een poort in; voorheen dienende
on de inwoners tegen de aanvallen en stroperijen der zeeschuimers
te beveiligen; het ziet 'er armoedig en haveloos uit, en men klimt
langs naauwe straten gedurig op en af. In vroegere tijden plagt het
eene aanzienelijke stad te zijn, omdat 'er toen een zeehaven was,
doch deze haven is droog geworden, en de zee heeft zich een goed
eind weegs verder op verlegd. Boven in de stad zijnde, bood zich een
kleine jongen aan, zoo veel wij van zijn _patois_ verstaan konden,
om ons naar de overblijfsels van het oude kasteel, boven op de rots,
nog heel wat hooger gelegen, te geleiden. Wij namen dit aan, en
die kleine gast sprong bloots voets, als een klipgeit voor ons heen
tegen de rots op, die hier en daar zoo heet was, dat wij het door
onze schoenen heen voelden: toen wij een eindje opgeklommen waren,
vroeg hij ons om twee stuivers (_dou sau_) en herhaalde deze vraag
gedurig, en als wij hem niet spoedig wat gaven, liep hij weg en liet
ons staan, maar kwam ook, zoodra wij een of twee stuivers lieten zien,
weder terug, altijd huppelende en springende, of tegen de steilste
plaatsen, op handen en voeten opklauterende; nimmer herinner ik
mij vlugger kind gezien te hebben. Op eene zekere hoogte wees onze
kleine leidsman ons eenige wijngaarden aan, wij plukten 'er van en
vonden de druiven, die een' muscaatsmaak hadden, uitmuntend; te meêr,
omdat wij door de hitte aâmechtig waren. Nu hadden wij bijna den top,
waarop de vervallen muren stonden, bereikt, doch hier werd de weg zeer
steil en ongemakkelijk, en wij waren nog bezig met al zuchtende en
blazende te klimmen, toen de kleine al boven ons op een stuk van een
muur in zijn handjes stond te klappen en te springen: daar gekomen
zijnde, hadden wij een verrukkend gezigt. Ten zuiden ziet men over
het stadje; en de onder hetzelve gelegen tuinen met orangeboomen,
de eilanden van _Hières_ eenige rotsen, en de _Middellandsche Zee_;
ten westen de reede van _Toulon_ over een aangename valei; duidelijk
zagen wij de schepen liggen, en daar het juist middag was het geschut
lossen; ten noorden en ten oosten vertoonde zich een uitgestrekt en
schiderachtig landschap, met bergen en valeijen aangenaam geschakeerd;
en een kudde schapen, niet ver van deze vervallen muren, die hier en
daar met struiken en klimöp bewassen waren, weidende, vermeerderde
nog de bekoorlijkheden van dit _romanesk_ gezigt. Het kasteel, dat
hier in vroegere tijden stond, behoorde aan de Heeren van _Hières_,
eerst de jongste zonen van de _vicomtes_ van _Marseille_, uit den
stam van Fosc, kort daar na de Hertogen van _Anjou_, Graven van
_Provence_. Hier omstreeks moet ook een Klooster of Abdij gestaan
hebben, door die eerste Heeren gesticht; doch de monniken leefden zoo
losbandig, dat men 'er hun in 1220 uit deed gaan, en hun Klooster en
goederen aan anderen gaf.--Hoewel ons het opklimmen van deze rots vrij
wat zweet gekost had, waren wij daar echter, om het schoone gezigt,
zeer over te vreden. Na ons wat verfrischt te hebben, deeden wij
een smakelijken maaltijd. Het eten, schoon alles ook naar 's lands
gebruik met olij klaar gemaakt, was vrij goed; men is hier echter
in 't geheel niet goed koop; maar op zulke plaatsjes is niet veel
keus. Men verhaalde ons dat de _Engelschen_ nog maar weinige dagen
geleden, op een der eilanden van _Hières_ geweest waren, om zich
van eenige eetwaren te voorzien. Deze eilanden zijn _Porque Rolles_
(om dat men 'er veel wilde zwijnen plagt te vinden) _Porto-cros_ en
_Titan_ genaamd. Zij brengen een menigte geneeskruiden en planten,
die zeer gezocht zijn, voort. Voor de natuurkundigen valt 'er in de
bergen en rotsen, hier omstreeks, ook vrij wat te beschouwen, vooral
met betrekking tot de _mineralogie_. Men vindt 'er de sporen van oude
en thans uitgedoofde vuurspuwende bergen (_volcans_), mijnen, jaspis,
porphyr enz. ook wordt niet ver van hier het zoogenaamd moskovisch
glas, dat men gebruikt, on voorwerpen voor het microskoop tusschen te
liggen, gevonden. _Hières_ is de geboorteplaats van den vermaarden
Pater Massillon een der welsprekendste Predikanten, die _Frankrijk_
opgeleverd heeft. Men vindt van Lodewijk den XIV. aangeteekend, dat
hij, die reeds de treffende leerredenen van Bourdaloue en anderen
gehoord had, tegen Massillon zeide: "Eerwaarde! ik heb verscheidene
groote redenaars in mijn kapel gehoord; ik ben 'er zeer te vreden over
geweest: wat u aangaat, telkens als ik u hoor, ben ik zeer te onvreden
over mij zelven." Men begroot het getal der inwoners van _Hières_
op omtrent 1200, en men meent te moeten veronderstellen, dat die stad
bestaat sedert de zesde of zevende eeuw. Tegen den avond keerden wij
langs denzelfden weg, omdat 'er geen andere is, naar _Toulon_ te rug;
tusschen beide wandelende, troffen wij een' man aan, met wien wij in
gesprek raakten; deze door het schieten ter eere van den Keizer op
dat onderwerp geraakt zijnde, veroorloofde zich uitdrukkingen tegen
zijne Majesteit, die ik zeer oneerbiedig en onvoorzigtig vond. Deze
man scheen ter zee gevaren te hebben, en te _Corsika_ bekend te zijn.

's Avonds in een Koffijhuis te _Toulon_, ontmoetten wij onzen reisgezel
den Zeekapitein, hij was met het kruis van het _Legion d'honneur_
versierd, en had zeer veel bekijks; want hij was de eenigste onder een
menigte Officieren, die het had, en men was nog niet gewoon, sommigen
hoorde ik 'er mede spotten, en andere 'er over morren; waarschijnlijk
veelal uit misnoegen en afgunst; want menig een meent dan ook al, dat
zijn Uil een Valk is. In oude aanteekeningen van de tweede eeuw der
Christelijke Jaartelling, wordt 'er reeds melding gemaakt van _Toulon_,
en de _Romeinen_ hadden 'er in het begin van de vijfde eene verwerij,
die waarschijnlijk aanleiding gaf tot vergrooting van de stad. Voor
de omwenteling was hier een Bisdom; deze stad telt echter niet meer
dan ten hoogste 4500 inwoners, thans is zij de hoofdplaats van het
Departement _du Var_. De scheepsbouw, en wat daar verder bij behoort,
maakt het voorname bestaan van deze stad uit, men maakt 'er ook een
soort van grof laken, dat men _Pinchinats_ noemt. Wij hadden reeds
bij onze aankomst plaatsen besproken, om morgen ochtend weder met
den Postwagen van hier naar _Marseille_ terug te keren; doch eer
ik van _Toulon_ afstap, moet ik u een verhaal mededeelen, dat gij
ongetwijfeld met genoegen lezen zult. Paul, zoon van een waschvrouw
[72], werd gelijk als onze de Ruiter, van scheepsjongen tot een der
aanzienelijkste posten bij, de _Fransche_ vloot, te weten, tot dien
van Onder-Admiraal verheven; ook was hij _Chevallier de Justice_ in de
order van _Maltha_, en werd daarom de Ridder Paul genaamd. Omtrent
het midden van de 17e eeuw voerde hij het bevel over de Zeemagt
te _Toulon_. Op zekeren dag, dat hij te _Marseille_ langs de haven
wandelende, verzeld door verscheidene Offiçieren en de voornaamste
Edellieden van de stad, zag hij een Matroos van zijn kennis, onder de
menigte, uitgelokt door de begeerte om hem te zien; deze uit een soort
van verlegenheid zich naauwelijks durvende vertoonen, treedt Paul naar
hem toe, en spreekt hem vriendelijk aan, zeggende: "Waarom ontwijkt
gij mij? denkt gij dat de voorspoed mij mijne oude vrienden doet
vergeten?" En zich vervolgens wendende tot hen, die hem vergezelden,
zeide hij: "Mijne Heeren! zie daar een van mijne oude makkers: wij
zijn te zamen scheepsjongens op hetzelfde schip geweest: het geluk
heeft mij gediend, en hem den rug toegedraaid; ik acht 'er hem niet te
minder om, vergun, dat ik mij een oogenblik met hem onderhoude." Dit
gezegd hebbende, trok hij zijn' ouden vriend ter zijde, onderhield
zich gemeenzaam met hem, vooral over de voorvalletjes hunner jeugd,
toen zij te zamen dienden, vervolgens naar zijn vrouw en kinderen en
eene en andere huisselijke omstandigheden vragende, verzocht hij hem
om op een bepaalden tijd bij hem te komen, ten einde nader met hem te
spreken en te overleggen, op wat wijze hij hem het beste van dienst
zou kunnen zijn, en het gevolg hier van was, dat de goede Paul aan
zijnen ouden makker, die het niet te ruim had, een postje bezorgde,
waar van hij met zijne vrouw en kinderen ordenlijk leven kon. Hoe
groot de betoonde moed en heldendaden van deze brave Zeeman ook mogen
geweest zijn, de edele trek van nederigheid en vriendschap, dien ik
hier met een regt hartelijk genoegen ter nederstelle, en die men onder
de zoogenaamde grooten, en vooral die, welke van klein groot geworden
zijn, zoo zeldzaam aantreft; die trek alleen, zeg ik, doet zijne
nagedachtenis meêr eer aan, dan het winnen van verscheidene zeeslagen.

De achtingwaardige Paul stierf te _Toulon_ den 18 October 1667, latende
bij uitersten wil alle zijne goederen aan de armen, en vorderende
tevens, als een nieuw bewijs zijner nederigheid, om onder hen, op
het kerkhof, begraven te worden.--Leest dit, trotsche en laatdunkende
grooten! vergelijkt de prachtige grafzuilen uwer voorvaderen bij deze
begraafplaats,--en zoo gij nog denken en gevoelen kunt, zult gij het
lage en eenvoudige kruidje op het graf van Paul, een schitterender
sieraad vinden, dan zoo vele zwierige versierselen en kostbare
beeldhouwwerken van marmer en albast, zoo koud en ongevoelig als het
hart van den mensch, die 'er onder ligt was, toen hij nog leefde,
en waar op nimmer een enkele dankbare vriendentraan gestort is.





TWAALFDE BRIEF.

_Nismes,21 Augustus._


Gisteren avond on 7 uur zijn wij in deze stad, om zijne oudheden zoo
vermaard, aangekomen; en hebben onzen intrek genomen in het Hotèl
_du Louvre_; maar, eer ik u van _Nismes_ spreek, moet ik den draad
van mijn dagverhaal opvatten.--Wij zijn te _Toulon_ gebleven. Den
17 's morgens om drie uren vertrokken wij van daar, met denzelfden
postwagen, en langs denzelfden weg, dien wij gekomen waren, en die ik
u reeds beschreven heb. 'Er kwam een wel gekleede vrouw op den wagen,
die wij even bij het flaauwe lantaarnlicht ziende, meenden dat jong
en bevallig was, en verlangden na het daglicht, om haar eens ter deeg
op te nemen, doch hoe vonden wij ons toen bedrogen; het _Fransche_
spreekwoord werd hier wel bevestigd: _La nuit tous les chats sont
gris_. De morgenstond was zeer frisch, zoo dat ik om mij te verwarmen,
en tevens de landstreek naauwkeurig te bezigtigen, een goed eind
wegs te voet afleide. Ik had een stuk brood in den zak en plukte een
trosje druiven, daar omstreeks overvloedig langs den weg groeijende;
men neemt dit den voorbijgaanden reiziger niet kwalijk; hier in bestond
mijn ontbijt, en het smaakte mij zeer goed. De wagen gedurig moetende
klimmen, was ik ver vooruit geraakt, en wachtte dezelve op in de
loots, die voor een wachthuis diende, van het _camp_, op de hoogte
tusschen _Beausset_ en _Cuges_; waar ik een teug dronk; want hier
omstreeks zijn noch huizen, noch beken, noch bronnen, en de soldaten,
die vriendelijk en gedienstig waren, zeiden, dat zij het water meer
dan een kwartier ver moesten halen. 't Is hier een regte woestenij,
en die militairen leven 'er als kluizenaars; doch zij worden alle acht
of veertien dagen afgelost. Wij hielden ons te _Cuges_ niet op, om te
eten, en verkozen liever door te rijden, on nog tegen het middagmaal
te _Marseille_ te zijn; waar wij dan ook om 3 1/2 uur aankwamen.

Den 18 dezer ging ik 's morgens vroeg uit, om de vermaarde _Beaume_
of Grot _de Rolland_ te zien; onder anderen verzeld door den zoon van
een Koopman, aan wien ik hier aanbevelingsbrieven had. Wij hadden
ons van eenige fakkels en kaarsen voorzien, en dewijl de berg van
_Marseille Veire_, waar deze grot is, wel twee uren gaans van de
stad afligt, en men daar zijnde eenen zeer moeijelijken weg heeft,
namen wij, om ons niet te veel te vermoeijen, voor 3 _livres_ een
_cariole_, die ons moest brengen aan het gehucht _Bonavenne_, digt
bij de buitenplaats van den Heer Borelly, dat omtrent twee derde
van den weg is; daar ter plaatse woont een wegwijzer, zijnde een
bakker, die gewoon is, om de vreemdelingen naar en in de spelonk te
geleiden. Ik kwam met hem over een voor een kleine som. Na in een
herberg, die hier digt bij staat, wat ontbeten te hebben, voorzag
onze leidsman zich van vuurslag en zwavelstokken, en wij trokken op
het pad, en kwamen niet verre van daar langs den oever van de zee,
waar ik een menigte ballen van onderscheidene grootte vond liggen,
veel overeenkomst hebbende met die, welke men wel in de maag van
het rundvee vindt. Deze ballen, uit vezeltjes van zeeplanten en
diergelijken bestaande, worden door de beweging van het water op het
strand gedurig gerold, en krijgen daar door een zekere vastigheid en
ronde gedaante. Wat verder op komt men aan een boschje van pijnboomen,
dat aan onzen geleider behoorde; zij stonden bijna op de barre rots,
en aan de schrale zeewinden blootgesteld, en evenwel groeiden zij
nog.--Hoe vele plaatsen zijn 'er niet in onze duinen, waar zij beter
zouden groeijen, en deze liggen geheel ledig.--Een schaapskooi, van
ruwe stukken steen onder tegen eene rots in een klein dal gebouwd,
maakte geene onaardige vertooning; hier moesten wij tegen de rots op,
en vervolgens langs een zeer steilen weg weder benedenwaards klimmen,
tot aan den ingang van de spelonk, die omtrent ter halver hoogte is
van den berg. Men moet 'er op knieën en ellebogen inkruipen, en dan
heeft men eene plaats, waar men weder overeind kan staan, hier staken
wij, hoewel met veel moeite, door den wind, die in het gat blies,
onze flambouwen aan, kropen vervolgens weder een enge opening door;
het geen wij naderhand, wat verder in de spelonk, nog eens verpligt
waren te doen. Van tijd tot tijd zetten wij een brandende kaars; hier
was het nu een ruime en hooge gang, doch de grond was zeer afhellende,
en door de vochtigheid zoo glibberig, dat men dikwijls moeite had,
om zich over eind te houden. Omziende zagen wij een van de kaarsen in
het verschiet en zeer hoog, zoo veel waren wij al afgeklommen. Aan de
wanden en het gewelf zag ik hier en daar kegels van een geelachtigen
steen (_spath_), maar hier waren de schoonste. Twee pijlaren verheffen
zich tot eene aanmerkelijke hoogte, zij hebben eenigzins de gedaante
van palmboomen, zijnde boven aan het breedste; tusschen beide ziet
men, om zoo te spreken, het voetstuk van een derde kolom, deze heeft
wel wat van een _antiek_ altaar; boven dit een en ander ziet men
van het gewelf, dat zeer hoog is, als een stuk doek met plooijen
nederwaarts hangen; alles ziet zwart door den rook der fakkels,
het geen deze vertooning nog ontzaggelijker maakt. Aan de linkerhand
van den ingang komende, is een gat, dat zes of zeven voeten omtrek
mag hebben; naar het geluid door het rollen der steenen, die wij 'er
in wierpen, moet hier een zeer diepen afgrond zijn; digter bij den
ingang hadden wij nog een diergelijk gat gevonden. Verder opgaande,
zoo ver men komen kan, toonde onze leidsman ons aan het eind nog een
gat in den wand, als een oven, en verhaalde ons, dat zijn broeder de
stoutheid gehad had van hier intekruipen, en 'er wel een halfuur in had
doorgebragt, doch vond het overal zeer naauw; daar wij geen zin hadden,
om zijn voorbeeld te volgen, keerden wij terug. Hier en daar ziet men
kleine kommen met water, het welke wij ook op verscheidene plaatsen
voelden druipen: het is dan ook door deze zijpeling van het water
door de rots, naar het mij voorkomt, dat die kegels (_stalactiten_)
in allerlei gedaanten worden voortgebragt; de steen- en aardachtige
deelen, die het water met zich voert, hoopen zich op of blijven aan
elkanderen hangen en kristalliseren zich; want eenige stukken van
kegels afslaande, vond ik het van binnen ringsgewijze samengesteld
uit rooden steen en geelachtige kristallen. De beeldhouwer Puget
wilde 'er de twee pijlaren, waar ik u van gesproken heb, uit laten
nemen, om dezelven te bewerken, en ik geloof wel, dat zij, gepolijst
zijnde, fraai zouden. wezen; doch het was jammer, dat men die trotsche
voortbrengsels der natuur van hier weg nam.--Wie weet hoe vele eeuwen
'er noodig geweest zijn, om ze daar te stellen, en dit werk zou
men verwoesten om de pracht en weelde te tooijen;--ligtelijk komt
men wel weder eens op dien inval, doch ik hoop, dat de overheid 'er
voor zorgen zal. Door den tijd zullen de pijlaren zich waarschijnlijk
met het geen 'er boven hangt, in de gedaante van een geplooid doek,
vereenigen, en welke zonderlinge verschijnsels kan de natuur hier
nog opleveren. Zou men ook, daar deze pijlaren zoo lang staande zijn
gebleven, niet mogen veronderstellen, dat hier gedurende dien tijd
geen zware aardbevingen hebben plaats gehad? Behalve den weg, dien
wij gegaan waren, zijn 'er nog eenige andere wegen in deze spelonk;
maar zij zijn niet diep. Ik had geen thermometer bij mij, doch volgens
daar van gevonden aanteekeningen staat dezelve in het diepste gedeelte
van dit onderaardsch gewelf, het gansche jaar door op 11 graden, schaal
van Reaumur. Men behoort zich dan, vooral als de buitenlucht warm is,
niet te luchtig te kleden, wanneer men deze spelonk gaat bezoeken,
ook moet men niet veel goeds aandoen, om dat het ligtelijk bederft,
niet alleen door het vuil te maken, maar zelfs door het te scheuren;
want men treft gaten aan, waar men als in een schoorsteen moet
inklimmen. Aan een paar flambouwen heeft men genoeg, omdat meêr te
veel rook veroorzaken; maar van kaarsen moet men zich wel voorzien,
om die hier en daar neder te zetten. Dit hol, zoo verlicht zijnde,
levert een zonderlinge doch akelige vertooning op, en zij die een'
tempel van Pluto of hellegrot willen teekenen, 't zij voor een
tooneel-_decoratie_ of anderzins, raad ik, om dit voor een model te
nemen [73]. De rots, waar in deze grot is, behoort thans aan den Heer
Rostan te _Marseille_ volgens het zeggen van onzen leidsman. De naam
van de landstreek is _Moredon_. In het terug keeren, in plaats van
buiten tegen de steile rots niet ver van de opening of ingang der
spelonk weder op te klimmen, wees onze leidsman ons een gat binnen
in dezelve, dat hij zeide, dat gemakkelijker was. Hier klimt men
in als in een engen toren, en zoo doende komt men op een punt van
de rots uit. Dit alles is voor menschen, die het bergklauteren niet
gewoon zijn, een vreemd werk. Om de verandering bragt onze leidsman
ons gedeeltelijk langs een' anderen weg door een buitenplaatsje, waar
nog al eenige boomen stonden, en waar men ons goede druiven en vijgen
gaf. Overal hier omstreeks langs de zee, vangt men om dezen tijd een
menigte kwakkels, met een soort van netten, die men bij ons flouwen
noemt. De kwakkels, om dezen tijd trekkende, worden door lokvogels
hier naar toegelokt, en legeren dan om die kooijen, die bij menigte
aan staken onder elkanderen hangen; men maakt vervolgens gerucht, waar
door zij verbijsterd in de netten vliegen. Dit geschiedt gemeenlijk
's morgens zeer vroeg; bij dit buitenplaatsje zag ik zulk een toestel
voor die vogeljagt. Men vangt 'er op die wijze zeer veel, zelfs naar
men ons verzekerde tot 300 à 400 op eenen dag; wij hadden 'er ook bijna
dagelijks op tafel te _Marseille_. In het voorbijgaan bezigtigden wij
de hier omstreeks zoo beroemde buitenplaats, bekend onder den naam van
_Chateau Borelly_. Het huis, dat uitwendig een fraai gebouw is, konden
wij van binnen niet zien, omdat de Heer Borelly [74] onlangs gestorven,
en de familie nog in rouw was. Nu voor _Hollanders_, die buitenplaatsen
om _Haarlem_ en aan de _Vecht_ gezien hebben, is hier waarlijk ook niet
veel bijzonders te kijken; dit zal ieder onbevooroordeeld reiziger,
die het een en ander gezien heeft, met mij moeten bekennen. Echter
wil ik wel gelooven, dat het aanleggen van deze buitenplaats op dien
steenachtigen en schralen grond, in eene vlakte aan den oever der zee,
veel moeite en geld gekost heeft; want men scheen 'er de natuur nog
al gedwongen te hebben, om het een ander voorttebrengen; ik zag 'er
althans verscheidene vruchtboomen, waar nog al wat aan was, en een haag
van granaatstruiken, die sierlijk bloeide; maar het geen ik bijzonder
opmerkenswaardig vond, was de _horizontale_ beweging van een windmolen,
dienende om het water uit een ruime put op te malen, en daar mede de
tuinen te besproeijen. Deze molen, dien ik, om 'er u een begrip van
te geven, niet beter kan vergelijken dan bij een' grooten haspel of
scheerraam, daar de lakenwevers hun kettingen op scheren, staat in een
verheven koepel rondom met lange, smalle rechtstandige windgaten; de
wind hier door tegen de repen zeil, die insgelijks regtstandig aan den
molen vastgemaakt waren, blazende, werd dezelve daar door omgevoerd,
en dat al vrij gezwind, hoewel het, toen wij 'er waren maar een matig
koeltje woei. Op en tusschen de rotsen hier omstreeks is, naar het mij
voorkomt, voor kruidkundigen ook nog al wat te onderzoeken; ik zag
'er onder een menigte bekende kruiden, zoo als rozemarijn, salie,
wijnruit, de ruikende clematide enz. Verscheidene aardige plantjes,
onder anderen een heestergewasje waar aan stekelige blaadjes als die
der hulst, en eikelen, als die der eikenboomen waren; behalve dat het
schaaltje daar de eikel onder in vast zit ook stekelig is. Slechts
eenige schreden van de plaats van Borelly troffen wij een rijtuig aan,
dat ledig naar de stad reed, on zijn' Heer aftehalen; want het was
Zaturdag en dan gaan de _Marseillanen_ ook veel naar buiten. Hier mede
kwamen wij voor een bagatel gemakkelijk te _Marseille_. Ik had reeds
gezien, dat 'er in deze stad, eveneens als te _Parijs_, een huis was,
waar onderscheiden soorten van dobbelspelen in het openbaar gespeeld
werden; hier zag ik evenwel genoegzaam niet anders dan zoogenaamde
Heeren; maar dezen avond op de kaai wandelende, ging ik op het geluid
van eenige violen in een huis aldaar, en vond 'er ook een dobbelspel
voor de matrozen en zoogenaamde gemeene lieden; dit zag ik met nog
meêr leedwezen dan het andere. Tevens vindt men hier een kroeg en
danszaal, zoo als te _Amsterdam_ in de _Jonker-_ of _Ridderstraat_,
en dus allerlei soort van buitensporigheden bij elkander.

Hoewel gij het, zoo wel als ik, bij de geschiedschrijvers van dit land
vinden kunt, wil ik echter, on u die moeite te sparen, een woordje
zeggen van den oorsprong van deze oude stad. Men meent op goede gronden
te moeten veronderstellen, dat een hoop uitgewekene _Phocéensers_,
afstammelingen van de _Grieken_, _Marseille_ of _Massiliæ_ stichtte,
het 154 jaar van _Rome_, het eerste jaar der 45 _Olympiade_, of 599
jaren voor der Christenen tijdrekening; welhaast werd zij door den
koophandel, den scheepsbouw en de visscherij aanzienelijk. De wetten
van dit volk waren op steenen tafelen gegraveerd, en op de markten
en openbare plaatsen ten toon gesteld. Onder dezelven is die tegen
den zelfmoord opmerkelijk om hare zonderlingheid. Zij verbood aan de
Burgers om hun leven te verkorten, zonder verlof van den Magistraat,
die over de gegrondheid of ongegrondheid der redenen, waarom men wilde
sterven, oordeelde, en dezelven billijkende, sap van dolle kervel,
die men doorgaans in de openbare vergaderingen in gereedheid hield,
aan den lijder liet drinken. Zij waren goede zeelieden, sterre- en
aardrijkskundigen. 320 jaren voor Christus geboorte, deed de vermaarde
Pythéas al een aanmerkelijken zeetogt, stevenende door de _Straat van
Gibraltar_ tot bij _Ysland_. In het begin was _Marseille_ een vrij
gemeenebest; het werd door haar Senaat bestuurd, en hield zich zoo
een ruim tijdbestek staande; vervolgens werd zij aan de _Romeinen_
onderworpen. De Medailles, die nog bestaan, toonen, dat de schoone
kunsten ook in _Marseille_ vrij ver gevorderd waren, vooral onder
de Republikeinsche regering. Zij was toen een tweede _Athenen_ in
bloei en welvaart; doch deze gelukkige toestand eindigde ook met
het Republikeinsch bestuur, omtrent het einde der eerste eeuw van
de Christen-Jaartelling. Daarna raakte zij onder de beheering van
onderscheidene volkeren, die zich meester maakten van _Provence_;
werd vervolgens door heerschappen (_Vicomtes_) geregeerd [75] en
kwam eindelijk bij testament van Charles d'Anjou [76] in 1481 onder
de regering van Lodewijk den XI. aan de kroon van _Frankrijk_. In
het begin van de omwenteling onderscheidden zich de _Marseillanen_
bijzonder door hun Republikeinismus--de oude vrijheidszucht kwam weder
boven--en wie kent niet de _Carmagnole_, waar van de wijs uit dat
land herkomstig is, gelijk mede de zoo vermaarde _Marseillaansche_
marsch naar die van _Marseille_, als behoorende tot de ijverigste
Republikeinen, genaamd [77].

De visschers hadden hier van 1431 af een regtbank, bestaande uit vier
mannen, die zij onder hen kozen, en die in alle geschillen aangaande
de visscherij regtspraken; zij werden _Prud'hommes_ genaamd; of die
regtbank nog heden bestaat, heb ik verzuimd te onderzoeken.

De bevolking van _Marseille_, die van de omliggende landstreek
'er onder gerekend, wordt op 85 à 90,000 begroot. Het is 'er vrij
gezond, en de zeewinden vooral de _mistral's_, dienen zeer veel, om
de zomerhitte te temperen. De winter is 'er aangenamer dan het begin
van de lente, wanneer het veelal ruw en nat weder is; doorgaans vriest
het hier zeer weinig. 'Er wordt om de stad nog al wat wijn geteeld,
die meest in dezelve gebruikt wordt. De vijgen van _Marseille_ zijn bij
uitstek beroemd, en worden ook veel in de zon gedroogd en verzonden.

Den 19 dezer een van onze reisgenooten zich kleedende, voelde iets in
zijn mouw, dat hem jeukte en werd, daarop wrijvende, gestoken door een
dier, dat vervolgens op den grond viel; mij 'er bij geroepen hebbende,
erkende ik het insekt terstond voor een Schorpioen; het was met staart
en al omtrent een duim breed en lang. Op het wondje werd schorpioen
gelegd, die men in het logement in huis had; want men had ze daar
beneden aan de put, wel eens meêr gevonden, doch boven, daar wij
onze kamers hadden, nimmer. Denkelijk was dat dier den vorigen dag,
toen wij de grot gingen bezigtigen, en tegen de rotsen opklommen,
of op den grond kropen, in de kleederen gekomen. De beet had geen
gevolgen, en de Schorpioen werd verpletterd en in olij gelegd om bij
volgende gelegenheden te dienen; doch naar ik vernam, zijn die dieren
hier niet zeer vergiftig.

Ik kogt hier eenige tooneelstukken in de landtaal _patois_ of _langue
provencale_, zijnde zamengesteld uit _Celtische_, _Grieksche_,
_Latijnsche_, _Fransche_, _Italiaansche_, _Spaansche_ en zelfs
_Hoogduitsche_ woorden. Zie hier een paar spreekwoorden in die taal:


    "De la fillo et de la figuiere,
    Fau pas veire la jarretiero."


Dat is: van een jong meisje en een ouden vijgenboom, moet men de
kousseband niet zien; omdat men den vijgenboom zeer kort moet houden,
zoo dat de takken naar de aarde buigende, een groot deel van de
stam bedekken. "_Quu san trevo, san deren._" Die met wijze omgaat
wordt wijs.

's Namiddags om een uur vertrokken wij met den postwagen op hier,
hebbende onze plaatsen reeds eenige dagen te voren besproken gehad. Wij
hadden vrij goed gezelschap, en kwamen omstreeks zes uren te _Aix_,
waar wij afstapten aan het Hotèl _des Princes_, op de _Cours_ of
algemeene wandeling, bij het inkomen van dezelve. Het onaangename
van de reis naar _Marseille_, _Toulon_, enz. was, dat wij tot _Aix_
toe langs denzelfden weg weder terug moesten komen, althans met
de openbare rijtuigen. Ik haastte mij, om deze stad, die nog al
bezienswaardig is, in oogenschijn te nemen. Op eene groote plaats
zag ik de fondamenten en het muurwerk, even boven den grond, van
een gebouw, dat men scheen begonnen te hebben, en vernam, dat men
voornemens was hier het Regterlijk Paleis (_Palais de Justice_), en
daar bij behoorende gevangenissen te bouwen; doch dat de omwenteling
het voltooijen daar van belet had; volgens de beginselen te oordeelen,
moest het een groot en schoon gebouw worden. Op een andere plaats zag
ik een verheven _Obeliscus_ met een arend 'er boven op; doch het is
modern werk; bij de schrijvers, die ik over deze stad heb nagezien,
vind ik 'er hoegenaamd geene melding van gemaakt. De Hoofdkerk
is een groot Gothisch gebouw; in dezelve staat eene doopvont,
waarvan de koepel door acht groote Corinthische kolommen, die in
een' Heidenschen tempel, naar men veronderstelt, gediend hebben,
wordt ondersteund. Men heeft daar omstreeks meer oudheden gevonden,
waaruit men gemeend heeft te moeten opmaken, dat 'er een tempel, aan
de Zon of Apollo gewijd, gestaan heeft. In het koor zijn twee orgels
over elkanderen, en genoegzaam even eens; digt bij den grooten ingang
van deze Kerk, is een der stadspoorten; ik ging 'er uit, en zag aan
mijn regterhand een gedenkteeken; boven op stond de beeldtenis van
een eerwaardig man, een stenen tafel in de hand hebbende, waar op
men leest: _Aimez Dieu et le prochain_; en lager, twee beelden in
eene eerbiedige of biddende houding. Uit het opschrift zag ik wel,
dat het aan de Municipaliteit enz. van _Aix_ scheen toegewijd; maar
niet door wie of bij welke gelegenheid; doch vernam, dat een Charles
Sec, bemiddeld metselaar dezer Stad, het gebouwd had in 1792, en 'er
naderhand onder begraven is geworden; dit was al wat men 'er mij van
zeggen kon. Men vindt te _Aix_ gnappe straten en huizen, en over het
geheel heeft deze stad een zeer goed aanzien, 't Is jammer, dat het
Stadhuis, dat een fraai en ruim gebouw schijnt, genoegzaam achter de
huizen verscholen is, en niet op een ruim plein staat. De wandelingen
om de stad kwamen mij ook regt aangenaam voor, en ik zag 'er veel
zware ijpeboomen. Het land rondom levert ook veel olijf-olij op, die
den voornamen tak van koophandel der inwoners van _Aix_ uitmaakt. Die
olij wordt voor zeer fijn en lekker gehouden en is algemeen beroemd. De
soort, die men _huile vierge_ [78] noemt, omdat ze, zoo ik meen,
de eerste is, die uit de olijven geperst wordt, is, naar men zegt,
het meeste gezocht. De gemeene wandeling, die gij op de afteekening
ziet, en die men hier behalve de gewone benaming in deze landstreek,
_le Cours_, ook _Orbitelle_ noemt, beviel mij ook bijzonder, zoo als
gij kunt begrijpen; aan beide zijden staan aanzienelijke gebouwen,
en in het midden van de dreef drie altijd springende fonteinen,
waar van de middelste warm water geeft; het is zeer helder; en heeft
denzelfden smaak als gewoon bron- of rivierwater; boven aan de pijp,
waar door het uit de fontein komt, is het tamelijk warm, doch onder in
de kom slechts laauw. Deze bron werd in 1704 door eenige arbeiders,
bezig zijnde met een vervallen huis, aan het eind van de voorstad
_des Gordeliers_ af te breken, wedergevonden; want zij was reeds
bekend geweest bij de _Romeinen_, zoo als men tegelijkertijd uit de
oudheden, die men 'er verder voortgravende vond, ontdekte [79]. De
ouden schenen 'er een geneeskundig gebruik van te maken, en men
schrijft 'er nog eenige kracht aan toe. De regering heeft daar voor
dan ook groote en fraaije badhuizen laten bouwen, doch naar ik vernam
werden zij weinig anders dan als gewone baden (_bains domestiques_)
gebruikt. Voor de omwenteling had hier op Heiligen Sacramentsdag eene
zonderlinge _proçessie_ plaats, waarin onder anderen verscheidene
menschen in eene misselijke kleeding gedrochtelijk toegetakeld,
moetende duivels verbeelden, verschenen, en vele kromme sprongen
langs de straat maakten: men noemde dit in het _patois Provencal:
lou grand juec deïs diables_; dat is: Het groote spel der duivelen;
en _lou pichoun juec deïs diables_, het kleine spel der duivelen;
en deze duivelen gingen, let wel, in de Hoofdkerk de mis horen,
maakten het teeken van het kruis, en namen wijwater.--Wat heeft
men den Godsdienst niet met allerlei beuzelarijen en afzigtelijke
ongerijmdheden overladen!!

De vermaarde kruidkundige Joseph Pitton De Tournefort werd hier den 5
Junij 1656 geboren, en stierf den 28 December 1708. Hij bezocht ook,
zoo wel als Linnæus, ons Vaderland.

Het Hotèl _des Princes_, hoewel een groot en aanzienelijk gebouw,
is het beste niet, en wij moesten 'er evenwel rijkelijk voor het
avondeten en slapen betalen.

Men begroot het getal der inwoners van _Aix_ op omtrent 20,000; nu
de stad is ook niet groot, en het scheen 'er mij nog al levendig,
vooral op de _Cours_, waar een menigte menschen wandelde. 'Er stonden
ook eenige kramers, en een blinde, die vrij goed _Provencale_ liedjes
zong, deed de omstanders ter deeg lagchen; het speet mij wel, dat ik
bijna niets van zijne aardigheden verstond, Deze stad scheen mij,
vooral voor die genen, welke op de _Cours_ wonen, de stedelijke en
landelijke vermaken te vereenigen; slechts eenige treden en men is
buiten, en dat vind ik, als men dan toch in een stad moet wonen,
al zeer aangenaam.

Den 20 dezer, 's morgens om twee uren, vertrokken wij van _Aix_,
en namen denzelfden weg, dien ik gekomen was tot _Orgon_. Hier
kwamen wij omstreeks 9 uren, en hadden 'er een vrij goed ontbijt,
waar onder schapenvleesch, dat ik maar zeldzaam zoo goed gegeten
heb; de wijn, voor wijn van dit land, was voor mij ook nog al
drinkbaar. In plaats van nu den weg te nemen naar _Avignon_, namen
wij die van _St. Remy_. Even buiten _Orgon_ aan de regterhand,
zagen wij een poort in een rots gemaakt, het was een waterleiding
om deze landstreek te besproeijen, zijnde een arm van de rivier _la
Durance_, waar ik u reeds van gesproken heb. Men verzekerde mij, dat
het gat in de rots gemaakt, omtrent 300 _toises_ (1800 voeten) lang
is. Het werd _le Canal de Boiselin_ genaamd, en was nog niet geheel
voltooid. De landstreek werd nu minder rotsachtig, vruchtbaarder
en bevalliger. Wij reden door het dorp _St. Remy_, twee posten van
_Orgon_, en hadden hetzelve reeds een goed eind weegs achter den rug,
toen men mij herinnerde, dat daar digt bij eenige overblijfsels van
oudheden, zoo als van een zegeboog ter eere van Nero Claudius Drusus,
zoo men meent, en van een praalgraf, ook door de Romeinen opgerigt,
te zien waren. Dit verzuim speet mij zeer, doch ik kon niet weder
terug keeren; vooral ook, omdat 'er onder onze reizigers waren, die
grooten haast schenen te hebben. Bij een plaatsje dat men _l'Orade_
noemt, zag ik eene zeer aangenaame buitenplaats, door een klein
riviertje besproeid, en digt beplant; het hout stond 'er zeer tierig,
en maakte een bevallig lommer; dit valt bijzonder in het oog, als men
eenigen tijd in de schrale en steenachtige landstreek van _Marseille_
heeft doorgebragt. Hier groeiden langs den weg vele van die planten,
die men bij ons in sommige tuinen wel aangekweekt, en spring-komkommers
noemt; omdat, als men ze rijp zijnde afplukt, 'er een straaltje vocht
uitspringt. _l'Orade_ is nog 3/4 uurs van _Tarascon_, eene zeer oude
stad, twee posten van _St. Remy_, en dus in 't geheel 14 posten van
_Marseille_. Voorheen behoorde zij tot _la Basse Provence_, thans
tot het Departement _les bouches du Rhone_. Welk eene menigte kleine
windmolens ziet men hier aan den weg, digt bij de stad. Ook wordt
hier omstreeks nog al wat koren geteeld; onder weg had ik boeren
gezien, die, bezig waren met het graan te zuiveren, niet met een wan-
of kafmolen, maar door het, met een schop, in de hoogte te werpen
terwijl het redelijk woei. Op die wijze stoof dan het kaf weg. De
poort aan dezen kant ziet 'er nog al wel uit, doch het stadje zelve
scheen niet veel te beteekenen. Men wil dat _Tarascon_ of _Tarasco_,
van een _Grieksch_ woord, dat verschrikken of bang maken beteekent,
afkomstig is; ook plagt men hier in de Kerk een draak te vertoonen,
_Tarasquo_ geheeten, die volgens een oud sprookje zich in de _Rhone_
ophield, en veel schrik en verwoesting hier omstreeks aanrigtte; want
hij leefde van menschenvleesch, en was een toovenaar, die nog al een
vrouw en kind had; men verhaalt 'er eene menigte allerbeuzelachtigste
vertelseltjes van, die hier echter bij zeer velen voor evangelie werden
aangenomen, en misschien nog wel geloofd worden, want de _religie_
had 'er, zoo het scheen, zijn zegel aangehecht, en wat gelooven de
menschen dan al niet!--Althans op _St. Martha'sdag_ werdt de beeldtenis
van dien lelijken draak, plegtig in _proçessie_ door de stad gedragen,
om dat die sanctinne door hare gebeden dit monster ten onder gebragt
had. Deze proçessie ging nog kort voor de omwenteling. Het Gasthuis
(_l'Hospital_), dat men even buiten de stad ziet, is een aanzienelijk
gebouw. De vrouwen hebben hier een bijzonder hoofdtooisel, bestaande
in een gekleurde gazen doek, die zij over hun muts doen, zoo dat de
rand daar van haar op het voorhoofd en om het aangezigt hangt, zoo als
de kanten, die de vrouwen elders aan hare mutsen hebben. De menschen
zien 'er hier vrij gnap en gezond uit, ook wordt deze landstreek,
die vrij vruchtbaar is, voor gezond gehouden. Aan den kant van de
_Rhone_ ligt een groot en sterk kasteel; men meent, dat het door een
der Graven van _Provence_ in de 15 eeuw gebouwd is; het maakt geen
onaardige vertooning; en men moet ook van de _terrassen_ op hetzelve
een aangenaam gezigt hebben. Van _Tarascon_ gaat men over een lange
schipbrug, die over de _Rhone_ ligt, naar _Beaucaire_; thans ligt
'er bijna midden in de rivier een eiland, waar men een gestrate kade
op gemaakt heeft, voorheen schijnt 'er dat niet geweest te zijn; want
een oud spreekwoord zegt: _Entre Beaucaire et Tarascon il ne pait
ni vache ni mouton_. Men gaat over dit eiland een eindje tot aan een
tweede schipbrug, en daar over tot _Beaucaire_. Op deze schipbruggen,
waarop ook hier en daar banken staan, en die vooral bij de aangename
zomeravonden, tot een gemeene wandeling verstrekken, heeft men een
alleraangenaamst gezigt op de rivier, welke hier vrij breed is, en
op de twee steden; men betaalt een _sous_ voor de passage, en die is
vooral met de vermaarde kermis (_foire_) van _Beaucaire_ zeer druk;
zij was nog maar sinds omtrent 14 dagen geëindigd [80], en wij zagen
'er de lootsen nog staan. Voorheen was deze kermis of jaarmarkt
in de stad, doch van tijd tot tijd toenemende, was men reeds voor
vele jaren verpligt, om dezelve op het open veld, buiten de stad,
langs de _Rhone_, onder tenten te houden; thans slaat men daar, zoo
wel om de kooplieden te herbergen, als om de goederen te plaatsen,
lootsen op. Volgens het groot aantal, dat wij 'er zagen, moet deze
jaarmarkt al zeer aanmerkelijk wezen; het gelijkt een gansche stad
met houten huizen. De koophandel, die hier dan gedreven wordt, is
zeer belangrijk, en men zegt, dat 'er verscheidene millioenen omgaan;
ook komen 'er niet alleen kooplieden uit de voornaamste plaatsen van
het zuidelijk deel van _Europa_, maar zelfs _Turken_, _Arméniërs_,
_Marokkanen_, enz. en men vindt 'er allerlei soorten van goederen en
koopmanswaren. Men heeft 'er dan ook eenige openbare vermaken, en de
dobbelspeelders laten niet na, om op de beursen der kooplieden te komen
azen. Dit jaar had 'er de sterke en aanhoudende regen veel schade aan
toegebragt. In 1721 en 1722, toen de pest in deze landstreek heerschte,
is deze kermis twee jaren opgeschort geweest; anders schijnt zij in
alle tijden en omstandigheden geregeld plaats te hebben gehad; en _la
foire de Beaucaire_, is niet minder beroemd in _Frankrijk_, _Spanje_,
_Italië_, Zwitserland enz. dan in _Duitschland_, en het noordelijk deel
van _Europa_, de _Frankforter_ en _Leipsiger_ missen. De gelegenheid
van deze stad aan de _Rhone_, niet ver van de _Middellandsche Zee_,
gaf zeker aanleiding tot die aanmerkelijke markt. Men kan echter
de goederen niet dan met groote kosten de rivier opvoeren, en het
vervoeren moest grootendeels per as geschieden; doch men is sedert
eenigen tijd bezig, om eene vaart te graven, die de _Rhone_ bij deze
stad, met het kanaal van _Languedoc_ moet vereenigen, en dit zal den
handel van dezelve een zeer groot voordeel toebrengen. Men wees mij
de plaats aan, waar die vaart in de _Rhone_ moet uitloopen; 'er werd
zeer druk aan gewerkt, om dat men wil, dat dit nuttige ontwerp binnen
weinig tijd zal volvoerd worden. Buiten de kermis is het hier doodsch
en naar. Voorheen was dit stadje het verblijf van den _Intendant_
van _Languedoc_, waar onder het behoorde; wij reden voorbij het Hotèl,
dat hij bewoond had, doch dat zag 'er ook al niet zeer voordeelig uit;
thans wordt dit gedeelte van die Provincie, het Departement _du Gard_
genaamd. Het is inderdaad te verwonderen, dat deze, naar het schijnt,
voor den handel zoo wel gelegen plaats, geen welvarender voorkomen
heeft; ik zag 'er geen een aanzienelijk gebouw, zelfs vindt men 'er,
zoo als ik vernam, naauwelijks goede herbergen; trouwens buiten de
kermis is 'er ook weinig vertier, zoo dat de inwoners grootendeels
het gansche jaar leven van het geen zij, gedurende die weinige
dagen, opzamelen. Aan de andere zijde, buiten de stad ziet men een
uitgestrekt bosch van olijfboomen. Hier omstreeks ontdekte men in 1734
een gedeelte van den grooten weg door de _Romeinen_ gemaakt, en die
zich van _Rome_ tot de uiterste grenzen van _Spanje_ uitstrekte, zoo
als uit de mijlpalen en opschriften, die men hier vond, blijkt. Die
weg wordt bij de _Fransche_ Geschiedschrijvers _la Voie Aurélienne_
genaamd. Vervolgens ziet men van verre aan de linkerhand de oude stad
_Arles_, voorheen plagt de postwagen _Marseille_ naar _Nismes_ daar
door te rijden; doch sedert eenigen tijd is dat veranderd. Te _Arles_
zijn ook nog eenige overblijfsels van _Romeinsche_ oudheden, en onder
anderen een fraaije _Obeliscus_ te zien. De weg is hier vrij gelijk,
en de grond schijnt tamelijk vruchtbaar te zijn. Hier ziet men velden
met wijngaarden beplant, zoo ver het oog reiken kan; wat verder zag
ik met vijf muilezels ploegen. Te _Beaucaire_ was 'er iemand op den
wagen gekomen, die, naar wij vernamen, een voornaam bankier was;
hij toonde zeer wel zijn verstand te hebben, doch tevens een hevige
Roijalist te zijn, ook verhaalde hij ons, dat de oorlog van _Rusland_
en _Zweden_ tegen Frankrijk onvermijdelijk, en de dood van den Hertog
van Enghien daar de oorzaak van was, razende en tierende vervolgens in
eenen adem tegen Bonaparte, de Jakobijnen, de Filosofen, de Romans,
en zelfs tegen den Paus, en toen wij hem onder het oog bragten, dat
Keizer Napoléon toch veel deed, waar over hij zeer te vreden behoorde
te zijn, zoo als het herstellen der openbare wegen, het doen graven van
vaarten enz. durfde hij wel antwoorden: "en waarom doet hij dat anders,
als omdat hij wel weet, dat men geen vliegen met azijn vangt; en wat
heeft Lodewijk den XIV. niet gedaan?"--Iemand antwoordde hem, dat door
de groote ondernemingen van dien Vorst, de schatkist van _Frankrijk_
ook een' krak had gekregen, die men helaas! nog maar al te wel voelde;
"en denkt gij," zeide onze bankier, "dat Bonaparte het uit zijn eigen
beurs betaalt. Men heeft reeds twee derde van onze fondsen geschrapt,
wie weet wat 'er van dat overgebleven derde nog wordt?" Denk eens,
Vriend! zoo veroorloven zich sommige _Franschen_ over hun' Monarch,
en over het _publiek crediet_, in het openbaar, en in bijzijn van
vreemdelingen, te spreken. Wij waren nog een' goeden afstand van
_Nismes_, toen wij reeds op een hoogte de _Tour magne_ zagen. 't
Was ruim zeven uren, toen wij in die stad aankwamen. Van _Tarascon_
tot hier is 3 1/4 post. Wij stapten af aan het Hotèl _du Louvre_,
waar de postwagen ook ophoudt. Terwijl het heldere maneschijn was,
ging ik nog dien zelfden avond het beroemde _Amphithéater_ uitwendig
bekijken--welk een groot en trotsch gebouw! Op de _Cours_, die op
een terras hier digt bij is, wandelde veel volk; de avondstond was
ook regt aangenaam.





DERTIENDE BRIEF.

_Nismes, 23 Augustus._


Den 21 dezer, na mij van eene korte geschiedkundige beschrijving van de
zoo merkwaardige oudheden, die men hier bij de Boekverkoopers vindt,
voorzien te hebben, ging ik dezelve bezigtigen. Sedert de omwenteling
heeft men verscheidene huizen, die om en in het Amphithéater stonden,
en dat schoone gedenkteeken der oudheid ontluisterden, doen wegbreken;
zoodat men het nu van rondom vrij goed zien kan; eenige woningen,
die 'er nog binnen in staan, moeten, naar men mij verzekerde,
binnen een' zekeren tijd weggebroken worden. Het is wel jammer,
dat de regering dezer stad voorheen heeft toegelaten, dat men in
en tegen dit _Romeinsche_ worstelperk bouwde, en hetzelve daar door
beschadigde; wegnemende, dat in den weg stond, of het geen men voor
bouwstof kon gebruiken, ondertusschen heeft dit verbazend stuk werks,
niettegenstaande deze verwaarlozing en de onderscheidene oorlogen en
verwoestingen, die hier in vroegere eeuwen al hadden plaats gehad,
nog niet zeer veel geleden, en is ten minste uitwendig genoegzaam in
zijn geheel gebleven. Men meent als zeker te mogen veronderstellen,
dat het door Keizer Antoninus Pius, die van het jaar 138 tot 161, der
Christelijke jaartelling regeerde, en te _Nismes_ geboren zou zijn,
gebouwd is. Het is eirond, en heeft een omtrek van 190 _toises_, of
1140 geometrische voeten buitenwerks, en is omtrent 11 _toises_ of
66 voeten hoog; rondom is het met boogsgewijze poorten op denzelfden
afstand van elkanderen regelmatig gebouwd. Zestig zijn 'er beneden,
die voor ingangen dienden, en even zoo veel boven dezelve, doch deze
zijn niet zoo hoog. Ik zal u hier van zoo wel als van de overige
voorname oudheden, die men hier vindt, de platen toezenden, die ik
hier gekocht en 'er mede vergeleken heb, en die 'er u een duidelijk
denkbeeld van zullen geven. De opziender, die in een der poorten woont,
laat het voor een fooitje van binnen en boven op zien; ik klom 'er
dan in, en doorliep een gedeelte van de binnenste galerij; want een
groot deel daar van is nog bewoond. De wijze, waarop het gebouwd is,
is zeer merkwaardig; het zijn ontzaggelijk groote stukken steen,
zonder eenige kalk of çement op en in elkanderen gevoegd, en door
ijzeren krammen in lood, bevestigd; doch de meeste dier krammen zijn
'er al uit. Het blijkt dat zij van buiten eerst werden gefatsoeneerd,
en met kolommen enz. versierd, na dat zij geplaatst waren; want aan
den eenen kant is dat werk nog maar ruw gehouwen, en de fijne bijtel
ontbreekt 'er aan. 't Is verwonderlijk, hoe men zulke groote brokken
steen, niet alleen uit de steengroeven heeft kunnen krijgen, maar hoe
men ze op elkanderen tot zulk eene aanmerkelijke hoogte heeft kunnen
stapelen. Boven op, dat de _Atticus_ genoemd wordt, heeft men een
zeer schoon gezigt op de stad, en de landstreek rondom, en hier ziet
men de steenen zitbanken, waarop de aanschouwers plegen te zitten, en
van waar men in het middelperk (_Arena_) alwaar de worstelaars tegen
elkanderen, of tegen wilde dieren vochten, kan zien. Oorspronkelijk
waren 'er 32 zulke zitbanken, trapsgewijze van boven tot beneden
afloopende, rondom in dit gebouw. Men ziet 'er aan eenen kant nog 17
van, op sommige plaatsen ziet men 'er maar twaalf, en op anderen niet
meêr dan zes, de overige zijn verwoest. Deze overblijfsels zijn echter
meêr dan genoegzaam om een volkomen denkbeeld van de zaak te geven,
en die het _origineel_ van den stervende _Gladiator_, uit het Museum
van _Parijs_, in zijn gedachten hier verplaatst, en rondom op de banken
een menigte _Romeinsche_ burgers en burgeressen, kan zich verbeelden
van bij die woeste en wreede spelen tegenwoordig te zijn, en wordt
daar bij een gevoel van afgrijzen en medelijden gewaar. Men berekent
naar deze zitplaatsen, dat 'er omtrent 17,000 aanschouwers konden
zitten. Rondom het gebouw ziet men uitstekende stukken steen, waarin
ronde gaten; hier stak men palen in, on daar aan tenten (_Velaria_)
vast te maken, ten einde de aanschouwers tegen den regen of zonneschijn
te beschutten; doch deze tenten kwamen niet verder dan de zitplaatsen,
en het midden bleef open. Misschien diende het ook somtijds voor
een renperk te voet of op paarden, of 'er werden allerlei sprongen
en diergelijke kunsten vertoond. En hoewel het eigenlijk voor een
worstelperk was ingerigt, is het niet onwaarschijnelijk, dat 'er ook
bijwijlen een Tooneel in opgerigt is geworden, waarop de Treurspelen
van Seneca, of de Blijspelen van Plautus of Terentius en anderen,
werden gespeeld. Diergelijke vertoonplaatsen, die 'er voor worstelaars
en voor Tooneelspelen dienden, waren onder de _Romeinen_ niet onbekend,
en dat van _Curio_, waarvan Plinius, als van een wonder van pracht en
kunst, melding maakt, bestond uit twee deelen van hout gemaakt, die
op duimen of spillen draaijende zig van elkanderen afscheiden, om voor
twee onderscheiden vertooningen te dienen, of zich vereenigden om één
Amphithéater, in wiens midden het worstelperk was, uittemaken. Althans
het is niet denkelijk, dat 'er in eene zoo aanmerkelijke _Romeinsche_
volksplanting als _Nismes_ [81], geen Toneelspelen in het openbaar zijn
vertoond, en waar kon zulks beter geschieden dan in het Amphithéater,
dewijl men geen blijken vindt, dat 'er hier nog een ander gebouw
bestond, het welk daar voor bijzonder geschikt was.

In de bouworde van dit Amphithéater heeft 'er, zoo als gij zien
zult, weinig verscheidenheid plaats; 'er zijn vier hoofdingangen,
tegen de vier winden, zij zijn verdeeld van 15 tot 15 poorten; die
van het noorden heeft alleen eenige sieraden, boven denzelven is
een soort van driekante kap, en daar onder ziet men de afbeeldingen
van twee rundbeesten, ter halver lijf en met gebogen knieën; het
verbeelden twee stieren, het gewoone zinnebeeld van de _Romeinsche_
volkplantingen, zoo als men ook op de gedenkpenningen vindt. Ik kocht
hier onder meer anderen een medaille, waarop men twee stieren of ossen,
voor een ploeg gespannen, ziet. Deze munten waren in en om de stad,
en eenige in het Amphithéater bij het afbreken der huizen, dat onlangs
plaats had gevonden. Nog ziet men hier en daar aan de buitenmuren van
dat gebouw, eenige kleine afbeeldingen, als de Wolvin met Romulus en
Remus, twee vechtende _Gladiators_ met dolk, schild en helm; en drie
anderen beeldtenissen, zijnde onderscheidene afbeeldingen van Priapus
of Phallus, in misselijke en zonderlinge gedaantens. Men meent, dat
dit zinnebeelden zijn van offeranden, aan den God Priapus gedaan, en
van de Hanen-gevechten ter zijner eere, somtijds in het Amphithéater
gegeven; of wel, dat de bevolking en uitbreiding der _Colonie_ van
_Nismes_ daar door moest verbeeld worden.

De breede straat, waar aan het Amphithéater aan den eenen kant
uitkomt, doorgaande, ziet men aart het eind derzelve, ter regterhand,
den fraaijen Tempel van Cajus Cæsar, dien de _Franschen_ den zoo
onbeduidenden naam van _Maison Carrée_ hebben gegeven. Te regt is
dit schoone gebouw, om zijn nette en bevallige bouworde, die zelfs
den minstkundige in het oog moet loopen, beroemd; het wordt dan ook
voor een der uitnemendste gedenkstukken, die de oudheid ons heeft
nagelaten, gehouden. In 't geheel is het 12 _toises_ (72 voeten)
lang, en 6 _toises_ of 36 voeten breed, en rondom versierd met 30
geribde Corinthische kolommen, en de kapiteelen van deze kolommen
worden voor schier onnavolgbare meesterstukken gehouden; men gaat
'er in langs 12 trappen. De Afbeelding vertoont u hetzelve, zoo als
men het nog tegenwoordig ziet. Inwendig is 'er niets bijzonders;
ten tijde van Lodewijk den XIV. maakte men 'er een Kerk of Kapel van,
waar voor het dan ook tot de omwenteling toe gediend heeft. Van hier
gaat men langs een fraaije gracht, aan den kant met boomen beplant, en
die wel wat heeft van sommige grachten in onze Vaderlandsche Steden,
naar de fontein, of liever bron; want wij verstaan gewoonlijk door
het woord fontein een' watersprong, en hier te land bedoelt men
daarmede eene eenvoudige bron. Deze bron is aan het eind van een'
netten tuin, met regte laanen, bloemperken en hagen: men gaat daar
door fraai gewerkte ijzeren hekken in, zoo dat zij veel gelijkt op
eene ouderwetsche _Hollandsche_ buitenplaats. Deze tuin dient ook voor
eene gemeene wandeling. Bij die bron, die aan den voet van eene rots
opwelt, hadden de ouden hunne baden, als mede een' tempel, welken
naar de overblijfsels die men 'er nog van ziet, te oordeelen, een
fraai en aanzienlijk gebouw moet geweest zijn. Men heeft het gedeelte,
dat nog staande is gebleven, om het verder te bewaren, door een muur
afgesloten; doch de opzigter van den tuin laat het vreemdelingen
zien, en men geeft hem dan doorgaans een fooitje. Men noemt dezen
tempel in 't gemeen, _Temple de_ Diane [82]; dan of hij inderdaad aan
den dienst van deze, dan wel aan die van anderen Goden of Godinnen
is gewijd geweest, hierover zijn het de oudheidkundigen nog niet
eens. De overblijfsels der baden, sedert eeuwen onder de puinhoopen
bedolven zijnde, heeft men hieromstreeks gravende, weder gevonden,
en omtrent het midden van de laatst afgeloopen eeuw ontbloot, zoo veel
mogelijk hersteld, en 'er veele fraaije versierselen bij gebouwd. De
kamertjes van de oude baden zijn voor een gedeelte nog zigtbaar;
ook zijn 'er aan de bron nog overblijfsels van de oude trappen. Onder
de puinhoopen van deze baden, werd in 1739 de romp en het hoofd van
een fraai marmerbeeld, het welke men voor dat van Apollo erkende,
gevonden. Dit beeld, benevens meêr andere oudheden, ziet men thans in
den zoogenaamden tempel van Diana. Eenige overblijfsels van steenen
buizen, die inwendig met lood bekleed waren, en tot waterleidingen
voor de baden dienden, kan men daar ook vinden. Aan het eind van
dezen tuin, ziet men boven op de rots, aan wier voet de bron is,
de overblijfsels van den ouden toren, die men _la tour Magne_ noemt,
en die waarschijnlijk de grootste zijnde, van al de torens, die langs
de muren van deze stad stonden, ten tijde van de _Romeinen_ voor
een vuurbaak (_Pharus_) diende. Het brok, dat men 'er nog van ziet,
is omtrent 80 voeten hoog, doch zeer beschadigd. Bij dezen toren
ziet men ook nog de overblijfsels van de oude muren van _Nismes_,
die 4640 _toises_ omtrek hebbende, 6 _toises_ hoog en 1 dik waren;
op andere plaatsen ziet men ook nog overblijfsels van deze muren;
men berekent, dat _Nismes_ toen elf maal zoo groot moet geweest zijn,
als tegenwoordig. Op deze hoogte heeft men een schoon en uitgestrekt
gezigt. In het terug komen van dezen tuin, zag ik, op twee bijzondere
plaatsen, vloeren, die met kleine steentjes (_en Mosaïque_) waren
ingelegd; de eerste in een fabriek van gedrukte katoenen neusdoeken,
voorheen de tuin van den Gouverneur, waar hij in 1785 ontdekt werd,
is nog zeer wel bewaard, en door steentjes van onderscheidene kleuren,
waarop een aardige teekening, gemaakt; de gedaante is vierkant; aan
een' van de hoeken ziet men eene _Romeinsche_ galei, aan een' anderen
twee visschen, aan een derden twee watervogels, en aan een vierden
wederom twee visschen van een ander soort. Den anderen ingelegden vloer
zag ik in een slechts weinige trappen diepen kelder in een burgerhuis,
_rue de la calandre Anglaise_, aan het eind van 1766 ontdekt; deze
bestaat minder in zijn geheel, is ook minder gekleurd en eenvoudiger
van teekening, zijnde in het midden met vierkante ruitjes, zoo als
men bij ons wel op het tafelgoed ziet. Het water in de gracht, langs
welke men naar de bron enz. gaat, komt alleen uit de bron op, en kan
somtijds vrij hoog staan. Aan het eind van de gracht is eene fraaije
kom gemaakt voor de waschvrouwen, doch zoodanig, dat het zeepwater
zich niet met het zuivere vermengt. Over den tempel van Cajus Cæsar
heeft men een' nieuwen Schouwburg gebouwd; de voorgevel (_facade_)
die met een fraaije _colonnade_ moet pronken, is nog niet voltooid;
doch in de zaal moet reeds den aanstaanden winter gespeeld worden. Alle
deze oudheden van het _Amphithéater_ af tot de _Tour magne_, liggen in
eenen weg, en men kan dezelven genoegzaam in een halven dag zien. Men
heeft hier, zoo wel als te _Marseille_, meestal pannen daken, doch zij
hebben eenigzins eene andere gedaante, dan bij ons. Bijna overal ziet
men de menschen hier in de zijde bezig, dat het voorname bedrijf is:
men heeft 'er ook veel zijden-kousenwevers; doch men acht de kousen
zoo goed niet, als die van _Gange Lion_, enz. Het getal der inwoners
wordt op ruim 45,000 begroot, waar van wel een derde Protestanten
zijn. Deze stad heeft dan ook veel door de religie-oorlogen geleden,
en ..... doch in plaats van deze oude wonden weder te ontblooten,
verhaal ik u hier liever een trek van edele grootheid en
menschenliefde. Ten tijde van den _St. Bartelsmoord_, was een
Villars te _Nismes_ consul, en ontving van wegen Karel den IX., hoogst
afgrijsselijker gedachtenis, bevel, om in zijn stad, het voorbeeld van
_Parijs_ te volgen--en Villars durfde (ô zeldzame deugd onder regenten,
van een' machtigen dwingeland afhankelijk!) dit wreede bevel ter zijde
leggen, en deed, in plaats van 'er aan te gehoorzamen, de voornaamste
van beide de geloofsgenootschappen bijeenkomen, en in zijn bijzijn
zweren, dat zij zich onderling zouden beminnen, als broeders leven,
elkanderen trachten te verlichten en in vrede hunne onderscheidene
Godsdiensten uitoefenen. Zij zwoeren, omhelsden elkanderen, en hielden
woord. Het Hof durfde niets zeggen, en de gansche stad werd behouden,
door eenen edelen menschenvriend.--En ik vond geen gedenkteeken ter
gedachtenis van dien goeden Villars in deze stad.--Nu ... is hij bij
vele menschen vergeten, hij is het voorzeker niet bij de regtvaardige
Almagt.

Behalve de oudheden is 'er aan de stad niet veel bijzonders te zien, en
'er zijn nog vele naauwe en kromme straten [83], die eene misselijke
tegenstrijdigheid opleveren, met een paar anderen, die in later tijd
zijn aangelegd, en in het oog loopen door de ongemeene breedte. Het is
hier thans zeer warm, doch men zeide mij, dat het weder 'er verbaasd
ongestadig kan zijn, het geen men aan de zeewinden toeschrijft; ook
heeft men in den zomer nevel- of mistluchten, die in 't geheel niet
gezond zijn, en wel eens zinkens en verkoudheden veroorzaken. Vele
vreemdelingen, hier door afgeschrikt, haasten zich dan ook, om van
hier, na dat zij de merkwaardigheden gezien hadden, weg te komen; ik
voor mij geloof, dat men het, zoo als gewoonlijk, erger maakt dan het
in der daad is; hoewel ik tevens moet bekennen, dat 'er de menschen,
vooral het zoogenaamde gemeene volk, over het algemeen niet zeer
gezond uitziet; maar het komt mij voor, dat men dit meêr op rekening
van het aanhoudend zitten, bij het werk in de fabrieken, en bijzonder
aan het afhaspelen, spinnen, enz. van de zijde, dat men hier _tirages_
noemt, moet toeschrijven.--Zoo offert de arme zijne gezondheid op aan
de weelde en hoogmoed der rijken, en wat is zijn loon? een weinig
geld, en veel verachting, daar immers vele dezer groote pralers,
die al dikwijls minder waard zijn dan het kleed, waar zij insteken,
den wever en zijn weefgetouw beiden, beschouwen als werktuigen,
ten zijnen dienste geschikt, en den ongelukkige het zuure stuk brood
dat hij hem op die wijze laat verdienen, nog wel als een weldaad of
bijzonder gunstbewijs aanrekenen.--Menschen! menschen! wanneer zult
gij door meêr de eenvoudige natuur te naderen, en alzoo ook meêr aan
uwe wezenlijke bestemming te voldoen, zoo vele schadelijke dingen,
die gij tot een behoefte gemaakt hebt, afschaffen! Dit is het ware
middel om vrijer, onafhankelijker, en dus wezenlijk gelukkiger
te worden.--Want dezulken, die 'er zoo sterk voor zijn, om hen,
die zij het gemeen gelieven te noemen, altijd zoo gemeen te laten,
als maar eenigzins mogelijk is; en zich doorgaans behelpen met te
zeggen: "die soort van volk is daar aan gewoon;" zullen mij toch wel
goedgunstig gelieven toetestaan, dat gezondheid geen ingebeeld geluk,
en ongezondheid eene alleronaangenaamste zaak is.

Het geen ik bijzonder hinderlijk vind in deze streek, is de sterke
stof, die daarbij zeer fijn is, en schier overal indringt; zoodat 'er
van de vijf zinnen vier zeer merkbaar door lijden. De mannen dragen
hier dan ook veel vrij groote grijze hoeden, van onderen groen, en
geele schoenen, welke laatste ik ook al veel te _Marseille_ en aan
die kanten gezien had.

De levensmiddelen schijnen te _Nismes_ nog al overvloedig en matig in
prijs te zijn, althans de markten vond ik wel voorzien; men vindt 'er
bijna dezelfde spijzen als te _Marseille_; onze tafel was hier juist
wel niet met zoo veel orde aangerigt, en wij hadden 'er misschien ook
wel een paar lekkere schotels minder op, dan daar; maar hier betaalt
men ook een 1/3 minder, en dat lijkt een' reiziger zoo als mij, die het
niet om te eten of te drinken, maar om te zien en te leeren te doen is.

Na den middag zag ik verder, de stad doorwandelende, op sommige
plaatsen onderscheidene oudheden, en sommige langs de straten in de
muren van de huizen gemetseld. De arenden, waarvan men 'er verscheide
ziet, zijn genoegzaam levensgroot van wit marmer, keurig gewerkt,
hebbende een festoen loofwerk in den bek gehad, want de koppen zijn
van alle afgeslagen; en in dit, zoo wel als in andere opzigten, zijn
zij elkander gelijk, zoodat, als men 'er een gezien heeft, heeft men
ze alle gezien; zij hebben waarschijnlijk gediend tot sieraad van
hetzelfde gebouw, en zijn onder de puinhoopen van het oude _Nemausus_
(_Nismes_) gevonden. Op de plaats van het Stadhuis ziet men ook zoo
een arend. Dat gebouw is ook bezienswaardig; maar het geen ik vreemd
vond, is, dat 'er boven in een groote zaal verscheidene opgevulde
krokodillen, waar onder die al vrij groot waren, aan den zolder hingen,
omdat zulk een dier tot het wapen van de stad behoort [84]. Onder
sommige derzelve leest men, wie 'er de gevers van zijn. Ter plaatse
waar thans de Hoofdkerk, een oud Gothisch gebouw, staat, meent men dat
voorheen een tempel stond, aan Keizer Augustus gewijd; want men had,
zoo als gij weet, dien Vorst in den rang der Goden of Halve-Goden
geplaatst [85]. Deze meening is gegrond op de oudheden, die men
hier gevonden heeft. Men was druk bezig met deze Kerk optemaken,
en 'er werden schoone marmeren platen en diergelijke versierselen
toe gebruikt. Ik zag 'er ook in een Kapel, aan de regterhand, als
men de groote deur inkomt, een fraai, doch eenvoudig gedenkteeken
van wit marmer, en las op hetzelve: _Ci git_ F. J. de Pierre de
Bernis _Cardinal-Evêque de la_ S. E. R. & _mort à Rome le 1 Novembre
1794, deposé dans cet eglise par les soins de ses neveux l'an IX._
R. J. P. (_Requiescat in pace_)--en ik herhaal dezen wensch, dat hij
in vrede ruste!--want hij was een menschenvriend, een beminnaar en
beoefenaar der schoone wetenschappen, door zijne vrienden geacht,
en vooral in zijn Aartsbisdom als een redelijk en weldadig man
algemeen geliefd en als een vader geëerd. De rivier _le Tarn_, die
door die landstreek loopt, had door eene overstrooming vreesselijke
verwoestingen, in een gedeelte van hetzelve aangerigt; de ellende
der landlieden was groot--en wie troostte hen, wie kwam hun in deze
akelige toestand zoo krachtdadig te hulp?--wie anders dan de goede de
Bernis [86]. Dit geval was mij bekend [87], en ik zag dan ook met veel
genoegen deze _tombe_. Zij bestaat in een verheven graf (_sarcophage_)
waarop een kussen fraai van marmer gewerkt, en daarom een vergulde
rand en kwasten; boven hetzelve aan het gewelf van de Kapel hangt
de roode Kardinaalshoed, met de daar aan behoorende strikken en
kwasten. Voor de Kapel is een eenvoudig ijzeren hek, anders zag ik in
deze Kerk niets bijzonders; doch ik ontmoette 'er denzelfden Monnik,
dien ik tusschen _Marseille_ en _Toulon_ gezien had; ik sprak hem aan,
en vragende, waar hij van daan was, vernam ik, dat hij in een Klooster
in deze landstreek had gewoond, en behoorde tot de order _de la Merci_,
dat is, om de Christen-slaven vrij te koopen, doch dit ging zoo ver,
als het voeten had. De man was oud en arm, ik was hem dus een aalmoes
schuldig, die ik hem dan ook in de hand stopte.--Waarom laat men,
dacht ik, in plaats van zoo een mensch hier te laten rondzwerven,
hem niet liever zijn Monnikspak, dat 'er zeer smerig en versleten
uitzag, uittrekken, bezorgende hem vervolgens in een oude Mannen-
of Gasthuis, on daar zijne dagen te eindigen.

De gewoonte is, zoo wel hier als elders in _Frankrijk_, om vooral
met de warmte bier in de Koffijhuizen te drinken; doch ik vond,
dat het hier en hier omstreeks eenen onaangenamen bitteren smaak
had, en vernam dat men 'er palm in plaats van hop bij deed, omdat de
brouwers het eerste genoegzaam om niet hebben, en het laatstgenoemde
moeten betalen. 't Is wel mogelijk, dat het niet ongezond is, maar
het smaakt niet lekker.


's Avonds op de gemeene wandeling bij de bron, zag ik een' man met
een mantel en bef, en vernam, dat het een Protestantsch Predikant
was. Dat geloofsgenootschap heeft hier twee publieke Kerken, voor
de omwenteling aan Kloosters of diergelijke behoord hebbende; doch
in een van dezelve word de dienst nog maar verricht, omdat de andere
nog niet in gereedheid gebragt is.

Voor 18 livres huurde ik een koets met twee paarden, (dat men te
voren wel moet bedingen, anders krijgt men muilezels, die schier
altijd stapvoets gaan) om den volgenden morgen naar de vermaarde
_Pont du Gard_ te rijden, welke brug drie _lieues du pays_, dat is,
wel drie uren gaans van _Nismes_ is afgelegen.

Den 22 dezer, 's morgens om 7 uren reden wij naar de _Pont du
Gard_, langs een' goeden en vrij aangenamen weg, waarvan ik u
echter niets bijzonders heb te vertellen. Aan de _Barrière_, ruim
een kwartier, voor dat men aan de brug komt, is een herberg, waar
wij afstapten, om den voerman het barrière-geld te doen uitwinnen;
en na wat ontbeten te hebben, wandelden wij op een hoogte langs
de rivier de _Gardon_, voorheen _Gard_ genoemd, naar de brug; men
heeft hier een allerliefst gezigt op en over de rivier, alwaar een
dorpje schilderachtig gelegen is. Weldra ontdekte ik het overgebleven
gedeelte van die stoute waterleiding, dat men slechts _Pont du Gard_
noemt. Wij stonden versteld over dit ontzaggelijk stuk werks,
een der schoonste gedenkteekenen, dat ons van de _Romeinsche_
grootheid is overgebleven. De afbeelding, die gij in een der platen,
welke ik u beloofd heb, zien zult, is zeer naauwkeurig; ik behoef
'er u dus geene omstandige beschrijving van te geven, en het zal
voldoende zijn, wanneer ik u zeg, dat de waterleiding, waar van de
zoogenaamde _Pont du Gard_ een deel uitmaakte, diende, om het water uit
de twee bronnen, genaamd _Airan_ en _Eure_, tot in de stad _Nismes_
te geleiden; misschien was toen de bron in de stad nog niet ontdekt;
de verste van deze twee bronnen ligt omtrent maar 3 1/2, en de andere
maar 3 uren van _Nismes_, en echter was de waterleiding, voor zoo
veel men kan nagaan, omtrent 7 uren lang van het eene eind tot het
andere, door de omwegen, die men verpligt was te maken, om de noodige
helling te behouden. Men veronderstelt, want duidelijke opschriften
worden hier niet gevonden, dat M. Agrippa, schoonzoon van Augustus,
gedurende zijn verblijf onder de _Gaulen_, omtrent het jaar 735 van
_Rome_, 19 jaren voor Christus geboorte, dit trotsche en kostbare
gewrocht heeft doen bouwen; doch het zou eerst vijftien jaren daarna
voltooid zijn geworden. Gij zult in de afbeelding zien, dat het, om
zoo te spreken, een brug met drie verdiepingen is, de geheele hoogte
van het water af, is 24 _toises_ 3 voeten [88]; en dit geheele werk
werd alleen gemaakt, om de waterleiding, die 'er boven op ligt, te
onderschragen, zij is geheel van gehouwen steen zonder kalk of çement
gebouwd, behalve de waterleiding, waar aan men die natuurlijk heeft
moeten gebruiken, on het doordringen van het water te beletten. Wij
klauterden 'er tegen de rots boven op; de waterleiding vier voeten
breed, en met platte steenen uit één stuk gedekt zijnde, kan men
'er opgaan; en niet alleen het werk, maar bijzonder ook het schoone
gezigt, dat men daar heeft, verdient zulks. Inwendig is die gang,
waar het water doorliep, vijf voeten hoog, zoodat men 'er een weinig
bukkende in kan gaan; zij is 136 _toises_, drie voeten lang. Dit
gedeelte van die ontzaggelijke waterleiding is nog genoegzaam in zijn
geheel gebleven, zoo als gij in de plaat zien zult. De onderste brug
dienende tot een' overgang over de rivier _de Gardon_, werd eerst in
het begin van de 17de eeuw daartoe bruikbaar gemaakt; maar ziende,
dat het gebouw, oorspronkelijk voor geen brug gemaakt zijnde, daar
door leed, liet men het weder herstellen. In 1743 werd de eerste
steen aan eene nieuwe brug gelegd, en deze tegen de oostelijke zijde
van de oude aangemetseld, zoodat dezelve in 1747 voltooid werd; dit
was des te noodzakelijker omdat _de Gardon_ vooral in den winter zeer
hoog kan zijn, en dan om den snellen stroom ongemakkelijk is om over
te varen. Deze rivier neemt zijn' oorsprong in de _Cevennes_, digt
bij den berg _Mont de l'Ozère_ genaamd, en werpt zich omtrent een
uurtje boven _Beaucaire_ in de _Rhone_. Men vindt in het zand langs
den oever, kleine schilfertjes goud, die door het water aangevoerd
schijnen te worden; onder aan de brug, een hand vol zand oprapende,
zag ik daarin terstond een menigte van die kleine schilfertjes,
doch ik zou ze eerder voor zilver dan voor goud aanzien; men zegt,
dat menschen die dit zand verzamelen, en het weten te zuiveren, 'er
wel acht à negen livres daags mede kunnen verdienen. Van verre, aan
den overkant van de rivier, ziet men nog eenige overblijfsels van de
waterleiding. Op de brug was eenig werkvolk bezig om dezelve op nieuw
te bestraten; zij verhaalden mij, dat de muur, die langs den weg bij de
brug aan de linkerhand, als men van _Nismes_ komt, onder tegen de rots
gemaakt was, diende om daar door het afrollen van steenen te beletten;
zijnde 'er nog maar weinig tijds geleden, een man, daar langs komende,
onder een zwaren brok steen, dat van boven nederkwam, geraakt. Deze
ongelukkige was daar door meêr dan half verpletterd, terwijl het
bovenste gedeelte onverzeerd was gebleven, en van onder den steen
uitkwam; hij leefde dan nog volkomen, en men kon den ongelukkigen
niet helpen; want de steen was zoo groot, dat hij niet anders dan
door werktuigen kon bewogen worden, en die had men niet bij de hand;
ook was 'er hoegenaamd geen hoop, om den lijder te herstellen, waarom
men zijne ellende door een snaphaanschoot verkortte. Ik vernam wijders
van die werklieden, dat een bekwaam bouwmeester onlangs had opgenomen,
wat 'er aan de geheele _Pont du Gard_ behoorde hersteld te worden,
om dit majestueuse gedenkstuk voor verval te bewaren, en dat zijlieden
gelast waren met dat werk; het blijkt dus, dat men 'er wel zorg voor
draagt. Ik heb u nog vergeten te zeggen, dat men, op de onderste brug
staande, op een van de eerste bogen van de tweede aan de linkerhand,
van _Nismes_ komende, eene kleine afbeelding gebeeldhouwd ziet,
die men den haas (_le lievre_) noemt, en mij dunkt, dat het ook wel
eenigzins naar een haas gelijkt, die door een hond vervolgd wordt;
maar volgens oudheidkundigen moet het een _Priapus_ of _Phallus_
verbeelden, in denzelfden smaak, als die, welke men hier en daar
tegen de muren van het _Amphithéater_ te _Nismes_ ziet.

Terug keerende, maakte ik een praatje met twee boerinnen, die
denzelfden Weg gingen; zij waren zeer spraakzaam, en bijzonder de
oudste, die wat meer _Fransch_ sprak. _Patois_, eenigzins verschillende
van dat van _Provence_, is anders de landtaal; ik heb opgemerkt,
dat lieden in deze streken, die wat _Fransch_ kennen, 'er grootsch
op schijnen te zijn, en het daarom gaarne met vreemdelingen spreken
[89]. Die vrouwen verhaalden mij, dat 'er niet ver van dezen weg aan
de regterhand, naar _Nismes_ gaande, onderaardsche gangen waren,
welke digt bij die stad uitkwamen, en dat sommige vreemdelingen
de nieuwsgierigheid gehad hadden, om daar met fakkels in te gaan;
't kan zijn, doch ik vind 'er bij de schrijvers, die ik nagezien heb,
geene melding van gemaakt.

Wij namen in de herberg, waar het rijtuig stond, het middagmaal,
dat maar redelijk was. De _Franschen_ hebben doorgaans de gewoonte,
om een menigte schoteltjes te geven, in plaats van een paar goede
eenvoudige geregten; dit maakt den maaltijd kostbaar, zonder dat
die naar evenredigheid voedzamer of smakelijker is; want vooral in
die herbergjes, die men op het land aantreft, weet men vele van de
spijzen, die in navolging der groote steden al voorgezet worden,
niet goed gereed te maken, en ofschoon 'er de hoeveelheid wel is,
de hoedanigheid ontbreekt 'er aan.

Te _Nismes_ terug gekeerd, ging ik 's avonds op de _Esplanade_ in
den maneschijn wat op en neder wandelen, en vond daar veel menschen;
'er staan slechts eenige jonge boompjes, waar men de blaadjes wel aan
tellen kan, zij zien nog niet eens groen door de stof, die 'er op zit,
en dit en de tuin van de bron zijn genoegzaam de eenigste wandelingen.

Heden den 23 bezigtigde ik de Bibliotheek, zoo als men dat ter loops
doet; vervolgens zag ik het kabinet van Natuurlijke Historie en
Oudheden, bevattende onder anderen eene menigte versteeningen van
visschen, of gedaanten van dezelven in steen, alsmede verscheidene
planten, vooral varen in leijen versteend en in de koolmijnen
ontdekt. Ook zag ik 'er een fraai stuk _lava_, uit de voorheen
vuurspuwende bergen van de _Vivarais_; een brok versteend hout,
dat mooi gevlamd was, en dat men ook hier omstreeks had gevonden,
benevens een menigte andere mineralen en gesteenten. Onder de oudheden
is merkwaardig een schoon metalen hoofd zijnde van een reusachtige
gedaante, en onder de puinhoopen der baden gevonden, benevens eenige
kleine huisgoden (_penates_) kleine altaartjes, gereedschappen der
ouden enz. Men heeft hier ook eene fraaije verzameling van oude
munten en medailles, waar onder ik 'er verscheiden vond, die om
de teekening en afbeeldingen van kleedingen enz. van belang zijn,
zoo wel voor kunstenaars en geschiedkundigen, als voor liefhebbers
van oudheden: onder anderen zag ik 'er een, waarop een paard met
een opgezetten (_geanglizeerden_) staart, waar uit dus blijkt, dat
de ouden ook reeds de wreedaardige wijze, om die dieren den staart
om hoog te doen dragen, gekend hebben. Een aantal van deze munten,
waaronder vele zilveren, zijn in deze stad en daar omstreeks gevonden,
en behooren dus tot de geschiedkunde van dezelve. De _Bibliothecaris_
en bewaarder (_conservateur_) van dit kabinet, is een zeer vriendelijk
man. Het gebouw, waarin dit alles bewaard wordt, is zeer fraai, en
werd voor de omwenteling _le Collegue_ genaamd. Voorheen was hier ook
eene _Academie Royale des Sciences et belles Lettres_; en de smaak der
ouden voor de fraaije kunsten en wetenschappen schijnt in latere eeuwen
die van _Nismes_ nog bij gebleven te zijn. Thans dient het voormalige
_Collegue_ voor een _Ecole Centrale_. Ik vergat u nog te zeggen, dat
ik, in een beneden zaal van dat gebouw, twee gnappe schilderijen zag,
door eenen Renaud van hier geboortig, beiden verbeelden een deel van
de geschiedenis van Joannes _de Dooper_, het eene is te _Avignon_
in 1656, en het andere te _Rome_ in 1685, geschilderd.

Na den middag ging ik naar de Protestantsche Kerk, waar heden
(Donderdag) een korte leerreden en onderwijs voor de jeugd werd
gehouden; onder weg vroeg ik aan eene deftige bejaarde vrouw, waar de
Kerk was, en deze 'er zelve heen gaande, bood zich aan om 'er mij naar
toe te geleiden, en was zeer vriendelijk, vooral toen zij verstond,
dat ik een _Hollander_ was; want hare voorouders en geloofsgenooten,
zeide zij, hadden in dat land hulp en bescherming gevonden. In de Kerk
komende, moest ik dan ook voor aan bij de Ouderlingen en Diakonen
zitten, en de Godsdienst geëindigd zijnde, werd ik verzocht om in
het Consistorie te komen, waar de twee Predikanten mij vriendelijk
ontvingen, en hunnen dienst aanboden, waarvoor ik die goede lieden
bedankte, terwijl ik 'er geen gebruik van kon maken, omdat mijne
afreis den volgenden dag bepaald was. De Protestanten luiden hier ook
bij het aangaan van de Kerk de klok, en de Predikanten gaan met mantel
en bef over de straat. Het is een gnappe Kerk met een orgel 'er in en
een torentje 'er op. Ik zag veel vrouwen in dezelve met een kruisje
aan haar halssieraad. Eene vrouw, die digt bij den voorzanger zat,
vroeg hem overluid in het _Patois_ den hoeveelsten Psalm men zong,
en deze antwoordde haar weder in het _Patois_.

'Er bleven mij nog twee oudheden ter bezigtiging over, namelijk de
zoogenaamde _Porte de France_, en de _Porte de Rome_; deze zijn alleen
van de tien poorten, door de _Romeinen_ gebouwd, overgebleven. De
eerstgenoemde vindt men in oude bescheiden, onder den naam van _Porta
Coöperta_ (overdekte poort). Aan het geen 'er van is overgebleven,
is niet veel bijzonders te zien, dunkt mij.

De poort van Rome (_la porte de Rome_) is eerst in 1793, bij het
slechten van de wallen, aan de oostzijde van de stad, gevonden; en de
stukken en brokken weder op een gezet, maken een langwerpig vierkant
uit, doch dit gebouw schijnt zeer laag, omdat het voor een gedeelte
nog in den grond staat, en het bovenste werk 'er waarschijnlijk
van verwoest is. Het is 10 _toises_, 3 voet lang, en 4 _toises_,
3 voet hoog; 'er waren twee ingangen naast elkanderen, doch de
eene is toegemetseld. Aan beide zijde van de ingangen zijn twee
Corinthische pilasters; boven dezelve ziet men nog de overblijfsels
van een Latijnsch opschrift, waar uit schijnt te blijken, dat Keizer
Augustus deze poort deed bouwen, op het einde van het 738ste, of in
de zes eerste maanden van het 739ste jaar van _Rome_, dat is omtrent
15 of 16 jaren voor de Christelijke jaartelling.

Om deze stad en in de voorsteden zijn verscheidene tuinen; in een
derzelven, digt bij den tuin van de bron gelokt, door den aangenamen
reuk, dien ik in het voorbijgaan gewaar werd, vond ik daar onder
vele andere bloemen en planten, eene menigte zoo dubbelde als enkelde
tuberozen; het ging tegen den avond, en dan rieken die bloemen zeer
sterk. Ook zag ik 'er gansche hagen van jasmijn, die insgelijks
een alleraangenaamsten reuk verspreiden; deze tuin behoorde aan een
hovenier en bloemist, die mij verlof gaf, om 'er in te wandelen. Ik
had hier ook in eenige tuinen gezien, dat men de leiboomen tegen
de muren vastmaakte, aan een draadwerk van koperdraad, met groote
ruiten gevlochten, en ik geloof, dat dit beter is dan het latwerk,
dat men bij ons en elders gebruikt, omdat het langer duurt, doch
misschien kost het ook meêr.--Dezen nog van hier willende afzenden,
breek ik af; verwacht nader schrijven van _Montpellier_.





VEERTIENDE BRIEF.

_Montpellier, 27 Augustus._


Voor dat ik van mijne afreis van _Nismes_ spreek, moet ik u nog
iets van de oudheid en geschiedenis dier stad zeggen. Vermaarde
schrijvers het denkbeeld, dat zij door de kinderen van Hercules zou
gebouwd, en wel 3400 jaren oud zijn, als een sprookje verwerpende,
stellen, dat die stad haar' oorsprong verschuldigd is aan de
_Phoceënsers_, die _Marseille_ te klein vindende, zich hier,
zoo wel als te _Orange_, te _Nissa_, te _Antibes_, te _Turin_,
en te _Tarragone_, kwamen vestigen. De onderscheidene _Grieksche_
opschriften, te _Nismes_ gevonden, schijnen dit te bevestigen;
in de landtaal (_Patois_) heeft men ook verscheidene woorden,
die van het _Grieksch_ herkomstig schijnen, als mede de _Grieksche_
benamingen van sommige plaatsen hier omstreeks. Zij bestond dan reeds
400 jaren voor de overwinningen van Fabius Maximus onder de _Gaulen_,
en werd toen aan het juk der _Romeinen_ onderworpen. In de 5de eeuw,
was zij gedurende zestig jaren, beurt om beurt de prooi der _Wandalen_
en _Gothen_; in de 6de maakten de _Visi-Gothen_ 'er zich meester van,
in de 8ste werd zij door de _Saracenen_ verwoest, aan welke Pepin
le Bres [90] haar weder ontrukte, en 'er Ondergraven (_Vicomtes_)
aanstelde, onder de Hertogen van _Septimanie_. Vervolgens namen de
Ondergraven van _Nismes_, en de Graven van _Toulouse_ 'er bezit van,
en na hun de Koningen van _Arragon_, die ze in 1258 aan Lodewijk den
IX. bijgenaamd _den Heiligen_ (_St. Louïs_) afstonden. Na dien tijd
heeft zij door Staats- en geloofsonlusten nog zeer veel geleden,
en welke aanmerkelijke veranderingen heeft zij in onze dagen niet
ondergaan! Van eene Koninklijke regering onder een Republikeinsch
bestuur, en eindelijk onder eene Keizerlijke regering! Thans is
_Nismes_ de hoofdplaats van het Departement _du Gard_, het verblijf
van de Prefect, en een Regtbank ter eerster _instantie_.

De menschen schijnen hier vlijtig, en in hunne levenswijze
vrij eenvoudig te zijn, en men vindt 'er verscheidene gegoede
burgers. Behalve de fabrieken, waarvan ik reeds gesproken heb,
heeft men 'er hier ook nog van wollen en andere stoffen, doch de
tijdsomstandigheden zijn daar voor ook al niet gunstig.

Den 24 dezer, 's morgens vroeg opstaande, ging ik voor het laatst het
Amphithéater en andere oudheden nog eens bekijken; op de _Esplanade_
raakte ik in gesprek met een' burgerman, die liefhebberij voor kunsten
en wetenschappen scheen te hebben, en mij van dit een en ander nog al
wat wist te vertellen. Over het algemeen hebben de burgers hier nog
al veel op met de oudheden van hunne stad, het geen ik met genoegen
bespeurde. De twee torens die de _Gothen_ of _Visi-Gothen_, zich
binnen de muren van het Amphithéater versterkende, daarin hadden,
gebouwd, zijn ook in het begin van de omwenteling, op last van de
Municipaliteit, afgebroken, en de steenen daarvan hebben gediend, om
den tuin van het voormalige Kapucijner-Klooster, op de _Esplanade_,
met een muur te omringen. De Kloosters afgeschaft zijnde, dient dit
gebouw voor een bijzonder gebruik, ik meen voor een fabriek.

Toen ik voor de Hoofdkerk stond, en die nog eens met aandacht bekeek,
bood een boer, die waarschijnlijk bespeurde, dat ik een nieuwsgierige
vreemdeling was, mij drie oude koperen munten aan, om te koopen;
hij zeî, die niet lang geleden, omstreeks deze stad, naar den kant
van _Arles_, in een boschje gravende, gevonden te hebben. Zij schenen
van de eerste Christen tijden te zijn; ik kocht ze voor slechts 24
Fransche stuivers; want meêr vroeg de man niet, en ik raadde hem,
om daar omstreeks verder te zoeken, alzoo 'er misschien nog oudheden
van meêr belang verborgen waren.

Jean Nicot, die, in 1559 Ambassadeur in _Portugal_ zijnde, vervolgens
de Tabaksplant van daar aan aanbragt, welke dan ook na hem _Nicotiana_
genaamt werd, is te _Nismes_ geboren.--en dit vergat een _Hollander_
bijna aan een _Hollander_ te schrijven. Hij was Doktor in de
Medicijnen, en heeft ook eene Fransche en Latijnsche _Dictionaire_
geschreven.

's Morgens om elf uren vertrokken wij met den postwagen, die van
_Avignon_ naar _Toulouse_ rijdende hier door komt, tot _Montpellier_,
van waar ik u thans schrijve.

De weg was goed, doch de stof verschrikkelijk, want de wegen zijn hier
niet gestraat, maar met steengruis opgeworpen, en deze steen, die niet
zeer hard is, door de raderen gemalen zijnde, veroorzaakt eene fijne
en ligte stof. Reizigers, van _Marseille_ komende, verhaalden ons,
dat de Admiraal Freville Latouche te _Toulon_, waar hij kommandeerde,
overleden was; hij bevond zich reeds gevaarlijk ziek, toen wij 'er
waren.--Dit is een groot verlies voor de _Fransche_ zeemagt.

Het land schijnt hier omstreeks zeer bewoond; wij zagen verscheidene
steedjes en dorpjes aan den weg, en van verre liggen. Te _Lunel_, een
steedje beroemd bij alle lekkerbekken om den keurigen muscaatwijn, die
daar omstreeks groeit, en de muscadelle druiven, die men ook gedroogd
in kistjes naar alle oorden verzendt, en die voor eene ongemeene
lekkernij gehouden worden, was het juist jaarmarkt en daar door vrij
druk; wij hielden 'er een kwartier stil, en hadden dus den tijd om eens
rond te zien, en van den lekkeren wijn te proeven. Zij wordt in kleine
flessen van licht groen glas, die verzegeld zijn, en waarop een briefje
geplakt is, verkocht; wij betaalden voor zulk een fles 50 _sous_. Met
genoegen zag ik de boeren op de markt met elkanderen, bezig met het
koopen en verkoopen van vee, bijzonder schapen, ezels en muilezels;
het gaat daar bijna zoo al op dezelfde wijze toe, als op onze markten.

Hier zijn ook vele Protestanten. In vroegere tijden was deze plaats
meest door Joden bewoond, en de vermaarde Rabbi Salomon Jarchi had hier
zijn school. Behalve de stof is de weg niet onaangenaam, en tamelijk
vlak; de voorname vruchten, die deze landstreek oplevert, schijnen
olij en wijn te zijn. Ten 6 1/2 uur kwamen wij te _Montpellier_
aan; die stad op een hoogte gelegen, doet zich aangenaam op. Wij
stapten af aan het Hotèl _du Midi_, digt bij den Schouwburg, en de
voornaamste gemeene wandeling. _Nismes_ en _Montpellier_ is 6 1/2
post van elkanderen gelegen.

Den 25 dezer, na de stad eens doorgeloopen te hebben, ging ik de
gemeene wandeling, de _Esplanade_ genaamd, bezigtigen; zij is vrij
groot; en met regte rijen boomen beplant, doch welke 'er niet wel
schijnen te kunnen groeijen, want zij zien 'er dor en kwijnende
uit; hoewel zij reeds 80 jaren oud zijn; want deze wandeling werd
door den Hertog de Roquelaure, Kommandant van de Provincie, in 1724
aangelegd, geven zij nog maar weinig lommer, en men zou denken, dat
zij 'er naauwelijks de helft van dien tijd gestaan hadden. Aan ieder
eind van deze wandeling is een ronde vijver of kom met water, en in
het midden staat een vrij hooge kolom, waarop een Vrijheidsbeeld van
geelachtigen steen, dien men hier omstreeks vindt. De citadel, die aan
den eenen kant van deze wandeling gelegen is, werd door Lodewijk den
XIII. na de belegering van deze stad gebouwd, om de Protestanten in
teugel te houden. Ik ging 'er in, doch zag niets bijzonders. 'Er staan
uitgestrekte gebouwen, die voordezen voor _casernen_ dienden. Op de
wallen rondom, heeft men een schoon gezigt, tot in de _Middellandsche
Zee_; naar ik vernam, moest deze vesting eerstdaags gesloopt worden, de
grond en afbraak is aan de stad afgestaan. Men was werkelijk bezig met
de grachten te dempen. Inwendig is _Montpellier_ ook al niet fraai, de
meeste straten zijn naauw, krom, en op en neder loopende. In de groote
straat (_grande rue_), die nog al redelijk breed is, zijn de fraaiste
winkels en Koffijhuizen: vooral in dat gedeelte van de stad, is het
ook vrij levendig. _La place du Peyrou_ is eene gemeene wandeling;
aan de andere zijde van de stad (met betrekking tot de _Esplanade_)
en op het hoogste gedeelte van den heuvel, waarop zij gebouwd is,
gelegen; men komt 'er op door een fraaije poort of zegeboog, die met
afbeeldingen _en basrelief_ pronkt, welke keurig gewerkt zijn; een
van dezelve verbeeldt den Godsdienst, te weten den Roomschen; die de
ketterij, dat is het Protestantsch geloof, vernietigt; het opschrift
dat 'er onderstond, heeft men 'er in het begin van de omwenteling
uitgehouwen. Door deze poort ziet men op een' zekeren afstand een
sierlijk gebouw, het is een water-kasteel (_Chateau d'eau_) zeskant
van gedaante; de buitenzijde pronkt met twaalf geribde pilaren van
Corinthische orde, en van binnen staan 'er zes diergelijken, en in
't midden van dezelve een fraaije ronde kom met water. Men klimt
'er langs verscheidene trappen naar toe, en heeft daar op eene soort
van galerij, met een fraai steenen hekwerk en zitbanken omgeven, een
allerverrukkendst gezigt. In het zuid-westen ziet men de keten der
_Pyrenesche_ gebergtens, ten noorden over een vrolijk landschap de
bergen en rotsen van de _Cevennes_, ten oosten ontdekt men de _Alpen_
in een flaauw verschiet, en ten zuiden ziet men weder over een fraai
en aangenaam geschakeerd landschap tot in de _Middellandsche Zee_. Het
water-kasteel is met fraai en toepasselijk beeldhouwwerk versierd,
zoo als _Guirlandes_ van netten met allerlei visschen enz. onder
hetzelve liet men ons de bakken zien, waarin het water, door de
trotsche waterleiding, waarvan ik u hier na spreken zal, gebragt
wordt; onder voor dit water-kasteel, is nog een groote vijver, waarin
het water uit de binnenste kom, door kleine watervallen loopt. In
dezen vijver, waarvan het water zeer helder is, ziet men karpers,
bermen, en eenige goudvisschen. De plaats _du Peyrou_ [91] zelve is
rondom met een steenen leuning en zitbanken omringd, en in het midden
stond voor de omwenteling een fraai metalen standbeeld, verbeeldende
Lodewijk den XIV. te paard [92]. Sedert eenigen tijd heeft men aan
beide zijde ook een rij _Acacia_-boomen geplant, dat wel noodig is;
want het is anders zoo vlak en aan de zon blootgesteld, dat men 'er
althans zomers niet anders dan 's avonds, of 's morgens zeer vroeg,
wandelen kan; doch van deze plaats klimt men aan beide zijden af, en
daar heeft men een aangename en lommerijke wandeling onder acacia,
platanussen, en ijpeboomen, hoewel deze laatste hier ook niet wel
aarden willen; doorgaans worden de bladeren al vroeg in den zomer rood,
en van een soort van insecten doorknaagd; thans zagen zij 'er door den
buitengewoonen regen nog al vrij wel uit; in het achterste gedeelte
van deze wandeling, zijn twee vijvers met springende fonteinen,
en hier gaat men door ruime bogen onder de waterleiding (_aquaduc_)
door. De ingangen van deze wandeling zijn met fraaije ijzeren hekken
versierd, kortom het geheel is zoo grootsch en prachtig, en voegt zoo
weinig bij een stad als _Montpellier_, waar men anders bijna niets
van dien aard ziet, dat Keizer Josephus de II. hier door reizende,
en _la place du Peyrou_ ziende, vroeg: "_Waar dat toch de stad was_."

Aan de linkerzijde, als men de stad zal ingaan, ziet men boven de muren
van dezelve een vrij hoogen en van boven platten toren uitsteken. Op
dezelve zag ik eenige tamelijke groote pijnboomen; dit maakte geene
onaardige vertooning. Van hier verder de muren buiten omwandelende,
komt men uit aan de _Esplanade_, en klimt daar langs verscheidene
trappen ter dezer plaatse op.

Den 26 dezer wandelde ik 's morgens om 5 1/2 uur reeds naar buiten,
om de _Aquaduc_, waar ik u van gesproken heb, en die ik reeds van
de _place du Peyrou_ bewonderde, nader bij te beschouwen. Ik ging
den grooten weg op, tot het begin van deze waterleiding, dat is
een half uurtje van de stad; hier staat een steenen huisje, waarin
de buizen, door welke het water van de bron _St. Clement_, omtrent
een uur van daar geleid wordt, uitkomen; dit huisje is geplaatst op
een' heuvel, de helling van denzelven volgende, heeft men eerst ter
lengte van eenige passen een muurwerk zonder bogen; vervolgens lager
afklimmende, komt men aan de kleine bogen, en daarna aan de groote;
daar de kleinen boven opstaan; want deze _Aquaduc_ bestaat uit twee
verdiepingen, in denzelfden smaak als de twee bovenste van de _Pont
du Gard_. Jammer is het, dat zij niet regt, maar met een elleboog
gebouwd is [93]; tot dezen hoek of elleboog, naar de stad gaande,
telde ik 59 kleine en 10 groote bogen, en van daar 123 kleine en 40
groote, dus in 't geheel 182 kleine op 50 groote bogen of poorten,
behalve de twee, die nog in de onderste wandeling van de _place du
Peyrou_ staan. Volgens mijne afmeting is zij 970 treden lang, tot aan
den muur van de _place du Peyrou_. De bovenste of kleine bogen zijn
ook aan de binnen zijde boogsgewijze gemaakt, zoodat men daar van de
_place du Peyrou_ langs een trap bijklimmende [94], 'er in ziet, als
in een lange galerij, nimmer heb ik fraaijer _perspectief_ gezien,
en nog ziet men maar tot den hoek of elleboog. Ik beschrijf dit wat
omstandig, omdat vele schrijvers 'er geen naauwkeurig verslag van doen,
en mij dunkt, dat het der moeite wel waardig was. Omtrent het midden
van de afgeloopen eeuw, werd dit groote werk ondernomen; en een Pitot,
in de water-werktuigkunde bekwaam, met de uitvoering daar van belast.

De morgenstond schoon zijnde, wandelde ik weder naar de akkers
terug; onder aan de bogen van de _Aquaduc_ tegen den zonkant, zag
ik verscheidene hagedissen, die overal in het zuiden van _Frankrijk_
zeer algemeen zijn, doch nergens zag ik 'er meêr bij elkanderen dan
hier; sommige zijn wel een span lang, doch zij doen hoegenaamd geen
kwaad. De grond, hoewel van natuur schraal, levert, door de bewerking
en bemesting, echter akkers, konstweiden, meestal van Lucerne-klaver,
en moestuinen, op; deze laatsten moet men gedurig bevochtigen,
en dat geschiedt op de volgende wijze: bij de meeste tuinen is een
put gegraven, die eene vrij wijde opening op een heuveltje heeft;
digt bij deze opening is een rosmolen, waarin een paard of muilezel
loopt, en door de gewone werking van die molens, een redelijk breed
rad in den mond van de put _verticaal_ beweegt. Aan dit rad hangt een
soort van touwladder, waaraan verscheidene aarden potten of kruiken
onder elkanderen geplaatst zijn [95], deze ladder los om het rad
hangende, gaat dezelve door de draaijing op en neder, zoo dat de
onderste kruiken water scheppen, en de bovenste het uitstorten in
een bak tegen de put geplaatst, uit welken bak het dan door een buis
of buizen afloopt in den tuin, door groeven ten dien einde gemaakt,
dezelve overal bevochtigende, en langs en op de bedden loopende. Deze
wijze van begieten zou in de _Meijerij_ van den _Bosch_, en andere
hooge landen bij ons, ook zeer wel te pas komen, en scheen mij toe,
de put gegraven zijnde, niet zeer kostbaar te zijn. De groentens
in soorten stonden daar dan ook vrij frisch. Anders ziet men hier
omstreeks weinig vrolijk groen; de vale olijfboom, de wijnstok en de
moerbeziënboom, die in de lente, en het begin van den zomer schier
bladerloos is, omdat het blad voor de zijwormen geplukt wordt, deze
zijn het, die men in een groot deel van _Provence_ en _Languedoc_
het meeste aantreft, en men mag onze Vaderlandsche vlakke gronden
eenzelvig noemen; zij hebben een veel weelderiger en aangenamer
voorkomen, dan de landen, die men over het algemeen in het zuiden,
en zelfs in het grootste deel van _Frankrijk_, dat ik gezien heb,
vindt. Wat is het bovendien aangenaam, dat men zoo vele goede en
nuttige dieren, zoo vrij en vrolijk in de weide ziet omspringen en
huppelen; hier zijn zij bijna altijd onder het juk of op de stallen,
als in eene gevangenis opgesloten. Bij ons geeft een koe hare melk,
en leeft althans zomers genoegzaam volkomen in haren natuurstaat,
zij ziet 'er gezond en vrolijk uit, terwijl hier het magere kwijnende
koeitje, dat 'er doorgaans morsig uitziet, op den stal vermuft,
of zelfs nog wel een kar moet trekken. Bij ons spant de landman 's
avonds zijn paard uit, en brengt het naar de weide; daar loopt het
vrolijk heen, rolt zich in het lange gras en vergeet zijne moeite
en arbeid; het heeft ook zoo wel als de mensch zijne rustdagen. In
ons Vaderland gebruikt men de dieren, ten minste op het land,
en vooral daar overvloedige weilanden zijn, om zoo te spreeken,
als bedienden--hier zijn het ellendige slaven.--Ja, Vriend! wat men
'er ook van zeggen moge, ons Land is in alle opzigten een land waar
Vrijheid en Welvaart wonen willen! en God geve, dat wij het toch
eindelijk onder elkanderen hierin eens mogen worden, om met vereende
kragten alles in het werk te stellen, tot handhaving van onze vrijheid
en onafhankelijkheid, en alzoo tot bevordering van ons wezenlijk heil;
want zonder vrijheid kunnen wij veel minder dan andere landen bestaan;
zij is immers genoegzaam onafscheidelijk aan onze Vaderlandsche bodem
verbonden? en wee ons! indien wij haar van daar, door schandelijke
onverschilligheid en gebrek aan Vaderlandsche deugden, verjagen.

Hier over peinzende, ging ik de stad weder in, want het begon
reeds warm te worden; en vervolgens, na wat ontbeten te hebben,
de Protestantsche Kerk (_Temple de Protestants_) zoo als men die
in _Frankrijk_ noemt, opzoeken: want het was zondag, en ik wist,
dat hier vele inwoners tot dat Geloofsgenootschap behoorden. Deze
Kerk staat in een der voorsteden _le Faubourg de Lattes_ genaamd,
voorheen behoorde zij ook tot een Klooster; inwendig is dit gebouw zeer
netjes opgemaakt, en 'er is een fraaije zaal voor den Kerkenraad. De
tafel voor het Nachtmaal blijft altijd in de Kerk staan. Zij bestaat
uit een' marmeren blad, op twee, naar den antieken smaak, gewerkte
schragen van gemarmerd hout. 'Er was geen orgel, doch men zong 'er
redelijk wel, ten minste schreeuwde men 'er zoo vervaarlijk hard niet,
als doorgaans bij ons. De Gemeente was vrij talrijk, en scheen met
aandacht te luisteren naar een goed en eenvoudig zedelijk Vertoog,
dat door den leeraar zonder veel omslag of _pedanterie_, duidelijk
werd uitgesproken, en dat niet langer dan een half uur duurde. De
Diaken, welke aan de deur stond, en dien ik bij het uitgaan mijn
aalmoes reikte, boog het hoofd, zeggende: _Que Dieu vous le rende!_
Zoo hier als te _Nismes_, zag ik verscheiden Roomschgezinden, (zoo het
scheen; want zij maakten tusschen beiden een kruis) den Godsdienst
van het begin tot het einde bijwonen.--Met hoe veel genoegen zag ik
dit bewijs van broederlijke verdraagzaamheid. Voor aan de straat was
men bezig, om deze Kerk met een fraai portaal van gehouwen steen te
versieren; het was reeds aanmerkelijk gevorderd: op dezelve staat ook
een torentje met een klok, en men luidt 'er eveneens als te _Nismes_,
bij het aangaan van den dienst [96]. Van hier ging ik de Hoofdkerk
bezigtigen; zij is, zoo men wil, door Paus Urbanus den V., die in
1370 gestorven is, gebouwd. Het portaal bestaat uit twee torens met
een gewelf 'er tusschen, en gelijkt eerder naar den ingang van een
vesting- of ridderslot, dan naar dien van een Kerk, Boven het koor
staat nog een fraaije en hooge toren. Inwendig is zij ruim, vrij
licht, en naar het schijnt onlangs opgemaakt. Het merkwaardigste,
dat men hier ziet, is het groote en vermaarde schilderij van Bourdon,
in deze stad geboren. Dit schoone stuk is aan het eind van het koor
geplaatst, en verbeeldt Simon _den Toovenaar_, zijne kunsten voor
Keizer Nero, in tegenwoordigheid van Petrus en Paulus, doende. Hij
wordt door de duivelen, want die moeten toch altijd in het spel
komen bij soortgelijke dingen, in de lucht opgeheven, enz. De
hoofden van St. Pieter en St. Paulus, worden bijzonder in dit stuk
bewonderd. Bourdon heeft 'er ook zijn eigen afbeelding (_portrait_)
in gemaakt, en is te erkennen daar aan, dat hij naar de aanschouwers
gekeerd is, en ook eenigzins een _moderner_ voorkomen heeft [97]. Het
stuk kwam mij voor wat hoog geplaatst te zijn, doch heeft een goed
licht. Aan beide zijden van hetzelve ziet men twee andere groote
schilderijen; verbeeldende insgelijks geschiedenissen tot die van
St. Pieter en St. Paulus behoorende; want St. Pieter is de patroon van
deze Kerk; deze stukken schenen mij ook wel bezienswaardig te zijn;
doch wie 'er de meester van was, wist men mij niet te zeggen. Van de
Kerk sprekende, moet ik u eene afschuwelijke gebeurtenis verhalen,
die hier in vroegere eeuwen plaats gehad heeft. Een der Bisschoppen
van _Maquelone_, voorheen eene aanzienlijke, doch thans vervallen
stad, niet ver van _Montpellier_, willende omtrent het jaar 1250,
zijne onderhoorige Geestelijken, die vrij zedeloos en losbandig waren,
tot het betrachten van hun' pligt terug brengen; besloten deze monsters
om zich van zulk een' strengen zedemeester te ontdoen, en vergiftigden
ten dien einde de _hostie_, die hij moest gebruiken om te communiçeren;
zij bereikten maar al te wel hun oogmerk, want de redelijke Bisschop
overleed wel dra aan de gevolgen van het vergift. Hoe gruwelijk
deze moord op zich zelven ook reeds zijn moge, in het oog van
Roomschgezinden vooral moet zij allerafgrijsselijkst wezen.

's Avonds ging ik in den Schouwburg; het is een vrij gnap gebouw,
digt bij de _Esplanade_; voor hetzelve is een fraaije fontein met een
groep, verbeeldende de drie bevalligheden, van wit marmer. Inwendig
stond mij de zaal ook wel aan. Men gaf 'er een _Ballet_ en _les
Miletiens_, _Opera_, _à grand spectacle_. De dekoratien waren vrij
wel, doch de rest beteekende niet veel. Het zingen bijzonder was nog
minder als redelijk, en ik, die buiten dien geen groot liefhebber van
Opera's, en vooral niet van Balletten ben, liep 'er al schielijk uit,
en ging liever op de _Esplanade_ wandelen, waar het in den maneschijn
allerliefst was.

Heden den 27 stond ik weder vroeg op, want ik herhaal het, men moet,
in deze warme landen, vooral van den morgenstond gebruik maken,
en ging eene wandeling buiten de stad doen. Het eerste dat mijne
aandacht trok was een wol-bleekerij; de wol gewasschen zijnde werd op
het veld uitgespreid, en met netten overspannen, om het verwaaien te
beletten. Hier omstreeks heeft men ook eenige wasch-bleekerijen. Immers
leverde dit ook in ons land een aanzienelijken tak van bestaan op;
doch zal zekerlijk door de ongelukkige tijdsomstandigheden ook al
veel verminderd zijn. Verder voortwandelende, zag ik nog meêr wol
wasschen in een riviertje dat men hier _le Lez_ noemt, de velden
langs, en bij dit riviertje gelegen, waarop men de wol droogt,
worden in het _Patois_, _lous Pras de la Lana_ [98] genaamd. Naar
ik vernam, is deze wijze van de wol te zuiveren, hier reeds van
ouds een voornaam bedrijf, en levert een' aanzienlijken handel op;
men maakt hier ook wollen dekens. De wandelingen beteekenen niet
veel. Hier en daar op de hoogtens heeft men wel fraaije gezigten, en
treft nu en dan nog al fraaije tuinen en buitenplaatsen aan; maar het
lommer, dat lieve lommer, ontbreekt genoegzaam overal. Getroost u dan,
Vriend! veroorloven uwe beroepsbezigheden u niet, om buiten 's lands
te reizen, gij woont in het midden van de aangenaamste wandelingen,
en ik verzeker u, dat ik nog nergens zulk eene aangename en bevallige
verscheidenheid daarvan aangetroffen heb, als men rondom _Haarlem_
vindt. _Balsamique_ en _aromatique_ kruiden en planten groeijen hier
omstreeks veel, en worden door de reukwerk-bereiders (_parfumeurs_)
ter dezer plaats woonachtig, wier waren, zoo als gij weet, ook onder
ons beroemd zijn, in eene groote hoeveelheid gebruikt. Bij het inkomen
van de stad bood mij een aardig meisje lekkere muskadelle druiven, voor
den geringen prijs van drie _sols_ het pond, te koop aan; zij had 'er
versche broodjes bij; ik kocht van het een en ander, en zette mij op
een' bank, die niet ver van hier stond, neder, daar ik het voor mijn
ontbijt met smaak opknapte; want in dit opzigt val ik in 't geheel
niet verlegen. Dat de mist hier niet overvloedig zijn moet, blijkt;
want niet alleen paarden-, maar allerlei soort van straatmist wordt
hier langs de straten en wegen, zoodra het 'er maar nedergeworpen
is, opgeraapt, en op ezels geladen; eens zelfs zag ik twee jongens
elkanderen bijna in het haar zitten, om een hoopje paardenmist. Deze
mist dient dan ook voor den land- en tuinbouw, en niet zoo als bij
ons, om aan vreemden te verkoopen.--Hier aan kan ik toch nooit denken,
zonder mij te ergeren.

Door een' aanbevelingsbrief aan iemand, die naverwant was aan
den Professor Broussonet, hadden wij bijzondere gelegenheid, om
de zoo vermaarde Faculteit der Geneeskunde alhier te zien. Het
gebouw, dat men _l'Université_ noemt, is digt bij de hoofd- of
_St. Pieterskerk_. De Heer Broussonet, _Professeur de Clinique
interne_, ontving ons zeer vriendelijk, doch daar hij het drok had,
moetende dadelijk bij een _examen_ tegenwoordig zijn, gaf hij order,
om ons al het merkwaardige te laten zien. Hij kwam mij voor tusschen
de 35 en 40 jaren oud te zijn. Wij begonnen met het _Amphithéater_
voor de ontleedkunde, dat een schoon gebouw is, met een koepel,
waarin een lantaarn, waardoor het licht valt; de zitbanken zijn,
zoo als gewoonlijk, trapsgewijze en in de rondte geplaatst, en men
zeide, dat dit Amphithéater 2000 menschen bevatte. Ik zag 'er ook
het borstbeeld van den bekenden Chimist Chaptal, zoo ik meen, Oom
van den voormaligen Minister van binnenlandsche zaken te _Parijs_,
en schrijver van een werk genaamd, _Elémens de Chimie_. Vervolgens
zagen wij de boekerij, die men zegt, dat in het vak der geneeskunde
al zeer volledig is. Men toonde ons verscheidene fraaije en kostbare
werken, met afgezette platen, enz. De verzameling van geraamtens,
_dissecaties_, _injecties_, enz. vond ik niet zoo aanmerkelijk, als
ik wel verwacht had; en de ontleedkundige afbeeldingen in wasch, die
ik hier gezien heb, kwamen mij veel minder voor dan die, welke men in
het Kabinet van Bertrand te _Parijs_ ziet. Dit verwonderde mij omtrent
de vermaardste geneeskundige Faculteit van geheel _Frankrijk_. Men was
reeds bezig met het examen in een ruime zaal, waar wij ook onder de
toehoorders, welker getal echter niet zeer aanmerkelijk was, plaats
namen. De Candidaat, die wel 25 Jaren oud scheen, deed een vertoog
(_Dissertatie_) in de _Fransche_ taal, staande in een gestoelte;
achter hem op een zeer verheven plaats zat een van de Professoren,
en ter zijde, aan de linkerhand van den spreker, vier anderen, waar
onder de Heer Broussonet, van wien ik reeds sprak, en een Mejon, die
een vermaard Operateur en Oculist moet zijn; de namen van de anderen
heb ik vergeten. Deze Heeren Professoren hadden roode satijnen wijde
_toga's_ aan, met boorden van wit bont, en roode mutsen op met een
zwart en goud boord. Het examen ging niet gemakkelijk, zoodat de arme
Candidaat het al vrij benaauwd kreeg. Ik bleef niet tot het einde, maar
vernam naderhand, dat hij nog niet was aangenomen, en verpligt, zich
aan een nader onderzoek te onderwerpen. In hoe verre het spreekwoord:
"_een nieuwe Arts een nieuw Kerkhof_," gegrond is, zullen wij hier
niet onderzoeken; doch zoo 'er al Doctors wezen moeten, doet men
echter wel, van te zorgen, dat ieder zoo maar op zijn eigen houtje
niet doctoren kan. Het merkwaardigste dat men in deze zaal ziet,
is een metalen hoofd, levensgroot, verbeeldende dat van Hippocrates;
het scheen mij, wat de teekening aangaat, keurig uitgevoerd. Men wil,
dat het vele jaren geleden in of om _Athene_ gevonden is, en van
daar naar _Rome_ vervoerd werd, waar het, tot de Pauselijke oudheden
en kunststukken behoorende, door de _Franschen_ gevonden en genomen,
en eindelijk aan deze Universiteit gegeven is. Ik had het reeds, voor
dat het examen begonnen was, van nabij bezien en bewonderd. Volgens
sommige geschiedschrijvers, zou de geneeskundige Faculteit van
_Montpellier_, reeds in 1220 zijn opgerigt; en men meent dat de
_Saracenen_ en Joden, die een groot deel van _Montpellier_ uitmaakten,
'er de geneeskunde, die toen meerder vorderingen onder hun dan onder
andere volkeren gemaakt had, bragten. De vermaarde Rabelais [99] alhier
in de geneeskunde gestudeerd hebbende, werd volgens oud gebruik, met
een tabbaart bekleed, die men vervolgens de _Tabbaard van Rabelais_
noemde, en waarmede men na dien tijd alle de nieuw aangenomen Doctoren
bekleedde. Deze tabbaard was bij de Studenten in groote achting,
zoo dat ieder doorgaans trachtte, om 'er een stukje tot een aandenken
aftescheuren, en hier door, en door den tijd, was dit kleed eindelijk
niet meêr bruikbaar, doch, zoo als het doorgaans met diergelijke dingen
gaat, het werd meêr dan eens vernieuwd, en het laatste ging zoo wel
voor een achtingwaardige oudheid door als het eerste. De geneeskundige
Faculteit van _Montpellier_ is nog beroemd, en vele vreemdelingen,
en in vredestijd, bijzonder _Engelschen_, die hier om hun Guinjes dan
ook zeer geacht zijn, komen dezelve raadplegen.--'Er was ook eens
een tijd, dat onze Hooge Scholen zeer beroemd waren; vreemdelingen
uit alle oorden vloeiden 'er toen in menigte naar toe,--en de naam,
van Boerhaave klonk met roem de wereld door.--Helaas! waarop kunnen
wij thans onzen hoogsten roem dragen?--misschien op ons taai geduld.

De kruidtuin, die ter zijde van de _place du Peyrou_ ligt, kwam mij
niet zeer ongemeen voor, doch ik beken gaarne, dat mijne _Botanische_
kundigheden zeer bepaald zijn. Men toonde hier eene plaats, waarin
men langs eenige trappen afklimt, en alwaar de, door zijn sombere
Nachten, zoo bekende Young zijne dochter zou begraven hebben; deze
plaats is onder een boog of gewelf, en wordt _le Tombeau de la fille
de_ Young [100] genaamd; doch men ziet 'er niets, dat een grafstede
aanduidt. Gij weet, dat Young met een ziekelijke dochter van zijne
vrouw, te _Montpellier_ kwam, om 'er hare gezondheid te herstellen,
doch dat dezelve daar overleed; dit gebeurde omtrent 1741. En die
zwaarmoedige, en, toen in der daad zeer ongelukkige man, verloor in
drie maanden tijds zijne vrouw en hare twee dochters; en deze slag
trof hem in den ouderdom van zestig jaren. Tot het Protestantsche
geloofsgenootschap behoorende, waar onder Young zelfs Predikant was,
mogt die dochter niet op de gewone wijze, en in zoogenaamde gewijde
aarde begraven worden; hij droeg het ligchaam dan zelf bij nacht
hier henen, en begroef het met behulp van een tuinmans knecht, die
hem door een klein deurtje ter sluip had ingelaten. Eenigen tijd
voor de omwenteling vondt men hier, de aarde roerende, dan ook nog
eenige beenderen. De te regt vermaarde Tooneelspeler Talma, en Madame
Petit, beide tot het eerste Tooneel van _Parijs_ en van _Frankrijk_
behoorende, bevonden zich hier weinige jaren geleden, en stelden
edelmoediglijk eene inschrijving voor, denzelven te gelijker tijd
beginnende, om een eenvoudig gedenkteeken op het graf van Narcissa
opterichten, ten einde daar door de schandelijke onregtvaardigheid
van het bijgeloof eenigzins te vergoeden, en de gedachtenis van een
voornaam dichter te vereeren [101]. Tot nog toe echter is dit ontwerp
niet uitgevoerd. Had het een beeld of altaar in een Kerk betroffen,
waarschijnlijk zou het 'er al gestaan hebben.

Men was nog drok bezig met bouwen in den kruidtuin (_jardin des
plantes_) aan eene nieuwe kas voor vreemde planten; ook werd 'er, naar
ik vernam, van wegens het Gouvernement, ter zijde van dezen tuin, een
huis gebouwd voor den vermaarden Professor in de Botanie Broussonet,
broeder van dien waarvan ik reeds gesproken heb [102]. Rondom den tuin
is een gemeene wandeling, die nog al aangenaam en zeer lommerrijk is,
door de onderscheidene soorten van boomen, die 'er staan. De goede
Hendrik den IV. was de stichter van dezen tuin; hij bestond meêr
dan 25 jaren voor dien van _Parijs_, en was de eerste van dien aard,
welke in _Frankrijk_ aangelegd is.

De stad doorgaande, bragt onze vriend ons in een paar winkels van
zuikergoed (_dragées_) en reukwerken, want wie zou hier verzuimen,
om die te bezoeken. Voor het eerste is _Montagu_, en voor het
tweede _Riban_ de voornaamste; men behoeft hier anders na de
reukwerkers-winkels niet te vragen, want daar zijn 'er verscheiden,
en men wordt ze door de straten gaande, aan den aangenamen reuk
gemakkelijk gewaar.

Ik heb reeds rijtuig gehuurd, om morgen een reisje in de _Cevennes_,
waar men mij veel van verteld heeft, te doen, verwacht hier over dan
het een en ander bij mijne terugkomst.





VIJFTIENDE BRIEF.

_Montpellier, 30 Augustus._


's Morgens om 5 uren vertrokken wij met een koets met twee paarden, om
'er drie dagen gebruik van te maken. Het steedje of dorp _St. Gilles_,
waar wij doorkwamen, levert niets merkwaardigs op. De weg is vrij
goed doch bergachtig, en de landstreek dor en steenachtig. Hier en
daar ziet men echter nog eenig bouwland en wijngaarden. Op zijde
van den weg bespeurde ik op een heuveltje, een soort van kleine
tafeltjes, die gemaakt waren door twee of drie steenen, die men op
een gelegd had. Daar stonden 'er zoo verscheidene; en zij dienden,
naar ik vernam, om de schapen zout op te laten lekken, Omstreeks ten
tien uren kwamen wij te _St. Martin de Londres_, een naar vervallen
stadje; en ik weet niet waarom het ook den naam van de hoofdstad
van _Engeland_ draagt. De herberg scheen pas opgemaakt, en zag 'er
binnen en buiten gnapjes uit, en daar het zeer warm was, besloten
wij op verzoek van onzen voerman, om hier wat te vertoeven en het
middagmaal te houden. Terwijl men het gereed maakte, ging ik, niets
beters te doen hebbende, het plaatsje eens rond. De ingezetenen schenen
ijverige lieden, veelal zijden-kousenwevers; doch met dat al zag het
'er armoedig uit, vooral ook de Kerk, die men, wijl ik geloof dat men
geen middelen heeft, om ze te herstellen, wel zou doen om aftebreken,
ter voorkoming van ongelukken. Het akkerland, dat hier nog bij lag,
zag 'er ook dor en schraal uit. Geen lommer vindende, was ik ras
genoodzaakt, om mijne wandeling te staken, en zette mij bij de fontein,
die voor de herberg staat, in de schaduw van een' moerbeziënboom neder;
waarschijnlijk is dit de eenige bron, die men hier omstreeks vindt;
want ik zat 'er niet lang, of een menigte vee van alle kanten kwam
'er drinken; en jongens en meisjes, mans en vrouwen, hunne kruiken met
water vullen; dit scheen voor die arme menschen tevens eene uitspanning
te zijn. Men verleende 'er elkanderen een praatje, en vooral de jonge
lieden schenen hier hun te zamenkomst (_rendez vous_) te hebben. Een
meisje onder anderen, dat al een poosje onrustig had staan wachten;
en al de overigen liet voorgaan aan de fontein, hoewel zij een van de
eersten was; zag ik op eenmaal eene vrolijke houding aannemen, toen
zij een' gnappe boeren jongen, met een paar muilezels zag aankomen; nu
werd de kruik spoedig gevuld, en men keerde te zamen weder terug. Toen
ik mij met deze eenvoudige landlijke tooneelen vermaakte, kwam een
lief wichtje, dat nog maar naauwelijks loopen kon, mij streelen, en
trachtte op mijn knie te klauteren, terwijl de moeder bezig was, om
aan de fontein koren te wasschen; zijn broêrtje, dat wat ouder scheen,
kwam 'er bij, en stamelde mij zijn _Patois_ voor. Die kindertjes zagen
'er gezond en zuiver uit. Hunne gansche kleeding bestond in een hemdje,
en het onschuldig genoegen was op hun gelaat te lezen; ook kwamen zij
in 't geheel niet, om te bedelen; maar alleen, zoo het scheen, uit een
gullen en eenvoudigen trek; terwijl ik, als een ongewoon voorwerp,
hunne nieuwsgierigheid eenigzins gaande maakte. Zij hielden mij een
poos aangenaam bezig; ik maakte ook zoo goed ik kon een praatje met
de moeder, die mij eene goede vrouw scheen te zijn; en hoe onbevallig
anders het plaatsje ook was, de tijd viel 'er mij niet lang. Het eten
was voor den prijs vrij wel, en om één uur vervolgden wij onzen weg,
die altijd door een' dorren berg en rotsachtige landstreek loopt,
tot op eene hoogte een kwartier van _St. Bausille_; hier begint de
bevallige natuur de nieuwsgierige reizigers voor hunne moeite te
beloonen.--Men ziet eene heerlijke schilderij in het dal, waarin dat
steedje ligt voor zich, welke door de schielijke verandering des te
aangenamer treft. _St. Bausille_ heeft weinig aanzien, doch armoedig
zag het 'er niet uit, en de meeste menschen zaten aan de deur zijde te
haspelen of op strengen te winden. De boorden van het riviertje _l'
Hérault_ langs rijdende, kwamen wij omstreeks vijf uren te _Ganges_;
men rekent deze plaats omtrent acht uren gaans van _Montpellier_,
en daar men schier aanhoudend op en afklimt, kan men doorgaans
ook al niet anders dan stapvoets rijden. Wij traden hier af aan de
herberg het witte kruis (_la Croix Blanche_), en gingen het stadje
bezigtigen, dat mij wel beviel, zijnde ruim en vrolijk gebouwd;
de huizen zien 'er wel onderhouden uit, en men kan duidelijk zien
dat hier ijver en goede orde heerschen; 'er is ook een _cours_ of
gemeene wandeling, en nog een regte breede straat aan beide zijden
met boomen beplant. Pracht of grootheid bespeurt men 'er niet; alles
heeft een eenvoudig, doch net en bevallig voorkomen.--Dit kon men
misschien ook eens van ons Vaderland zeggen, en toen ging het ons
wel.--In de Roomsche Kerk ziet men zoo weinig opschik, dat, indien
'er geen altaar stond, men zou meenen in eene Protestantsche Kerk te
zijn; tot welk Kerkgenootschap het grootste gedeelte der ingezetenen
dan ook behoorde. Ik ging hunne Kerk zien, die voor de omwenteling
aan een Klooster toekwam. De Predikantsvrouw, die ik hier sprak,
en die zeer vriendelijk was, verhaalde mij, dat deze Kerk veel te
klein zijnde voor de gemeente, men reeds een ontwerp gemaakt had, om
die te vergrooten; de grond, die 'er bij behoorde was groot genoeg,
en ik merkte wel, dat het aan geen geldmiddelen zal haperen; ook zijn
hier onder de Protestanten verscheiden bemiddelde lieden.

Den 29 's morgens om 6 uren reden wij naar _le Vigan_, een ander stadje
in deze landstreek; men volgt de boorden van _l'Hérault_, die tusschen
twee ketens bergen al ruischende doorstroomt;--grootsche gezigten of
ontzaggelijke vertooningen levert de natuur hier niet op; alles is
lief en bekoorlijk, en om zoo te spreken, meêr onder het bereik van
den mensch. De bergen zijn groen; hier en daar ziet men een woning,
overal treft men castanje-, moerbeziën en andere boomen; de Natuur had
hier haar lentegewaad nog aan, en het groen zag 'er zoo jeugdig uit,
als bij ons in de maand Mei. Een half uur van _Ganges_, aan den anderen
kant van het riviertje, ligt het buitengoed van den Heer Mejan; eer
men daar komt, ziet men aan dien zelfden kant, tusschen twee rotsen,
in een ander riviertje, dat zich hier met _l'Hérault_ vereenigt, over
een dam van steenen, die 'er inligt, een kleinen waterval rollen. Onze
waardin had ons geraden, om, hoewel wij den Heer Mejan niet kenden,
of geen brieven aan hem hadden, hem evenwel vrijelijk een bezoek op
dit zijn buitengoed te gaan geven, met verzekering, dat wij 'er wel
zouden ontvangen worden, en wel te vreden zijn over de ligging van
dat verblijf. Wij gingen 'er dan ook heen. Over den berg, waarop het
gelegen is, kan men met het rijtuig door het riviertje rijden, en van
daar klommen wij te voet op de hoogte, langs een kronkelpaadje, aan
beide zijden met moerbeziën en andere boomen beplant, welke door kleine
beekjes aanhoudend besproeid worden, en daar door een verwonderlijk
frisch en tierig aanzien hebben; de uitwaseming van duizende geurige
planten en bloemen, die hier in het wild groeijen, overtreft al, wat
de reukwerk-kramers van _Montpellier_ in hunne winkels hebben. Aan
den ingang van eene lommerrijke laan, die naar het huis geleidde,
zagen wij een kloek man aankomen, met een buisje en lange broek aan,
een ronde witten hoed op, en een wandelstok in de hand--het was
de Heer Mejan zelf, voornemens zijnde, om zijne arbeiders te gaan
bezoeken; ik gaf hem ons voornemen te kennen, en hij ontving ons op
de gulste en vriendelijkste wijze; en hoe zeer wij hem verzochten,
om zich om onzenwille niet op te houden, hij wilde ons zelf in zijne
tuinen en verrukkelijke boschjes rond leiden. Achter ons aan het eind
van de laan, die zich als een groen gewelf vertoonde, en regt over
den ingang van het huis is een fraaije waterval, die door een bron,
die hooger op de rots ontspringt, altijd van water voorzien wordt,
en dus onophoudelijk loopt. Toen wij ons weder omkeerden, had men
intusschen een kraan geopend, waardoor wij, door het huis heen,
aan den anderen kant van hetzelve een schoonen watersprong tegen de
zon zagen, terwijl de rotsen aan den anderen kant van het riviertje,
waar men den straal water tegen zag, nog niet door de zonnestralen
verlicht waren; dit deed eene fraaije uitwerking. Eer wij verder
gingen, gaf de gastvrije Mejan aan zijn' knecht last, om een paar
flessen wijn in een koele bron te zetten, en wat vruchten enz. in
gereedheid te houden, zeggende tegen ons: "Gijlieden hebt zekerlijk
nog niet ontbeten, als wij terugkomen, willen wij te zamen een stuk
eten." Zulk eene hartelijke wijze van aanbieden, duldde geen weigering;
daar bij boezemde hier alles eene soort van vrijpostigheid in, die
men nimmer in lusthoven of paleizen der gewone rijken, of bij de
meesten zoogenaamde grooten gevoelt. Alles geschiedt daar, vooral
wanneer zij met lieden te doen hebben, die zij niet kennen, met eene
stijve wellevendheid; gebrek aan gulheid en vertrouwen straalt overal
in door; alles is kunst, niets natuur.--Neen! met hun kan hij, die
vrij en voor de vuist is, niet te regt; en hoe zeer onbeschoftheid
zeer onaardig is, ik heb nog liever met een' grooten lompert te doen,
dan met sommige lieden, die uitermate vriendelijk en wellevend zijn;
want die soort van vriendelijke wellevendheid, die wij hier aantroffen,
vindt men juist niet zeer algemeen, en vooral niet in de groote steden
van _Frankrijk_, anderzins om de beleefdheid en welvoeglijkheid
zoo beroemd; en daar de vriendschapsbetuigingen, uitdrukkingen van
deelneming, van medelijden, of vreugde, van dienstaanbieding en
diergelijk, even eens geleerd worden als het A. B. C., waar eene
wel opgevoede Dame zich te gelijker tijd bezig houdt met de klagten
van eenen ongelukkigen aan te hooren, daar over tranen te storten, en
eene kleeding voor het naaste bal aan hare modekraamster te bestellen,
of een' brief van rouwbeklag over het afsterven van eene harer beste
vriendinnen te schrijven, en onderwijl ook de aankondiging van eene
nieuwe Opera te lezen;--doch keeren wij tot de beschrijving van
dien bekoorlijken lusthof weder terug.--Overal treft men hier eene
verscheidenheid van schilderachtige gelegenheden aan, en zonder juist
zeer _sentimenteel_ of _romanesk_ te zijn, is men verrukt en opgetogen
bij het beschouwen van dezelve. De kunst heeft hier en daar wel wat
geholpen, doch op zulk eene behoedzame wijze, dat alles genoegzaam
natuur schijnt. Aan de linkerhand, eer men aan het huis komt, bewondert
men een hol of nis in de rots, uit welkers bovenste gedeelte het water
loodregt valt. Van boven, is deze nis bedekt door struiken van palm
en klimop, die met bevallige _Guirlandes_ langs dezelve afhangen: uit
den tuin of _terras_ achter het huis heeft men een allerliefst gezigt
op de omliggende bergen en rotsen; op het riviertje en den weg langs
hetzelve, en men klimt langs een eng voetpadje, aangenaam belommerd,
of met bloeijende struiken, zoo als de _althéa_ enz. ter zijde beplant,
naar een aardig tuinhuisje, van buiten als een boerenhutje gemaakt; in
't voorbijgaan ziet men een bergje, waarin eenige tamme konijnen hun
verblijf houden. Vervolgens kruipt men door spleten van de rots, of men
gaat door enge gangen, en over een brugje, waar van de leuningen aardig
met wilde wijngaardranken door de natuur omwonden zijn, tot aan een
Kluizenaarsverblijf. Van daar voortwandelende, komt men in een grot,
alleen door een spleet, die in de rots is, verlicht, en welke, dunkt
mij, een allergeschiktste rustplaats is voor teedere, zwaarmoedige,
voor verliefde zuchtjes of gevoelvolle romançes. Dan treft men
weder een kleinen vijver met helder water, waarin karpers en andere
visschen, aan. Dit alles ligt tegen de helling van den berg, en de Heer
Mejan verhaalde mij, dat hij in een beek aan de voet van denzelven,
een menigte kreeftjes had van de soort, die hij van _Vaucluse_ had
laten komen, en in het riviertje _l'Hérault_ vindt men zeer goede
forellen. Het wild is hier ook niet schaars; olij en wijn groeit 'er in
overvloed. De moestuin en vruchtboomgaard scheen wel voorzien, en de
weiden, op en tusschen de bergen, voeden talrijke kudden, zoo dat het
hier ook in dat opzigt zeer wel te houden is. De bronnen, die men hier
op de bergen heeft, brengen het meest toe tot deze vruchtbaarheid. Uit
dezelve loopt eene menigte beekjes, aan alle kanten, langs dezelve af,
en bevochtigen de aarde, die op de steenrotsen ligt, zoo dat men zich
geen vrolijker en levendiger wasdom kan voorstellen.--Alles boezemt
hier als 't ware genoegen en stille te vredenheid in,--alles lagcht
en juicht u tegen;--en nog haperde 'er in dit jaargetij iets aan dat
jeugdig en vrolijk gelaat der natuur. De vogelen zongen niet meêr. De
Heer Mejan zeî mij, dat tegen den tijd, dat de natuur hier uit haar'
slaap ontwaakt, welke slaap in dit bergachtige land vrij lang duurt,
het dan bijzonder levendig en vrolijk is door de groote menigte van
zoovelerlei soort van vogelen, welke zich hier ophouden. Nu gingen
wij ook de bronnen zelve op het bovenste gedeelte van den berg zien;
het water van een derzelve was genoegzaam ijskoud, en naar men mij
verzekerde van eene uitmuntende hoedanigheid; zoo dat, als men, wat
meêr dan gewoonlijk gegeten hebbende, hier van een glas gebruikte,
men duidelijk bespeurde, dat de spijsvertering daar door bevorderd
werd. In een aangenamen koepel, aan beide zijden met ramen, en welke
het voornaamste vertrek van deze, alleen voor het gerijf geschikte,
woning uitmaakt, stond een ontbijt, meestal uit smakelijke vruchten,
zoo als persiken, peren, druiven, en vooral ook vijgen, die ik nimmer
lekkerder gegeten heb, benevens brood en wijn bestaande. Wij deden
ons hier aan dan ook ter deeg te goed, want de gulhartige Mejan was
niet te vreden dat wij slechts proefden, wij moesten eten, ter deeg
eten. Hij verhaalde ons, dat hij vooral met een zijden kousen-fabriek,
die hij te _Ganges_ had, een aanzienlijk vermogen had gewonnen, doch
al eenige jaren geleden den handel had vaarwel gezegd, en aan zijne
kinderen overgelaten; dat hij sedert altijd buiten woonde, en zich
alleen met den landbouw, en het bestuur van zijne landgoederen, die
zeer uitgestrekt zijn, bezig hield; dat hij dit aangenaam verblijf,
dat bij zijne Hermitage noemde, zelve had aangelegd, en voor een
groot deel beplant; zijnde verpligt geweest, om hier en daar eene
aanmerkelijke hoeveelheid aarde op de rots te laten brengen. Hij zei,
dat hij veel van de _Hollanders_ hield; nu, hij gaf ons daar ook
een blijk van, en om de maat van zijne vriendelijkheid vol te meten,
noodigde hij ons, om 's avonds in het terug komen, andermaal eenige
ververschingen bij hem te nemen, en om onze landgenooten en andere
reizigers, die deze streek mogten komen zien, te verzoeken, van
hem niet voorbij te gaan. Hoe zeer wij zulks trachtten te beletten,
geleidde ons de goede man in het heen gaan, langs een ander voetpadje
als wij gekomen waren, een eind weegs den berg af, tot daar hij ons
den weg, dien wij te houden hadden, kon aanwijzen, en hier drukte ik
hem met aandoening en hartelijke tevredenheid de hand, waarschijnlijk
om hem nooit weder te zien.--Deze plaats wordt _Toumeol_ genaamd,
wat deze naam beteekent weet ik niet, maar wel dat men moeijelijk een
naam zou vinden, waar door het zielstreelende van dit oord genoegzaam
wordt uitgedrukt. De ouden zouden het buiten twijfel voor een verblijf
der Nimfen, of goede toovergodinnen gehouden hebben; en had Mahomet
het gezien, hij zou 'er zekerlijk zijn Paradijs naar geschetst hebben.

Beneden aan den berg, deed zich nog een bekoorlijk groepje op,
tegen de helling naast een klein beekje, lagen twee engelachtige
half naakte kindertjes, waar van het oudste drie of vier jaren kon
bereiken, in het midden van eenige schapen en geiten, waarop zij
achteloos leunden: de grond was hier met kruiden en bloemen overdekt,
en zij werden door eenige lommerrijke boomen beschaduwd--het was een
allerliefst arkadisch landschapje. Ik wilde de kleine herders eenige
stuivers geven, doch, ô gelukkige onschuld! zij schenen geen geld te
kennen, althans het werd niet aangenomen, en een kus was dezen nog
onbedorvene schepseltjes veel liever.

Omtrent een kwartier van het buitenverblijf van den Heer Mejan, naar
den kant van _le Vigan_, ligt een brug op het riviertje, en daar
bij een roodachtige rots, die buiten de andere bergen uitsteekt en
eene aardige vertooning maakt. De weg is goed, loopende altijd zich
meerder of minder verheffende langs de _l'Hérault_, waarin men hier
en daar kleine watervallen en bruisingen ziet, door de brokken steen,
die het water ophouden, veroorzaakt. Ieder oogenblik is men verrukt
door de onderscheidene schilderachtige liggingen,--rotsen met boomen
en frissche kruiden bedekt, hier en daar een woning op de hoogte,
in het flaauwe verschiet, aan de helling van een' heuvel, half
tusschen de struiken verscholen, of in de diepte aan de boorden der
rivier,--daar op den weg sommige muilezels met hunn' geleider,--ginds
eenig rundvee en schapen in een eng dal weidende,--ontzaggelijke
brokken rots, zoo het schijnt nog maar pas van boven neder in het
riviertje gerold, en hier en daar zware castanjeboomen, die den weg
belommeren. Onder alle deze voorwerpen heerscht, door de verschillende
gedaanten en liggingen der bergen, eene verscheidenheid van schaduw
en licht, die allerbevalligst is. Men schijnt hier, door zoo vele
steile bergen van de verkeerde en bedorven maatschappij afgezonderd;
niets doet zich op dat het denkbeeld daar aan opwekt, geene paleizen,
geene Heeren of Juffrouwen, geene kostbare rijtuigen, liverijen, of
al diergelijke dingen, waarvan een redelijk denkend mensen walgt;
want deze landstreek wordt door de grooten weinig bezocht, en 'er
loopt geen groote of Postweg door.

Omstreeks elf uren kwamen wij te _Vigan_, drie uurtjes van _Ganges_
afgelegen, en stapten af aan het Hotèl _du Cheval vert_. Die herberg
zag 'er hier in 't geheel niet zindelijk uit, maar het was, naar
men ons gezegd had, de beste, dus bestelden wij 'er den maaltijd. De
Roomsche Kerk is ook uit en inwendig zeer eenvoudig; de Protestantsche
was niet open. Hoewel het zeer heet was, gingen wij de bron, een
kwartier uurs van hier, bezoeken; zij heeft niets bijzonders dan zeer
helder en lekker water. De gemeene wandeling is met een aantal ongemeen
zware castanjeboomen beplant; zij staan zonder order door elkander,
en maken een klein maar aangenaam en bevallig woud. Het is hier in de
schaduw van dat digte lommer, vooral in dit jaargetij, op dezen tijd
van den dag, regt vermakelijk, om wat te rusten. Het stadje beviel
mij zoo wel niet als _Ganges_, het is zoo goed niet bebouwd, en ziet
'er slordiger uit. De bevolking verschilt niet veel, in het eene zoo
wel als in het andere telt men omtrent 4000 inwoners. De zijden-teelt
en zijden-kousenweverijen zijn hier ook de voorname kostwinning. _Le
Vigan_ behoorde voorheen tot het landschap _d'Alais_, en thans tot het
Departement _du Gard_: de Onderprefect houdt 'er zijn verblijf, en daar
is een regtbank. Het riviertje _l'Arre_ stroomt 'er langs, en van een
steenen brug die hier over hetzelve ligt, heeft men een schilderachtig
gezigt. Eenige _Engelsche_ huishoudens, die krijgsgevangenen zijn,
hebben verlof, on hier den zomer doortebrengen; aan hunne rijtuigen en
paarden te zien, schenen het rijke lieden te zijn; ook verteerden zij,
naar ik vernam, nog al wat, en dit gaf in dit plaatsje een meêr dan
gewoon vertier. Voor den gewonen prijs aten wij in onze herberg tegen
verwachting vrij wel. Trouwens het was ook uit dezelfde keuken, waar de
_Engelschen_ uit schaften: het eten werd hun van hier gebragt. Na den
maaltijd reden wij weder terug. Voor het verrukkelijke buitenverblijf
van den Heer Mejan hielden wij stil, om nog eens de alleraangenaamste
ligging van hetzelve te bewonderen; het is een groen _Amphithéater_,
de treurwilligen die boven op en tegen de helling van den berg staan,
en met lange takken langs denzelven afhangen, maken ook een aardige
en eenigzins vreemde vertooning, om dat die boom in de laagte t'huis
hoort; doch hier tiert zij door de menigte beekjes en stroomtjes
ook zeer weelderig op de hoogte. Ik had onder weg ook opgemerkt,
dat men hier en daar boekweit teelde; iets, dat ik in het gedeelte
van _Frankrijk_, dat ik doorreisd heb, en vooral in het zuiden,
weinig of niet zag. Castanjes levert deze landstreek in menigte op.

Te _Ganges_ terug gekomen, gingen wij in de fabriek van Mejan eenige
paren zijden-kousen koopen. Het huis is groot, en ziet 'er gnap, maar
in 't geheel niet prachtig uit, en in de magazijnen kan men zoo wel één
paar, als eenige honderde dozijnen paren zijden-kousen krijgen. Wij
vonden 'er twee kleinzonen van onzen vriendelijken gastheer, die ook
zeer geschikte jongelieden schenen te zijn. Dit huis drijft een'
zeer uitgebreiden handel, en heeft zelfs een Kantoor te _Cadix_;
algemeen zijn zij bekend als zeer eerlijke lieden, met wien het goed
te handelen is, en die daardoor en door hun aanzienlijk vermogen een
uitgebreid krediet hebben; zij behooren, aan zoo vele honderde handen
werk verschaffende, tot de voorname steunen van deze en omliggende
plaatsen, en schijnen door hunne medeburgers zeer bemind te zijn. Zoo
gij die goede lieden door aanbeveling, of anderzins, eenigzins dienst
kon bewijzen, Vriend! zulks zou mij bijzonder aangenaam zijn; want
zij verdienen het, en hebben billijke aanspraak op de achting van
vreemdelingen, om de gulle vriendelijkheid, waarmede zij dezelven
ontvangen, zijnde hunne gastvrijheid, naar men mij verzekerde, in
dit opzigt algemeen. Raad dan ook ieder van uwe kennissen, die hier
naar toe mogt reizen, gerust aan, om een bezoek op het landgoed van
Mejan te gaan afleggen.

Daar het nog vroeg genoeg was om een wandeling buiten het stadje te
doen, ging ik de steenen brug die hier over _l'Hérault_ ligt over,
en zag ter zijde op den muur van dezelve eene waterleiding (_Aquaduc_)
gemaakt, dienende om het water uit eene bron aan den overkant van de
rivier, op een' zekeren afstand gelegen, in de stad te brengen; doch
drie weken geleden was een gedeelte van het metselwerk ingevallen
en nog niet hersteld. Ik wandelde langs de rivier en klom tusschen
beiden eens op een heuvel tot den avond begon te vallen. Van verre
deed zich het geluid van de bellen der schapen, en het vee, dat men
naar den stal dreef, als een' klokkenspel hooren, en dan hoorde
ik al eens een boerenmeisje of knaap een liedje in het _Patois_
zingen, terwijl zij de paarden of het vee naar de rivier leidden,
om te drinken. Ik had hier, dunkt mij, met genoegen eenige dagen
doorgebragt; doch dat kwam met ons reisbestek niet overeen.

De vrouwen dragen hier veelal zwarte zijden-hoedjes met eene kant
'erom, zoo als bij ons de dienstmeisjes. Een praatje makende met
de vrouw uit onze herberg, vernam ik, dat zij tot de Protestanten
behoorde; dat die hier met de Roomschgezinden in goede verstandhouding
leefden, en zelfs veel onder elkanderen trouwden; als mede dat de
vrouw van den Predikant eene _Hollandsche_ was, doch uit welke plaats
en hoe genaamd, wist zij mij niet te zeggen.

Den 30 dezer 's morgens om 5 uren vertrokken wij van _Ganges_. De
morgenstond was frisch en aangenaam. Een half uurtje van daar komt
men door een dorpje _le Roc_ genaamd; een oud kasteel ligt daar tegen
een rots, die zich als een pyramide vertoont, van hier denkelijk de
naam van (_le Roc_) de rots. Wat verder op, aan den anderen kant van
het riviertje, ziet men de punt van een rots, van verre gelijkende
naar een oud _colossaal_ beeld van een Bisschop met een mijter op. De
rotsen, die hier vrij hoog zijn, en sommige een kegelvormige gedaante
hebben, zijn meest zamengesteld van steenen, die laagsgewijze op een
liggen, of van een soort van schaliesteen. De natuur is hier meêr
grootsch en majestueus, dan aangenaam en liefelijk.--Verder koomende,
ziet men eene steile rots, als de muren van een oud kasteel. Hier
en daar schijnen 'er gaten of spelonken in te zijn,--nu daalt de
weg, die eenigen tijd vrij verheven was boven de rivier, in een
aangenaam dal af. Hier ziet men vele moerbezienboomen; vervolgens
komt men in het dorp _St. Bausille_. De straten zijn 'er zoo naauw,
dat twee rijtuigen 'er elkanderen met geen mogelijkheid zouden kunnen
voorbij komen. Buiten dit dorp klimt men eenen redelijk hoogen berg
op; van daar ziet men achter zich het dorp in een alleraangenaamst
groen dal, en het riviertje _l'Hérault_, dat men daar verlaat, 'er
doorkronkelen. Op zulke plaatsen beklaag ik mij altijd van niet genoeg
te kunnen teekenen; want diergelijke schoone schilderijen wenschte
ik mij daar door dikwijls voor te kunnen stellen.--Hier hoort men
het water nog liefelijk ruisschen, doch welhaast mist men geheel de
bekoorlijke boorden van de _Hérault_, en het lagchende groen van dat
gedeelte der _Cevennes_.--Men daalt af, om weder een' hoogen berg langs
kronkelwegen op te klimmen. Daar het redelijk koel was, gingen wij
meest te voet. Aan een heester langs den weg staande, vond ik eenige
gewassen die ik voor een soort van kleine appelen hield; zij waren
even als die geelachtig, en aan den eenen kant rood; hoe verwonderd
was ik van dezelve doorbreekende, te vinden dat zij vol waren van een
soort van kleine gevleugelde insekten, die door elkanderen krielden;
zij hadden veel overeenkomst met de plantluizen, die men bij ons
onder de bladeren van de aalbeziën vindt. Op de rotsen hier rondom
groeit veel palm, die de landlieden meest gebruiken, om te branden. Te
_St. Martin de Londres_ lieten wij ons wat eten klaar maken, en aten
'er onder anderen witte truffels, die men hier omstreeks veel vindt;
zij kwamen mij zoo goed niet voor als de zwarte. Men rekent van hier
tot _Montpellier_ nog omtrent 4 1/2 uur; de vrolijke gezigten houden
geheel op, de landstreek is dor, en hier en daar ziet men hooge en
steile rotsen. Een half uurtje van _Montpellier_ ontdekt men reeds de
_Aquaduc_ van verre; hier en daar aan den weg staan steenen palen;
onze voerman zeide, dat de pijpen of buizen tot die waterleiding
behoorende, en waar door het water van de bron wierd aangevoerd,
hier onder doorliepen. Omstreeks vijf uren na den middag waren wij
te _Montpellier_ terug.--'s Nachts viel 'er zware donder en regen.

Den 31 dezer, 's morgens op de markt gaven de koopvrouwen in
visch, groentens, enz. vrij luidruchtig en in geen zeer bescheiden
uitdrukkingen, hun misnoegen te kennen, over een besluit (_arrète_)
van het Gouvernement, waarbij eenige kleine munten, waar de stempel
af gesleten was, buiten omloop werden gesteld. Op deze markt ziet men
een zeer fraaije fontein in een nis tegen een muur; boven op staan twee
eenhoorns en een kindje, houdende een' wapenschild en een laurierkrans;
op het voetstuk wordt een veldslag _en basrelief_ verbeeld, waaronder
men leest: _Bataille de Clostercamp_ [103]; boven de nis is een wapen
(_trophée_), en dit alles is van marmer en in een fraaijen smaak
gemaakt. De Maarschalk de Castries Gouverneur te _Montpellier_ zijnde,
werd deze fontein ter zijner eere opgerigt. Het gebouw, dat men de
beurs noemt, schijnt oorspronkelijk een Kerk of Kapel geweest te zijn;
men bedient 'er zich weinig van, want de Koophandel is hier van geen
groot aanbelang.

Te _Montpellier_ wordt veel koperrood of eigenlijk koperroest gemaakt;
gedurende een' geruimen tijd deed men dit bijna nergens anders,
wanende, dat de kelders alhier 'er bijzonder toegeschikt waren,
doch thans wordt het ook op verscheidene andere plaatsen gemaakt;
de bewerking is zeer eenvoudig. Men plaatst in een aardepot boven
wijn, die men aan het gisten maakt, laagsgewijze met verdroogde
druiventrossen, en tusschen verscheidene plaatjes koper, die door de
uitwazeming van den wijn aan het roesten raken; opgedroogd zijnde,
schraapt men 'er dit roest af, en dat is het koperroest. Zoo
gij het omstandiger weten wilt, lees dan Chaptal _Elemens de
Chimie_. Zonderling is het, dat vrouwen hier meest met dien arbeid,
die om het vergiftige met zeer veel omzigtigheid moet geschieden,
belast zijn. Men fabriceert hier ook de _Cremor Tartari_.

Het schijnt ter dezer plaatse niet ongezond te wezen, mits men zich
behoorlijk in acht neemt opzigtens de kleeding; want het weder kan
'er, even als bij ons, zeer ongestadig zijn.

_Montpellier_ is zijn opkomst verschuldigd aan het verval van
het oude _Maquelone_. Het gedeelte van _Neder-Languedoc_, waarin
deze stad gelegen is, werd oudtijds door de _Volces-Arecomiques_
bewoond. De inwoners worden voor levendig en werkzaam van aard
gehouden; de huishoudens, naar men zegt, leven veel op zich zelve,
en de gezellige verkeering heeft hier minder dan in andere steden
plaats. De religiegeschillen, die hier ook vele rampen veroorzaakten,
gaven daar misschien wel aanleiding toe. Hunne gastvrijheid omtrent
de vreemdelingen is ook niet beroemd; en zelfs een _Languedoc's_
spreekwoord, doet den ongezelligen aard van die van _Montpellier_
kennen [104]. Deze Stad is thans de Hoofdplaats van het Departement
de _l'Hérault_; zij is de geboorteplaats van verscheidene mannen van
naam, zoo als de in de Natuurlijke Historie der Visschen ervaren,
Guillaume Rondelet, die 'er in 1507 geboren werd; Pierre Magnol,
kruidkundige, in 1638; Louis Bertrand Castel, wiskunstenaar, in 1688;
de bekende Tooneeldichter Brueijs, van wien wij ook eenige stukken in
het _Hollandsch_ overgezet hebben [105], en meêr anderen. Cambacères
in de geschiedenis van de omwenteling van _Frankrijk_, en vooral als
tweede Consul bekend, thans groot Kanselier met den tijtel van Prins,
is ook van _Montpellier_.

Over onze herberg _l'Hotel du Midi_, waren wij ongemeen wel te vreden;
het is 'er gnap, en men eet 'er zeer goed aan de gemeene tafel in
een ruime en fraaije zaal. Wij hadden hier niet minder lekkeren
zeevisch dan te _Marseille_, onder anderen goede versche tonijn,
en zeer groote schelvisschen. Voor een kamer met twee bedden, van
waar men een gezigt had tot in de _Middellandsche Zee_, betaalde ik
40 _sols_ daags. Morgen voor den middag reizen wij naar _Toulouse_.





ZESTIENDE BRIEF.

_Toulouse, 4 September._


Den 1 dezer 's morgens om 3 uren, namen wij de reis naar deze plaats
aan, met den postwagen, die van _Avignon_ op _Toulouse_ rijdt, en
hier het eerste nachtverblijf houdt.

In het begin is de weg tamelijk effen. Van de hoogte, bij het dorp
_Vougide_, heeft men een schoon gezigt op een soort van meer,
_l'Etang de Thau_ genaamd, de zeehaven van _Cette_, en de warme
baden van _Baleruc_; deze baden worden gebruikt ter genezing van
zwakheden in de leden, _rhumatieke_ pijnen enz. _Frontignan_, om zijn'
lekkeren witten wijn ook bij ons bekend, ligt hier digt bij. In het
meer, dat vrij groot is, zag ik eenige visschers bezig; men vangt
'er veel paling. Een eindje voortgereden hebbende, komt men door
het stadje _Meze_, waar niets bijzonders van te zeggen valt; het
ligt 4 posten van _Montpellier_. De weg werd hier en daar verlegd,
en aanmerkelijk hersteld. Vervolgens kwamen wij door _Montagnac_,
een steedje, alwaar een Protestantsche Kerk is. Eer men te _Pezenas_
komt, rijdt men over eene fraaije steenen brug, die over de _Hérault_,
waar van ik u in mijn vorigen geschreven heb, ligt; dat riviertje is
hier al veel breeder dan in de _Cevennes_, en stort zich bij _Agde_,
omtrent drie uren van deze brug, in zee. De landstreek schijnt hier
nog al redelijk vruchtbaar te zijn, en de weg is goed.

Omstreeks tien uren voor den middag kwamen wij te _Pezenas_ aan,
en stapten 'er af, om het middagmaal te houden; hebbende nu van
_Montpellier_ 6 1/4 post afgelegd. Met genoegen vernam ik, dat 'er
tijd was, om het stadje te bezigtigen, want het zag 'er hier vrolijk
en levendig uit; het was marktdag, en naar het geen ik al te koop
zag, moet het hier aan allerlei soort van eetwaren niet ontbreken;
'er staan verscheidene gnappe huizen, en over het geheel heeft het
hier een aanzien van welvarendheid; het maken van wollen stoffen is
een voorname kostwinning der inwoners; en _Pezenas_ moet aloud zijn,
want Plinius maakt 'er reeds gewag van onder den naam van _Piscena_,
prijzende zeer de wol, die deze landstreek oplevert.

De zoon van Cromwel, na dat hij uit _Engeland_ gejaagd was, hield
zich hier eenigen tijd op; _Pezenas_ behoorde toen aan den Prins van
Conti, die, tevens Gouverneur van _Languedoc_ zijnde, hier een fraai
Hotèl had, dat hij somtijds verkoos voor zijn verblijf. Hij bevond 'er
zich toen Richard, zoon van Cromwel, onbekend (_incognito_) reizende,
alleen en door de stad gaande, een landgenoot ontmoette, die even eens
als hij uitgeweken was, en die zijn partij altijd getrouwelijk was
toegedaan geweest; deze raadde hem aan, om een bezoek bij den Prins
van Conti afteleggen, waar de vreemdelingen, en vooral de _Engelschen_
doorgaans wel ontvangen werden, zonder dat men zelfs verpligt was,
om zich onder zijn' echten naam te doen kennen. Richard liet zich dan
door zijn' vriend geleiden, die hem bij den Prins aandiende als een
_Engelsch_ edelman, die door deze stad reisde om zich naar _Italië_
te begeven. Conti ontving hem beleefdelijk, en over den toestand van
_Engeland_ sprekende, zeide hij onder anderen, dat, hoewel hij 'er ver
af was, om het gedrag van Olivier Cromwel te billijken, hij echter,
regt doende aan zijn dapperheid, groote bekwaamheden en diep doorzigt,
bekende, dat hij waardig was, om te gebieden; maar, voer hij voort:
hoe is het mogelijk dat hij zoo een dwazen zoon had.--Die Richard,
die schoft, die bloodaard, was toch wel het verachtelijkste schepsel
van den aarbodem,--wat is 'er van dien zot toch geworden? Richard,
die zulk een onthaal in 't geheel niet verwachtte, was verlegen wat
hier op te antwoorden; doch zorgde wel, om zich niet bekend te maken.

Wij aten hier vrij wel, en onder anderen goeden zeevisch. De landsdouw
aan den anderen kant van de stad, beviel mij niet minder dan aan dien,
daar wij ingekomen waren. Na 1 1/4 post gereden te hebben, verwisselden
wij van paarden, op een plaatsje genaamd _la Begude de Jordy_. Het
is allerliefst gelegen, 'er staat zeer veel hout, waar onder schoone
en weelderig groeijende opgaande boomen; voor het posthuis is een
fraaije altijd water gevende fontein, en digt daar bij een aangename
tuin, waarin onderscheidene vruchten zeer wel schenen te groeijen;
ik was verwonderd over de bevallige vruchtbaarheid van dit oord,
waar van de grond in hoedanigheid veel van de gewone gronden hier
omstreeks schijnt te verschillen; men zeide mij ook, dat dezelve
voor het houtgewas inzonderheid beroemd was;--wat verder wordt de
weg zanderig. Bij _Bezier_ is de landstreek aangenaam, en deze stad
doet zich niet onbevallig op; 't was omtrent vijf uren na den middag,
toen wij hier aankwamen; men rekent _Pezenas_ en _Bezier_ op 2 3/4
post. Ons nachtverblijf was hier bepaald, dus hadden wij den tijd, om
de stad te zien. Zij is zeer oud, en het blijkt uit eenige oudheden,
die 'er gevonden zijn, dat hier eene _Romeinsche_ Volkplanting bestond,
en dat zij bekend was onder den naam van _Julia Bitterra_ of _Civitas
Bitterensium_. Wij stapten in de voorstad, waar de gewone herberg van
den postwagen is, af. De steenen brug, die niet ver van daar over de
rivier _l'Orbe_ ligt en vrij lang is, overwandelende, ging ik dat
gedeelte van het _Canal du Languedoc_, dat in die rivier uitloopt,
bezigtigen; doch zag 'er niets anders dan eenige schutsluizen [106];
het kanaal zelve was, zoo als doorgaans in dit jaargetij, geheel
droog; aan den overkant van de rivier vervolgt het verder tot bij
_Cette_, waar het in zee stort. Paul Riquet, aannemer van deze vaart,
naar het bestek van Andreossy, werd te _Bezier_ geboren. Van daar
keerde ik terug naar de stad, dat slechts een kleine afstand is;
zij is op een vrij hoogen heuvel aangenaam gelegen. Wij klommen
'er op. Van den wal naar den kant van de rivier, en bijzonder van
een _terras_, dat men de _Belle Vedère_ noemt, heeft men een zeer
uitgestrekt en allerverrukkendst gezigt op de rivier de _l'Orbe_, in
een aangename valei stroomende, de brug over dezelve en de bergen in
't verschiet. Dit gezigt alleen is der moeite waard, om zich aan deze
plaats optehouden. De Hoofdkerk komt ook op den wal uit, en van de
plaats voor dezelve heeft men insgelijks een schoon gezigt. Het is een
oud, en was naar het scheen in vroegere tijden een aanzienlijk gebouw;
van binnen zag ik 'er niets bijzonders. Maar ik moet u een staaltje
vertellen van verregaande onverdraagzaamheid, ten opzigte van de Joden,
die hier in oude tijden plaats had. De zoogenaamde Christenen hadden
vrij verlof, om hunne medeburgers en anderen, tot de Joodsche Kerk
behoorende, die zij ontmoetten, van Zaturdag voor Palmzondag af, tot
beloken Paasschen toe, te slaan en te mishandelen; en het blijkt, dat
dit nog al een soort van Kerkelijke instelling was; want de ongelukkige
_Israëlieten_ gaven een groote som gelds aan de Hoofdkerk, dat is
aan den Bisschop enz. om van deze allerschandelijkste onderdrukking
bevrijd te zijn.--Diergelijke afschuwelijke misbruiken, hoewel minder
wreed, hadden nog tot in onze dagen plaats, vooral hier en daar in
_Duitschland_; doch dank zij dien weldadigen wijsgeerigen geest, welke
thans door vele lasterlijk uitgekreten wordt; op de meeste plaatsen
zijn zij reeds afgeschaft, of worden zulks nog dagelijks gedaan.

Voor het overige levert _Bezier_ niets aanmerkelijks op; inwendig is de
stad in 't geheel niet fraai, en hoewel nog al tamelijk uitgestrekt,
bevat zij niet meer dan 12,500 inwoners, die van de voorsteden hier
onder begrepen. In vroegere eeuwen moet de bevolking hier ongelijk
veel sterker geweest zijn: want men leest in de geschiedbladeren,
dat in het begin van de 13e eeuw, toen de ongelukkige _Albigenzen_
zoo wreed vervolgd werden, en men zelfs kruistogten tegen hen deed,
'er in deze stad op eenen dag omtrent de 60,000 menschen omkwamen;
de rampzalige slagtoffers vluchtten in de Kerken en hier vermoordde
men hen ook niet alleen, maar men sloot zelfs de deuren van sommige
dier gebouwen toe, stak 'er den brand in, en deed zoo alle, die
'er in waren, door de vlam omkomen--en wie was de Apostel van deze
afgrijsselijke slagting?--wie anders, dan de heilige Dominicus. De
vervolging der Protestanten, waarin _Bezier_ ook rijkelijk gedeeld
heeft, hebben zekerlijk ook geen goed gedaan aan de bloei en welvaart
van deze ongelukkige stad. De Fabrieken en Koophandel, die 'er thans
is, zijn van niet veel beteekenis; men maakt 'er zijden-kousen, een
soort van bombazijn, perkament enz. als mede snuifdozen van wortel-,
van palm- en olijfboomem.

Ons avondmaal was redelijk, en wij aten omtrent met 20 personen, zoo
vrouwen als mannen; men was nog al vrolijk; naast mij zat een jong
_Amerikaan_, die mij veel vertelde van den bloeijenden koophandel van
dat land; hij kwam uit _Holland_, alwaar hij een lading _Coloniale
producten_ gebragt had, en ging naar _Marseille_, om ook over het
aanvoeren van diergelijke goederen te handelen. Het schijnt dan of het
ons Land en _Amerika_, even eens gaat als de schalen van een balans,
naar mate dat de eene rijst, daalt de andere, met dit onderscheid
echter, dat de ligtste hier omlaag hangt.

Den 2 dezer vertrokken wij 's morgens om 4 uren. De weg was aangenaam,
en de grond scheen redelijk vruchtbaar; van de hoogtens heeft men
schoone gezigten, en aan de regterhand een keten hooge bergen; doch
weinig boomen. Eer men aan het dorp _Coursan_ komt, gaat men over
eene fraaije steenen brug, over de rivier _l'Aude_, en hier omtrent
begint het Departement van dien naam.

Omstreeks 9 uren kwamen wij te _Narbonne_, 3 posten van _Bezier_. Deze
stad is een der oudste van de _Gaulen_, en de eerste volkplanting,
die de _Romeinen_ aan gene zijde der _Alpen_ vestigden, en _Narbo
Martius_ noemden [107]. Van het Kapitool, het Amphithéater enz. dat
hier in die tijden bestond, ziet men thans niets meêr; in 't geheel
zijn 'er geen sporen van de _Romeinsche_ grootheid en voormaligen
luister meêr overig. De stad ligt nog in zijne muren en _bastions_,
maar inwendig beteekent zij niet veel, dat mij verwondert, omdat
de vaart, of _Canal de la Robine_, uit de rivier de _Aude_ komende
'er doorloopt, en omtrent 1 1/2 uur beneden de stad in zee uitkomt
[108]. Dit dunkt mij moest den handel aanwakkeren; maar het zag 'er in
't geheel niet tierig uit, en de vaart, waarin eenige sluizen zijn,
was zelfs genoegzaam droog. Naar ik vernam, was de mond van deze vaart,
voorheen de zeehaven van _Narbonne_, en waarin groote schepen kwamen,
thans voor dezelve niet meêr bevaarbaar, door dat, de zee al meêr
en meêr de kust ontweken zijnde, het daar te ontdiep is geworden
[109]. Deze stad is in eene niet onaangename vlakte gelegen en van
bergen omringd [110]; maar daar door is zij ook een verzamelplaats van
al het water, dat 'er van rondom naar toezakt, en daar door vooral
bij sterke regen vlagen onaangenaam [111]; doch zij staat in dit opzigt
maar gelijk met het zoo hoog geroemde _Parijs_.

De Hoofdkerk is het voornaamste, dat 'er te _Narbonne_ te zien is, en
hier toe hadden wij tijd en gelegenheid; want 'er moest gewacht worden
naar het middag eten, en het was Zondag. Wij gingen 'er dan genoegzaam
met al de reisgenooten, die zich op den postwagen bevonden, naar toe,
en de galante _Franschen_ boden bij het inkomen van de Kerk aan de
Dames het wijwater aan, daar ik, als hier niet aan gewoon, geen slag
van had, en die plegtigheid alzoo maar agterweeg liet. Deze Kerk is,
bij gebrek van geld, zoo men zegt, onvolmaakt gebleven, na dat men
'er van het laatst van de 13de eeuw, tot 1722 van tijd tot tijd aan
bezig geweest was. Het koor alleen is dan maar voltooid, en daar naar
te oordeelen, zou de geheele Kerk, indien zij naar evenredigheid was
afgebouwd, een trotsch en prachtig gebouw geweest zijn. Het gewelf is
zeer verheven, en heeft een reusachtig aanzien; voor de omwenteling
zag men hier verscheidene kostbaarheden, en onder anderen een zilveren
zon of praalkas, die door acht Priesters moest gedragen worden, en
600 mark zilver woog; men heeft 'er geld van geslagen. Het eene was
hier verder naar het andere, en de Aardsbisschop, wiens Paleis hier
ook digt bij staat, had een jaarlijks inkomen van 120,000 livres daar
of daar omtrent. Toen wij 'er waren, was men bezig met de hoogmisse
te zingen; het orgelmuzijk was zeer aangenaam, en de _vox humana_
zoo natuurlijk, dat wij het onder elkander een poos oneens waren, of
'er menschen zongen dan of het alleen het orgel was. De roode marmeren
kolommen, die tot het groot altaar behooren, kwamen mij fraai en
kostbaar voor. Men ziet 'er nog eenige vrij goede schilderijen. Het
schoone stuk van Sebastiaan del Piombo, verbeeldende de opstanding van
Lazarus, dat uit deze Kerk in de gallerij van de Hertog van _Orleans_
in het _Palais Royal_ te _Parijs_ is gekomen, is thans met een groot
deel van die galerij in _Engeland_.

Wij deden een zeer goed maal in de herberg _la Dorade_ op de kaai,
aan de vaart staande; men schafte 'er onder anderen goede oesters en
uitmuntenden zeevisch in soorten, waar ik mij dan ook, moetende weldra
de kusten van de _Middellandsche Zee_ verlaten, nog eens te goed aan
deed. De prijs was als naar gewoonte. Van den beroemden honig van
_Narbonne_, heb ik niet gelikt. Hij is zeer geurig zegt men, omdat
de bijen veel op de thijm, rozemarijn en andere geurige kruiden, die
hier omstreeks groeijen, azen. De weinige handel van deze stad bestaat
in dien honig, in leder dat 'er gelooid wordt, en koren, dat uit het
hooge _Languedoc_ komt. Het getal der inwoners is, volgens de laatste
telling, ruim 9000. Na den maaltijd vervolgden wij onzen weg, door een
woestenij, tusschen de rotsen door, en waar naauwelijks een kruidje
groeide; de gezigten echter zijn hier en daar niet onaardig. Verder
op wordt de landstreek aangenamer en vruchtbaarder. Hier hadden wij
ligt een ongeluk kunnen krijgen; de _postillon_, wat wild zijnde, had,
terwijl de _Conducteur_ op de _imperiale_ sliep, alvorens een vrij
steile hoogte afterijden, de wielen niet vastgemaakt, zoo als dit
gebruikelijk is; maar reed 'er zoo hard, als de paarden maar loopen
konden, af. Nu was 'er aan den voet van deze hoogte, regt over den
weg, die daar draaide, een diepte, zoo dat wij, de paarden door de
snelle vaart van den wagen denzelven niet kunnende houden, of den draai
missende, ligtelijk van boven neder hadden kunnen storten; doch alles
liep gelukkig af. Van de plaatsjes, die wij doorkwamen, valt niets
bijzonders aanteteekenen; de wijngaarden, die wij hier en daar zagen,
beloofden, zoo hier als elders, waar wij doorkwamen, eenen ongemeenen
voordeeligen oogst. De wijnen van _Languedoc_, over het algemeen zwaar
en geestig zijnde, stookt men daar van veel brandewijn, bijzonder
aan de kanten van _Montpellier_ en _Nismes_. Dit jaar heeft zulks nog
veel algemeener plaats om den rijken oogst, die men voorziet, en de
geringe verzending over zee, door de ongunstige tijdsomstandigheden;
want anders krijgen wij en de _Engelschen_ over _Bourdeaux_ ook ons
aandeel van die wijnen. Hier en daar heeft men aangename gezigten.

De zon begon den gezigteinder te naderen, toen wij te _Carcassone_
kwamen. Eerst komt men door de oude stad, die men _la Cité_ noemt,
en die, zoo veel ik in 't voorbijgaan zien kon, wel oud en onoogelijk
is; men ziet 'er nog de overblijfsels van een oud Kasteel, op eene
hoogte gelegen. Ook staat hier de Hoofdkerk, waar in de opperste
van die bloed- en roofgierige vervolgers der _Albigensen_, Simon
Graaf _de Montfort_ begraven is; hij stierf in 1218. Dit gedeelte van
_Carcassone_ meent men dat de plaats is, waar oudtijds het _Carcassum
Tectosagum_ bestond, dat een gemeenebest was onder de _Tectosaquense
Volsques_, en welk gemeenebest met meêr andere landen hier omstreeks,
onder de beheering der _Romeinen_ geraakte. Van hier klimt men af
tot aan de rivier de _Aude_, en komt vervolgens over eene fraaije
steenen brug in de laage of nieuwe stad, die ruim en regelmatig
gebouwd schijnt. Wij reden, langs eene aangename en lommerrijke
gemeene wandelplaats, tot aan een herberg buiten de stad staande,
alwaar wij ons nachtverblijf moesten houden; het zag 'er hier vrij
wel uit. _Carcassonne_ en _Narbonne_ is 7 1/2 post. Terwijl het nog
schemerlicht was, ging ik de stad, waar van de poort over de herberg
was, in, en zag in het midden van een vierkante plaats, rondom met
boomen beplant, eene fraaije fontein, waarop het beeld van Neptunus
op zijn' zeewagen. Deze stad zou mij, wat de ligging en het uiterlijk
aanzien aanbelangt, wel bevallen; het schijnt 'er zeer levendig en
welvarende; welke bloei men aan de aanzienelijke laken-fabrieken,
waar van niet alleen de ingezetenen, maar zelfs vele hunner naburen
leven, moet toeschrijven. _Carcassonne_ is de hoofdplaats van het
Departement de _l'Aude_, men begroot de bevolking van die stad op
10,400. De rivier, hier tamelijk breed, is niet minder aangenaam,
dan voordeelig. De wandelingen en gezigten, op de brug en aan
de oevers zijn allerliefst. Met den Zondag avond zag ik daar veel
menschen. Het _Canal_, of de vaart van _Languedoc_, stroomt ook niet
ver van _Carcassonne_, het geen insgelijks van belang is voor haar
handel en fabrieken.

Den 3 dezer waren wij weder om 4 uren op reis, om 's avonds te
_Toulouse_ te zijn. Over onze herberg waren wij wel te vreden, en
betaalden den gewonen prijs.

Te _Castelnaudary_, 4 1/2 post van _Carcassonne_, en waar men ook
van paarden verwisselt, vertoefde de wagen een poosje, om ons tijd
te geven tot ontbijten; intusschen ging ik de kom (_le bassin_), van
de vaart van _Languedoc_, die hier digt bij ligt, bezigtigen. Het is
een vrij groot water [112], en dat bovenop een hoogte, want dit is het
hoogste gedeelte van de vaart van _Languedoc_ tusschen de twee zeeën;
men heeft 'er daarom de verzamelplaats gemaakt van al het water,
dat men rondom heeft kunnen opvangen, en dat uit den grooten vijver
(_reservoir_) van _St. Terriol_, ook hier omstreeks liggende, in deze
kom, die men _le bassin de Naurouze_ noemt, gebragt wordt; van waar
het vervolgens door sluizen aan den eenen kant in de vaart, naar de
_Garonne_, en vervolgens naar den _Oceäan_, en aan den anderen kant
naar de _Middellandsche Zee_ loopt; deze weg werd aangewezen door een
bron, die op deze hoogte ontsprong, en waar van het water ook Oost en
West liep. Deze kom levert hier een aardig en gansch niet onaangenaam
gezigt op; ik zag 'er verscheidene schuitjes inliggen, in den smaak
van onze trekschuiten, waar van men, in den tijd als de vaart open is,
gebruik maakt, om naar de omliggende plaatsen te varen. Het is wel
der moeite waardig, om dit te regt beroemde waterwerk naauwkeurig
optenemen, doch mijn reisbestek liet het niet toe.

_Castelnaudary_ ziet 'er niet onbehagelijk uit, ik zag 'er eenige
gnappe huizen; het was 'er korenmarkt, en daar door vrij drok en
levendig. Deze handel is de voornaamste der ingezetenen, en de vlaktens
hier rondom leveren veel graan op; en dat is 'er in dat gedeelte van
_Languedoc_, dat wij tot nog toe doorgereisd hebben, wel noodig. Het
getal der ingezetenen van _Castelnaudary_ wordt op ruim 7800 gerekend.

Deze stad is in de geschiedenis vooral bekend door de slag die hier
plaats had tusschen de krijgsbenden van Gaston, Hertog van Orleans,
en die van den Koning; en waarin de Hertog Hendrik de Montmorenci
werd gekwetst en gevangen genomen. Dit viel voor in September 1632,
en de ongelukkige Montmorenci werd den 30 October daaraan volgende,
beschuldigd zijnde van hoog verraad, te _Toulouse_ onthoofd; hij was
slechts 37 jaren oud.

Het vermaarde kostschool (_pensionnat_) _de Sorèse_, ligt hier ook
niet ver daan; thans waren daar, naar men mij verhaalde, omtrent de
600 jonge lieden.

Te _Avignonet_ [113], een dorp of steedje waar wij doorkwamen,
scheen het kermis te zijn; want wij zagen 'er verscheidene gnappe
jonge lieden van beide kunne onder zeilen, die daar gespannen waren,
dansen, hoewel het nog voor den middag was. Dit plaatsje is ook,
zoo als de meesten hier omstreeks, in de bloedige geschiedenis der
_Albigensen_ bekend. Nu begint het land vlakker te worden, men ziet
schier geen bergen en rotsen meêr; de weg was goed, de paarden moedig,
en naar het scheen wel gevoed, en de postillon een jonge en vlugge
knaap; dit alles maakte dat wij tijdig te _Villefranche_ kwamen,
waar ik eenigzins met ongeduld het middagmaal te gemoet zag. Niet
alleen de landstreek, maar zelfs de huizen, beginnen hier eene
andere gedaante te krijgen; zij zijn van gebakken steenen gebouwd,
en met pannen gedekt. De gebakken steenen hebben hier een anderen
vorm als bij ons, en gelijken naar langwerpige vierkante roode
tegels. Onze herberg zag 'er in 't geheel niet prachtig uit; maar
het was 'er nog al gnap, en het eten was in zijn soort ook vrij wel,
volgens algemeene getuigenis; want mij (doorgaans honger hebbende,
als ik aan tafel kom) smaakt alles, wat maar eenigzins eetbaar is,
goed; en dit is vooral op reis een groot voorregt. Het plaatsje ziet
'er redelijk wel uit; en het is duidelijk, dat de natuur hier milder
is, dan in verscheidene streken, die wij in _Provence_ en _Languedoc_
zijn doorgekomen. De vaart van deze laatstgenoemde Provincie loopt
ook niet ver van hier. Deze vaart is hier omstreeks, overal aan
de kanten, met _Italiaansche_ populieren beplant, dat een vrolijk
aanzien geeft; wij zagen dezelve al eenigen tijd op een' zekeren
afstand van den weg aan onze linkerhand. Te _Bassiège_, een plaatsje,
dat 'er ook vrij wel uitziet, moesten wij van paarden veranderen,
en ik wandelde intusschen vooruit. Niet ver van hier gaat men over
eene brug over de vaart, houdende dezelve vervolgens tot _Toulouse_
aan de regterhand. De landouw wordt hoe langer hoe vruchtbaarder,
en alzoo aangenamer; de weg loopt altijd door een groene vlakte, en
de heuvels, ter zijde liggende, zijn tot op de toppen toe beplant of
bezaaid. De voorname oogst, dien ik hier te veld zag staan, behalve
den wijn, was Turksche-tarw, hier _millocque_ genaamd. Als de pluimen,
die dienen om de plant te bevruchten, dit verricht hebben, en het zaad
is gezet, worden zij afgesneden, om daar door meerder voedsel aan de
plant te laten, en alzoo den groei van het zaad te bevorderen [114]. Men
teelt overal in deze landstreek veel van dat graan, dat gedeeltelijk
in het land zelve gebruikt, en gedeeltelijk naar _Spanje_ verzonden
wordt. Een van onze reisgenooten die een landgoed in _Gasconje_ had,
en nog al een liefhebber van den landbouw scheen, zeide, dat men
sedert eenige jaren meerder gemeenschap met de naburen naar den kant
van het Noorden hebbende, men ten opzigte van den landbouw nog al
het een en ander van hun had geleerd; en dat hij zelve onder anderen
van een zijner vrienden, die eenigen tijd in _Bataafsch Braband_
geweest was, had geleerd, om meêr voordeel van den grond te trekken,
door geele wortelen onder het koren te zaaijen, enz. en dit met goed
gevolg sedert eenige jaren reeds had gedaan.

Het hout schijnt hier ook wel te willen groeijen. Men ziet 'er frissche
boomen van allerlei soort, in plaats van die eentoonige olijfboomen,
waarvan het droevige gezigt mij reeds zoo lang heeft verveeld--waarlijk
men had ook wel een vrolijker zinnebeeld voor dien lieven vrede,
waarvan wij het gemis reeds zoo lange betreuren, kunnen uitdenken,
dan de olijftak, dunkt mij. Een, zoo het scheen goede en eenvoudige
geestelijke, aan wien ik deze aanmerking mededeelde, nam de partij van
den olijftak met veel ijver, zeggende, dat zij een' heiligen oorsprong
heeft, als zijnde door de duif aan Noäch gebragt, ten teeken, dat het
Opperwezen den vrede aan het aardrijk schonk. Tegen zulk soort van
lieden valt niet veel te bewijzen, dus liet ik het den man winnen,
hoewel ik niet wel in mijn hoofd kan krijgen, dat de _Grieken_ en
_Romeinen_, die ook dit zinnebeeld kenden, daar aan door het verhaal
van Moses, in het boek genaamd _Genesis_, gekomen zijn. Men ziet
hier omstreeks ook veel buitenplaatsjes en lusthuizen, die _Castels_
genaamd worden. Het dorp _Castanet_, waar wij doorkwamen, en dat
nog maar 1 1/2 post van _Toulouse_ ligt, ziet 'er ook bevallig en
welvarende uit. De huizen zijn hier bijna overal geverwd, en schijnen
wel onderhouden; de menschen zien 'er gnap en goed gekleed uit; welk
een onderscheid tusschen deze en de dorpen en steedjes van _Provence_,
en hier en daar in het hooge _Languedockse_! (_le haut Languedoc_). De
weg bij _Toulouse_, en naar de stad leidende, is zeer aangenaam;
zijnde een lange regte laan, aan beide zijde met frissche boomen
beplant; wij kwamen langs de wandeling, die allerliefst is, door het
dikke en frissche lommer. Ik verkwikte inderdaad op het zien van zoo
veel boomen. Het was ruim zes uren, toen wij aankwamen. Hoewel de
postwagens over het algemeen, ons vrij wel waren bevallen, deze was
het inzonderheid hebbende aan alle posten doorgaans goede paarden; de
Conducteur was ook zeer geschikt, en had veel zorg en oplettendheid
voor de reizigers. Wij namen hier onze intrek in _au grand Soleil_,
bij _Madame_ d'Aumont.

Den 4 dezer. _Toulouse_ valt mij zeer in de hand; hoewel in 't geheel
niet geregeld gebouwd, zijn de straten echter nog al redelijk breed,
en men vindt 'er vele fraaije huizen, genoegzaam allen van gebakken
steenen. Het kwam 'er mij dan ook over het algemeen zoo doodsch en
stil niet voor, als men mij verteld had; hoewel men elkanderen in de
straten niet verdringt, zoo als te _Parijs_. Koetsen of cabriolets
ziet men 'er ook niet veel; maar de draagstoelen zijn nog veel in
gebruik. Bij den Schouwburg zag ik 'er verrscheidene staan, men huurt
ze voor een matigen prijs. Voor de omwenteling haperde het hier niet
aan Kerken en Kloosters, geen wonder, het bijgeloof en de vervolgzucht
had zijn' verschrikkelijken zetel in deze stad gevestigd; gij begrijpt,
dat ik de afgrijsselijke zoogenaamde regtbank van gewetens-onderzoek
(_tribunal d'inquisition_), die hier in het begin van de 13e eeuw werd
opgerigt, bedoel. De wreedaardige dweeper of huichelaar Dominicus,
die sommige nog heden den Heiligen noemen, was aan het hoofd van
dezelve en zijne navolgers bekleeden nog in onze dagen die plaats
in _Spanje_ en _Portugal_; hoewel zij, den Hemel zij gedankt, zeer
veel van hunne magt verloren hebben. De ongelukkige _Albigensen_,
waarvan ik reeds dikwerf melding maakte, zich niet aan het Pausdom
willende onderwerpen, gaven aanleiding tot dit hof van gewetensdwang,
of liever dienden ten voorwendsel, om vrij te kunnen rooven en moorden;
want immers wisten vele Priesters altijd hun belang met dat van de
Godheid, die zij zelf gevormd hadden, zoo kunstig te verbinden,
dat het scheen als of zij voor niets anders dan voor de zaak van
God ijverden, terwijl zij in der daad niets anders dan hun personeel
belang beoogden. Die aller afschuwelijkste Treurtooneelen, waarmede de
geschiedenis der _Albigensen_ vervuld is, zijn dan ook inzonderheid,
hier en te _Alby_, eene naburige stad, en de Hoofdplaats van het
landschap, waar na de _Albigensen_ genaamd zijn, voorgevallen.

De Hoofdkerk, dat een groot, en in zijn soort prachtig, gebouw is,
verdient wel gezien te worden. Het groote altaar pronkt met fraaije
Corinthische kolommen van _Languedoc's_ marmer, en is naar de teekening
van den bekwamen Beeldhouwer Gervais Drouet gemaakt. In deze Kerk
toont men den predikstoel, waar op men wil dat de Heilige Bernardus
en Heilige Dominicus gepredikt hebben. Waarom stelt men 'er geen,
waarop de broederliefde en verdraagzaamheid gepredikt wordt, in de
plaats? In den toren van deze Kerk hing een klok die 50,000 ponden
woog. Het Aardsbisschoppelijke paleis staat bij die Kerk, en schijnt
een aanzienlijk gebouw; thans woont 'er de Prefect in; want _Toulouse_
is de hoofdplaats van het Departement _de la haute Garonne_.

Het Stadhuis op de plaats staande, die men voorheen _Parijs_
naäpende, _la Place Royale_ noemde; hoewel 'er nimmer een Koninklijk
standbeeld of iets diergelijks, voor zoo ver men weet, gestaan heeft,
beantwoordt niet aan den grooten ophef, dien men 'er van maakt;
voor de omwenteling, werd het _le Capitole_ [115], in navolging van
de _Romeinen_, genaamd. Want die van _Toulouse_, aan _Gascogne_
grenzende, en zoo, als algemeen bekend is, even als de bewoners van
die landstreek, veel van vergrooten houdende, willen, dat dit gebouw
door keizer Galba gesticht is, na dat deze stad bondgenoote van _Rome_
verklaard was, schoon de bewijzen hun schijnen te ontbreken. De leden
van het Stadsbestuur werden dan ook _Capitouls_ geheeten. Ik had
aangeteekend, dat hier drie groote schilderijen van den vermaarden
schilder Antoine Rivals, in een zaal die men _la Salle du grand
Consistoire_ plagt te noemen, te zien waren; en vroeg na die zaal;
men wees mij dezelve, ik zag overal rond, maar bespeurde niets, dat
naar schilderstukken geleek; de muren waren met breede driekleurige
streepen geverwd, en dit was al wat 'er te zien was, in eenige andere
kamers, die ik nog doorliep, was ook niets bijzonders te zien;
eindelijk vroeg ik andermaal aan den zelfden man, die mij de zaal
aangewezen had, en eene soort van kamerbewaarder, of diergelijken
scheen te zijn, waar dan toch de stukken van Rivals te zien waren,
en hij antwoordde in de zaal _du grand Consistoire_. In der daad zij
waren 'er nog; doch, helaas! het schilderwerk was niet meer zigtbaar;
eenige woeste ijveraars hadden 'er, in het begin van den omwenteling,
den kwast opgezet, omdat zij de geboorte, de krooning, en het huwelijk
van Lodewijk den XIV. verbeelden, en dit had ik, om dat zij met eenige
anderen genoegzaam den ganschen muur besloegen voor een driekleurig
geverwden muur of behangsel aangezien. Verder zag ik hier niets dat der
moeite waardig is om te beschrijven. De Schouwburgzaal was voorheen
in een van de vleugels van het zoogenaamde Kapitool; thans speelden
'er _Marionetten_ in, en de Schouwburg is in een ander gebouw,
dat hier digt bij staat. De gevel van dit Stadhuis, die omtrent de
helft van de vorige eeuw gebouwd is, beslaat den eenen kant van de
plaats voorheen _Royal_. Wie erinnert zich niet bij het zien van dit
Stadhuis den regterlijken moord van den ongelukkigen Calas. De Graaf
van Montmorenci, van wien ik hier voor gesproken heb op de plaats van
dit Stadhuis, met gesloten deuren onthoofd zijnde, heeft men hier
nog lange jaren daar na roode vlakken op den muur aangewezen, die
men zeide van het gespatte bloed van dit slagtoffer van Koninklijke
of liever Priesterlijke [116] wraak te zijn; sedert een geruimen tijd
ziet men die vlakken niet meer.--Maar ik scheide van al die akelige
dingen af, breng dezen op de post, en ga naar buiten wandelen.





ZEVENTIENDE BRIEF.

_Toulouse, 5 Augustus._


Ons verblijf zal hier korter zijn, dan ik mij had voorgesteld,
om dat wij genoegzaam al het merkwaardige reeds gezien hebben, en
onze voorgenome reis door een gedeelte van de _Pyreneën_ niet veel
langer moeten uitstellen, want het wordt in die bergachtige landstreek
dikwijls al vroeg onaangenaam weder. Voor mijn vertrek wil ik dezen
echter nog aan u afzenden.

Gisteren, na dat ik een kwartiertje buiten de stad de vaart van
_Languedoc_ had wezen zien, ter plaatse, waar zij in de _Garonne_
uitkomt [117], ging ik naar Schouwburg, die 'er inwendig nog al redelijk
uitziet. Men gaf 'er een groot Treurspel van _Racine_ of _Corneille_,
en hier hadden vertooners den regten slag niet van; ik ging 'er dan al
schielijk uit, en kwam niet weder, voor dat men aan het Nastukje begon,
omdat het hier t'huis hoort, zoo als de titel ook aanduidt, zijnde
genaamd _Molière à Toulouse_; het beteekent juist niet veel, doch
werd redelijk wel gespeeld. Men betaalt 17 _sols_ in het _parterre_,
doch men moet 'er blijven staan.

Heden morgen ging ik weder zeer vroegtijdig uit, om geen' tijd te
verliezen. De kaai langs de _Garonne_, dunkt mij, het aangenaamste
gedeelte van de stad, men ziet in die rivier eenige kleine watervallen
door het water, dat over steenen dammen loopt, veroorzaakt; de
stroom is zeer sterk. Over dezelve ligt een zeer fraaije steenen
brug, rustende op zeven bogen; zij is 72 voeten breed, en ruim 800
voeten lang [118]. Men gaat over dezelve van de stad naar de voorstad
van _St. Cyprien_. Aan het eind van deze brug, als men uit de stad
komt, staat een fraaije poort of zegeboog; op denzelven leest men
behalve een Latijnsch vers, als een ander staaltje van de pogcherij
der _Toulousers_: "_het is hier het achtste wonder der wereld._"
_Septem orbis miracula discant hic mirandum octavum._ Buiten deze
poort komende, heeft men aan de linkerhand een beplante wandeling,
langs de rivier en aan de regter het Hospitaal van _St. Jakob_, dat men
mij ook als waardig, om bezigtigd te worden had opgegeven; doch ik zag
'er niets anders aan, dan een groot Gasthuis. Regt uitgaande door de
voorstad van _St. Cypriaan_, komt men aan een fraai ijzeren hek, dat
men de poort van _St. Cyprien_ noemt. Op twee steenen pijlaren van dat
hek, ziet men twee fraaije zittende vrouwen beelden. Voor deze poort
heeft men eene fraaije plaats beginnen te bouwen, met regelmatige
gebouwen rondom; doch zij is ook slechts begonnen, en dit is al
verscheidene jaren geleden; buiten deze poort heeft men aan beide
zijden fraaije wandelingen, met verscheidene rijen boomen beplant,
gelijk ook de weg regt uit beplant is. De boomen die men hier ziet
zijn meest ijpen; doch zij zien 'er vrij wat beter uit dan die van
_Montpellier_. De korenmolens, die door het water van de _Garonne_
gaan, zijn wel bezienswaardig, zoo om derzelver grootte als om de
werking. In die van de _Bazacle_ worden 16 molensteenen bewogen; doch
men moet geen zwarten rok aantrekken, als men hier gaat kijken. Het
eiland _Tounis_, waarbij deze molen staat, wordt meest door verwers
van wolle en andere stoffen bewoond.

Verder de stad ingaande, viel mijn oog op de ongewone bouworde van een
groot huis; in den gevel zijn verscheidene pilasters, en de kapiteelen
zijn zamengesteld uit eenige arenden; ook ziet men diergelijke vogels
en andere gedaanten in de lijst; boven een deur ziet men de beelden van
Apollo en Mercurius, die een wapenschild houden, en boven een andere,
daar naast een paar andere beelden. doch die ik niet herkende. Dit
huis scheen mij ondertusschen nog niet zeer oud te zijn, en had,
naar ik vernam, behoord aan een President enz. Again genaamd; het
staat schuins over het huis, behoord hebbende aan de _Malthéser_
Ridders. In dezelfde straat, wat verder, is een geschutgieterij.

De Kerk van _St. Sernin_, of eigenlijk _St. Saturnin_, een zeer oud
Gottisch gebouw, is groot, maar inwendig zeer duister, en gelijkt
eerder naar een gevangenis of grafspelonk, dan naar een tempel voor
den Godsdienst geschikt; nu de geloovigen van _Toulouse_ plagten ook
roem te dragen op het bezit van 26 ligchamen van Heiligen, die in deze
Kerk in kostbare kisten bewaard werden, en waar onder niet minder dan
zeven Apostelen.--Welk een knekelhuis!--Dit gebouw pronkt met eenen
hoogen spitsen toren, naar het mij voorkwam op eene buitengewone
wijze gebouwd. Zoo akelig en onbevallig ik deze Kerk vond, zoo fraai
en wel verlicht vond ik die, welke voorheen aan de _Carthuizers_
behoorde, en thans voor een parochie dient, zijnde onlangs netjes
opgemaakt. Het altaar, vooral dat midden in de Kerk onder een soort van
lantaarn staat, is van marmer, fraai en met smaak gewerkt; vooral twee
Engelen van wit marmer en van gewone menschelijke grootte, kroonende
met gestrengeld loof een _Urne_. De houding van die Engelen is zeer
bevallig. Volgens de aanteekening, die ik 'er op vond, is dit fraaije
stuk werk door de gebroeders Lukas van _Rome_ in 1785 gemaakt.

Na den middag gingen wij het Stads Museum, in het voormalig Klooster
der _Augustijnen_, bezigtigen. In het pand van het Klooster ziet
men eenige overblijfsels van graftombes, beeldhouwerk enz. uit de
Kerken na de omwenteling te zamen geraapt. De Kloosterkerk is in eene
fraaije zaal of galerij veranderd, zoo dat men niet zou zeggen, dat
het een Kerk geweest was; rondom hangen verscheidene schilderijen,
die zoo als gij denken kunt, niet veel bewondering baren, als men,
gelijk als ik, zoo menigmalen de galerij van _Parijs_ gezien heeft;
daar waren 'er sommige bij van nog in leven zijnde meesters. Eenige
jongelieden waren hier bezig met kopieeren. In het midden van
deze zaal staat een lange tafel, waarop men eenige kleine _antike_
beeldjes van metaal, enz. ziet, en aan het eind heeft men eene fraaije
_colonade_ of _portique_ gemaakt van marmeren kolommen, die, naar mij
de oppasser vertelde, uit Kloosters of Kerken afkomstig zijn. Achter
deze _portique_, waar men met eenige trappen naar toe klimt, ziet men
het bekende kunststuk van Antoine Rivals, verbeeldende de stichting van
de stad _Ancire_ in _Galatie_, door de _Tectosages_, van _Toulouse_
vertrokken zijnde. Dit stuk is met zeer waarheid geschilderd. Men
zegt zelfs dat het voorheen aan het eind van eene zaal op het Stadhuis
hangende, dikwijls door lieden die aan het andere eind stonden, voor
een wezenlijk gebouw werd aangezien. Hier is die begoocheling zoo sterk
niet, doch ik zag het met veel genoegen. Het heeft voor opschrift:
"_Tectosages Anciram condebant._" Onder eenige borstbeelden ziet men
hier ook dat van Rivals zelven: hij werd alhier in 1735 geboren.

's Avonds ging ik de aangename wandelingen buiten de poort,
waar wij ingekomen waren, en anderen hier omstreeks, nog eens
doorkruisen. Bij de vaart zag ik een scheepstimmerwerf waar men
zelfs kleine zeescheepjes bouwde. De wandelingen inzonderheid moeten,
dunkt mij, veel bijdragen tot veraangenaming van deze stad, en in dat
opzigt verdient zij zeker de voorkeur boven _Montpellier_, _Nismes_
en _Marseille_.

_Toulouse_, of liever het oude _Tolosa_, dat omtrent een uurtje van
het tegenwoordige _Toulouse_ af schijnt gestaan te hebben, blijkens
onder anderen de geringe overblijfsels van een Amphithéater dat men
daar vindt, wil men, dat gebouwd is door de _Tectosagers_, een volk,
waarvan ik hier voor reeds sprak, en dat ruim 600 jaren voor Christus
geboorte, ten getale van 300,000 hun land verlieten, om zich hier
te komen nederzetten. Daar na geraakten zij onder de _Romeinen_
of werden hunne bondgenooten. Vervolgens hebben de _Visi-Gothen_
'er zich meester van gemaakt; zij zijn door Koningen, door Graven,
en wederom door Koningen geregeerd geworden. Ondertusschen lieten
zij zich altijd nog al wat voorstaan op hunne oude vrijheid en
onafhankelijkheid, en behielden, zoo als ik reeds gezegd heb, eenige
oude benamingen, zoo als _Capitouls_, rechter _mage_ (_juge mage_)
enz., doch het was ook niet anders dan den naam.

Het Parlement van _Toulouse_, dat van het midden der 13e eeuw, tot
aan de omwenteling bestaan heeft, volgde in rang op dat van _Parijs_,
en was dus het tweede van _Frankrijk_.

Onder de Akademiën van _Toulouse_, was 'er een bekend onder den naam
van _Académie des Jeux Floraux_, in het begin van de 14e eeuw gesticht
door zeven _Troubadours_ [119], en daar na, in dezelfde eeuw, gevestigd
door Clemence Isaure, eene vrouw van geest en fraaij vernuft. Deze
Akademie bleef genoegzaam in haren oorspronkelijken staat voortduren
tot in het laatst van de 17e eeuw, toen men 'er eene Koninklijke
Akademie van gemaakt heeft, met behoud, echter van haar eersten
naam. Deze _Troubadours_ en _jeux floraux_ (bloemen spelen) schijnen,
volgens het geen ik 'er van gelezen en gehoord heb, veel overeenkomst
gehad te hebben met onze oude Redenrijkers en hunne handelingen. Zij
gaven ook Dichtstukken op, en beloofden prijzen, zoo als goudsbloemen,
lelien, en andere bloemen van goud of zilver. De leden van het
Genootschap genaamd _Jeux Floraux_, werden _Bacheliers en la gaie
science et dans le gai savoir_, medegenooten in de vrolijke wetenschap
en lustige kennis, genaamd. Deze _Troubadours_ waren ook somtijds zeer
vrij in hunne versen, en durfden de Vorsten en Geestelijken wel eens
ter deeg hekelen. De letterkunde werd hier dan ook altijd, hoe zeer
'er het bijgeloof den baas speelde, nog al beoefend, en _Toulouse_
heeft verscheidene mannen van naam opgeleverd, onder andere du Ferrier,
die Ambassadeur zijnde, zich durfde verzetten tegen het voorgevallene
in het _Concilie_ van _Trente_, en het verstandig ontwerp gemaakt
heeft, om _Frankrijk_ van den stoel van _Rome_ los te maken, en in
navolging van _Engeland_, de _Gallicaansche_ Kerk onafhankelijk te
maken van de Pausen. Cailhava, lid van het _Institut National_ van
_Frankrijk_, bekend door verscheidene Toneelstukken, vooral door zijn
werk genaamd _de l'Art de la Comedie_, en zijne _Etudes sur Molière_,
werd ook te _Toulose_ geboren.

De voorname handel van deze stad bestaat in Spaansche wolle en
koren, ook worden, bijzonder als de vaart van _Languedoc_ gesloten
is, de goederen die men de _Garonne_ af vervoert, hier per as
aangebragt. Onder de menigte voerlieden, zag ik 'er hier dan ook
verscheidene uit het land van _Béarn_, aan de _Spaansche_ grenzen,
welke een soort van mutsjes op hebben, bijna in den smaak als vele
boertjes van _Teniers_. Sommigen waren bruin, andere wit met rooden
kwast, die 'er boven plat op ligt. Deze mutsjes die men _Berettes_
noemt, zijn van wol gebreid en gevuld; zij zijn zoo ondiep, dat het
menschen, die 'er niet aan gewoon zijn, moeijelijk zou vallen, dunkt
mij, on ze op het hoofd te houden. Behalve de verwerijen zijn hier ook
fabrieken van wollen stoffen; ik zag 'er onder anderen een gemeen soort
van laken dat zeer smal is. Hier, en in het gehele _Languedocsche_
meet men stoffen, linten, enz. niet met de el, maar met eene maat
die men _la cane_ noemt, en die verdeeld wordt in 8 _pans_; 5 zulke
_pans_ maken eene _Fransche_ elle. In _Provence_ meet men ook met
_pans_. De bevolking van _Toulouse_ is ruim 52,600; de menschen zien
'er over het algemeen gezond en wel uit; levensmiddelen van allerlei
soort ontbreken 'er niet, en zijn tot een matigen prijs te bekomen;
hoenderen en allerlei soort van gevogelte vooral. Wij waren over onze
herberg wel te vreden.

Men verzekerde mij, dat het bijgeloof hier sedert de omwenteling
aanmerkelijk verminderd was. De inwoners van deze stad, altijd zoo
zeer gesteld zijnde op hunne vrijheid en onafhankelijkheid, waren dan
over het algemeen ook ijverige voorstanders van de grondbeginselen
der omwenteling.

Ik heb u nog vergeten te vertellen, dat hierin het Klooster der
_Cordeliers_ een grafkelder plagt te zijn, die, zoo als men het volk
wijs maakte, de bijzondere eigenschap had, om de lijken, die men 'er in
legde, te verdroogen; doch het is thans algemeen bekend, dat het niet
anders dan een kunstje van de Monniken was. Deze kelder gaf aanleiding
tot eene weddingschap tusschen twee jonge lieden; een van hun moest
juist op het uur van middernacht, (want dat is overal de tijd, dat
de spoken en geesten verschijnen, zoo als het middaguur overal bij
de boeren de schafklok is) alleen in dezen kelder vol verdroogde
lijken en geraamtens gaan, en om wel verzekerd te zijn, dat hij tot
het einde toe geweest was, aldaar op een bepaalde plaats een spijker
in den muur slaan. Onze held begeeft zich, van een dievenlantaarntje,
een hamer, een spijker, en de noodige sleutels voorzien, naar dien
akeligen kelder, zich zoo als het dikwijls gaat, kloeker houdende, dan
hij in der daad was; maar wie wil, jong zijnde, ook den naam hebben
van bang, en vooral bang voor dooden te zijn. Het moest 'er dan mede
door. Hij treedt ten kelder in, opent de deur van de grafspelonk,
en plaatst den spijker. Ondertusschen staat de andere wedder, met een
menigte nieuwsgierigen, een geruime wijl in het Klooster te wachten;
en hij komt niet terug. Men begint ongerust te worden, en besluit,
om te gaan zien, waar hij blijven mag.--De ongelukkige jongeling was
dood, en dat waarschijnlijk door angst; want hij had, een lang en
wijd kleed aan hebbende, 'er denkelijk door de vrees, niet ter deeg
toeziende, een slip van zijn kleed aan den muur vast gespijkerd;
hier door voelt hij zich, heen willende gaan, terug gehouden; en de
beangstheid, die misschien reeds tot eene aanmerkelijke hoogte was
gestegen, neemt hier door zoodanig toe, dat hij 'er onder bezwijkt
[120]. Genoegzaam alle menschen hebben, en ik geloof zelfs buiten en
behalve vooroordeelen van eene verkeerde opvoeding, een' huiverigen
afkeer van de dooden; dit schijnt eenigzins in de natuur te liggen, en
men wordt hetzelfde gewaar in sommige dieren, vooral in de paarden. Men
handelt dan altijd onvoorzigtig, van dezen afkeer met geweld te
willen trotseren, en sterker te willen wezen, dan wij in der daad
zijn. Bij deze gelegenheid erinner ik mij een geval van dien aard,
dat aan iemand van mijn nabestaanden gebeurd is. Hij bevond zich,
nog zeer jong zijnde, te _Groningen_ bij bloedverwanten, die in een
groot huis woonden, waar het, zoo men wilde, spookte; een lange gang
scheidde de kamer, waar men gewoonlijk zat, van de keuken. Op zekeren
avond, dat deze aankomende jongeling uit die kamer, door den gang,
in het donker naar de dienstboden in de keuken wilde gaan, wordt
hij op eenmaal bij een been vast gehouden, zoo dat hij vallende zeer
verschrikte, vooral dewijl het huis een' kwaden naam had. Daar hij
van angst schreeuwde, komt men op het gerucht toelopen, en vindt dat
hem het ijzer- of koperdraad van de bel, om een van zijne beenen was
gekronkeld. Men had juist gebeld, de draad die door de gang liep was
gebroken, en hier mede was de spookhistorie verklaard, en liep zonder
eenige onaangename gevolgen af.

Morgen ochtend om 3 uren vertrek ik van hier met den postwagen,
die van _Toulouse_ naar _Bayonne_ rijd tot _Tarbes_.





ACHTTIENDE BRIEF.

_Bagnères, 9 September._


Gisteren ben ik hier aan den voet van die keten hooge bergen, die de
grensscheiding van _Frankrijk_ en _Spanje_ maken, aangekomen. Den 6
dezer reed ik, terwijl het nog duister was, uit _Toulouse_. De poort
van _St. Cyprien_ uitgereden zijnde, zagen wij een half uur buiten de
stad, aan de linkerhand van den weg, de bron _la Fontaine de Perpan_
genaamd, welke, naar men zegt, een zeer heilzaam mineraal water geeft;
ik vond 'er echter geen anderen smaak aan dan aan gewoon water. Aan
de fontein is ook niets bijzonders te zien, zij is als een vierkant
koepeltje gemaakt, en uit drie ruw gebeeldhouwde koppen loopt het
water; men had mij dit nog al als iets bezienswaardig opgegeven. De
ligging onder eenige vrij hooge Italiaansche populieren, is nog
al schilderachtig. De weg is zeer goed, aan beide zijden aangenaam
beplant, en rondom ziet men eene vruchtbare vlakte. Wij ontmoetten
verscheidene spannen met ossen, zoo als ik 'er _Toulouse_ ook al gezien
had; zij zijn aan elkanderen gekoppeld door middel van een hout,
dat dwars tegen de horens met riemen vastgemaakt wordt; midden in
hetzelve is een gat, waar door de disselboom, tusschen de twee beesten
inkomende, doorgestoken, en met een pen vastgemaakt wordt; hier in
bestaat al het tuig van dit gespan: want een toom of lijsten hebben zij
ook niet, in plaats van dat, heeft de voerman een langen regten stok,
waarmede hij hen bestuurt, dezelve tusschen de horens inleggende,
en daar bij somtijds eenige woorden voegende; deze voerlieden hebben
lederen schootsvellen voor, zoo als bij ons de schoenmakers.

De _Garonne_ over zijnde, is men in het voormalig _Gascogne_, en de
landen tusschen deze rivier, den _Oceaan_ en de _Pyreneën_ gelegen,
werden gemeenelijk onder de benaming van _Gascogne_ begrepen. Bij
het dorpje _Lequevin_, waar de weg over een hoogte loopt, heeft men
een aangenaam gezigt over de schoone en vruchtbare vlakte. Aan de
regterhand, op een zekeren afstand van den weg, ziet men een bosch,
dat zeer uitgestrekt schijnt te zijn, doch 'er waren geen zwaare boomen
in, en diende, naar ik vernam, genoegzaam alleen voor brandhout. Men
noemt dit het bosch van _Boecol_. De weg is hier zeer ongelijk,
en men is den eenen heuvel pas af, of men moet den anderen weder
opklimmen. De grond schijnt hier ook zoo goed niet als digter bij
_Toulouse_, en Turksche tarw was het voornaarmste dat ik 'er zag;
hier en daar staat ook gierst, dat men _petit millet_ noemt. De grond
wordt hier veel met mergel [121] gemest; zulk eene bemesting voedt
den akker voor verscheidene jaren. Op sommige akkers zag ik nog eene
andere soort van _maïs_ of Turksche tarw, die weinig graan geeft, en
alleen geteeld wordt, om 'er bezems van te maken; zij groeit hooger,
en is ranker dan de andere, daar bij zijn de pluimen, die om te veegen
dienen moeten, veel langer, en vrij stevig; diergelijke bezems, netjes
gebonden, worden in gansch _Provence_ en _Languedoc_ bijna gebruikt,
ik zag ze zelfs al te _Lyon_; dit is dan nog al een tak van handel,
en indien het niet zoo afgelegen was, zou ik onze _Hollandsche_
vrouwtjes wel durven aanraden, om 'er een goeden voorraad van op te
doen. Nu rijdt men een brug over eene beek, door een dal stroomende,
over; en hier zag ik iets, dat ik in langen niet gezien had, frissche
groene weilanden, waarin een menigte rundvee en paarden graasden. 3
1/2 post van _Toulouse_ ziet men een onaanzienelijk steedje, _l'Isle
de Jourdain_ genaamd. Voorheen lag het in zijne wallen, en had een
Kasteel, doch deze zijn al sedert vele jaren afgebroken. De inwoners,
eenige jaren geleden, oneenig zijnde met eenige krijgslieden en
burgers van _Toulouse_, had zulks hier verregaande dadelijkheden
ten gevolgen. Overal waar maar huizen staan, ziet men eene menigte
gansen, waarvan dit land ongemeen voorzien schijnt. Nu en dan treft
men ook nog wijngaarden aan, maar geen olijf- of moerbezienboomen
meêr. Twee posten verder dan het laatstgenoemde plaatsje, namen wij het
middagmaal, in een steedje _Gimont_ genaamd, aan een riviertje gelegen,
en waar een ruime geheel overdekte plaats is, waar men markt houdt,
en die men _la Halle_ noemt; de landlieden, uit den omtrek, brengen
hier hunne waren ter markt, en dit geeft nog al eenigen handel. Het
ziet 'er hier nog al tamelijk uit, de maaltijd was redelijk goed,
en de prijs zeer matig. Niet ver van hier, zegt men, zijn mijnen,
waar _turkoisen_ gevonden worden, die weinig van de Oostersche
verschillen. De weg loopt aanhoudend over bergen en dalen, zoo dat
men schier aanhoudend niet anders dan stapvoets voortgaat; te meêr,
daar men maar weinig van paarden verwisselt; doch ik verveelde mij
niet, om dat de landstreek aangenaam is, alles is bebouwd; hier en
daar heeft men boschjes en boeren-hoeven, die men _Metairies_ noemt;
onder dezelven ziet men 'er die met de aangelegen schuren, stallen,
enz. al vrij groot zijn, en wel kleine gehuchten gelijken. Een groot
ongemak echter is het gebrek aan water, dat hier in gansche streken
plaats heeft, zelfs met den ongewonen regen, dien wij gehad hebben,
en die nogthans aan alles een buitengemeen frisch aanzien geeft; moest
men het van een huis aan den weg liggende, en waar wij een oogenblik
vertoefden, omtrent een half uur ver halen; zelfs waren 'er van de
naburen, die nog verder van die bron af woonden; het was dus niet
meer dan billijk, dat ik een glas water, dat ik hier dronk, betaalde.

Omstreeks half zeven kwamen wij te _Ausch_, hoofdplaats van het
Departement _le Gers_, voorheen van _Gascogne_. _Toulouse_ en _Ausch_
zijn 8 1/2 post. Daar het avond werd, haastte ik mij om de hoofdkerk te
gaan bezigtigen, waarvan de geschilderde glazen in dit land zoo beroemd
zijn als bij ons die van _Gouda_; doch het maakt de Kerk inwendig zeer
donker; het snijwerk van het koor is ook zeer fraai gewerkt. Men had
hier en daar op de altaars bloeijende Tuberozen gezet, die eenen zeer
aangenamen reuk door de gantsche Kerk verspreidden. Men wil dat deze
Kerk reeds door Koning Clovis, dat is in het laatst van de 5de, of in
het begin van de 6de eeuw, gebouwd is. Het portaal is _modern_ werk,
zijnde door Gervais Drouet in 1671 uitgevoerd. Aan beide zijden van
dit portaal staat een vierkante toren met kolommen van onderscheidene
bouworders versierd; het maakt een prachtige vertooning, vooral om
dat men 'er het gezigt op heeft van eene ruime plaats; doch naar ik
vernam, weten bouwkundigen 'er veel op aantemerken. Dat dit werk in
den _Antiken_ smaak, met het overige Gothische, een misselijk geheel
uitmaakt, is ligtelijk te zien. De stad op eene hoogte liggende,
heeft men van het terras, dat met boomen beplant is, en voor eene
gemeene wandelplaats dient, een aangenaam gezigt. Aan den voet van
den hoogen heuvel, waar _Ausch_ op en tegen aan gelegen is, stroomt
het riviertje _le Gers_, waar naar het Departement genaamd wordt.

Het Stadhuis, hoewel niet groot, is een fraai gebouw; het scheen nog
niet lang gestaan te hebben. In hetzelve is een schouwspelzaal.

_Ausch_ is verdeeld in de hooge en lage stad. Men klimt uit deze naar
de eerste, behalve langs den rijweg, door middel van een steenen trap,
die naar men zegt, want ik heb ze niet geteld, twee honderd treden
hoog is. Het Stadhuis staat ook in de stad, en ik zag daar meêr gnappe
gebouwen. Het getal der ingezetenen bereikt nog geen 8500. Men maakt
'er een soort van pijlaken en andere wollen-stoffen.

Wij hadden hier eene zeer goede herberg bij Alexandre, die man is
buitengemeen dik, en wordt daarom boertender wijze Alexandre _le gros_
[122], in tegenoverstelling van Alexandre _le grand_ [123] genaamd. Ons
avondmaal was met zoo veel orde en netheid opgezet, dat men het in
een _Hollandsch_ deftig burgerhuis niet beter zou verlangen. De dikke
Alexander, die een goed gul man scheen, en een paar gnappe dochters
dienden zelfs van tijd tot tijd mede. 'Er was overvloed, en de spijzen
waren zeer goed bereid; wij zaten 'er met ruim 20 personen aan tafel;
want de gaande en komende postwagen houdt hier nachtverblijf. Over
de kamers en bedden waren wij ook wel te vreden, en betaalden niet
meer voor eten en slapen dan £3-:-: beter en goedkooper herberg hadden
wij tot nog toe niet aangetroffen. En wat men ook van de _Gasconjers_
zeggen moge, het huis van Alexander _de dikke_, te _Ausch_, vind ik
tot nog toe de beste herberg van _Frankrijk_.

Den 7 dezer. 's Morgens om 4 uren moesten wij onze goede herberg
weder verlaten. Een eind weegs voortgereden zijnde, ziet men van
eene aanmerkelijke hoogte, waarover de weg loopt, de toppen van de
_Pyreneën_, welke zich in de wolken schijnen te verliezen, zoo dat men
ze hier en daar van dezelve naauwlijks onderscheiden kan. De wagen door
de steile helling van den weg zeer langzaam moetende gaan, gingen wij
te voet, en hadden daar door nog meêr genot van het schoon gezigt. Drie
posten van _Ausch_, kwamen wij door het steedje _Mirande_, waar ook
een ruime overdekte marktplaats is. Men breidt hier veel ongemeen
fijne en mooije wollen kousen, onder den naam van kousen van _Mirande_
bekend. Zij worden van vette wol gebreid, en daar na uitgewasschen
(_degraissés_). Ik vond 'er heden in het voorbijgaan geen te koop,
om dat de opkoopers van _Bourdeaux_ en andere omliggende plaatsen,
zich den vorigen dag van al het voorhanden zijnde werk meester
hadden gemaakt.

Ik heb u nog niet van onze reisgenooten gesproken. De voornaamste
waren een gewezen Kapitoul van _Toulouse_, een bejaard Heer met zijne
dochter, en een _Gasconjer_, die te _Ausch_ op den wagen gekomen was,
en voor zijn vermaak _Bagnères_ ging bezoeken. Als men tegenwoordig
een dag met iemand in _Frankrijk_ op een postwagen zit, wordt men,
hoewel 'er de menschen niet regtstreeks voor uit komen, al ligt
gewaar tot welke politieke geloofsbelijdenis zij behoorden. Het
viel mij dan ook niet moeijelijk om te ontdekken, dat de gewezen
Kapitoul _Bourbons_-gezind was; de bejaarde Heer een voorstander
van de tegenswoordige orde van zaken, en de _Gasconjer_ tamelijk
onverschillig, hoewel nog meer naar de oude dan naar de tegenwoordige
regering overhellende, omdat de Provincien toen ook nog wat intebrengen
hadden. Dat ik een _Hollander_, en een ijverige voorstander van een
Republikeinsch bestuur was, stak ik onder geen stoelen of banken;
niemand bestreed dit gevoelen meêr dan de bejaarde Heer, en wilde
zelfs beweeren, dat 'er geen beter regeering was, dan een volstrekt
willekeurig gezag (_Despotisme absolu_), dit hield hij onverzettelijk
staande, en was 'er door geene kracht van reden aftebrengen. Wij
verschilden dan alle in gevoelens van hem, en daar het gesprek, vooral
met mij, al vrij ernstig begon te worden, trachtte de _Gasconjer_ het
op een ander onderwerp te brengen, en begon van de jagt te spreken,
zeggende dat hij reeds verscheidene malen in de _Pyreneën_ geweest
was, en daar meêr dan eens jagtpartijen op Izards [124], Wolven en
Beeren had bijgewoond, en zelfs eens een Beer geschooten; een menigte
zonderlinge omstandigheden ontbraken hier niet aan. Onze voorstander
van het _Despotisme_, dit alles met zeer veel belangneming aanhoorende,
vroeg nu, en dat in goeden ernst, of 'er ook aapen in de _Pyreneen_
waren. Ieder had moeite om zich van lagchen te onthouden. Intusschen
kwamen wij berg op berg af te _Mielan_, een dorp 4 1/2 post van
_Ausch_, alwaar wij het middagmaal moesten houden. De _Gasconjer_
sprak hier eenigen tijd met den verdediger van het _Despotisme_
alleen, en verhaalde ons daar na dat hij van hem vernomen had, dat
zijn oogmerk was om naar _Pau_ te gaan, en bezit te nemen van een
post, die hij bij het _Lycéum_ aldaar gekregen had. Dit verspreidde
zeer veel licht over deze zaak. Ik denk echter niet dat hij te werk
gesteld zal worden om onderwijs te geven in de Natuurlijke Historie.

Hier omstreeks zagen wij sommige vrouwen met kappen van rood laken,
het geen naar ik vernam, vooral hooger op een gewoon hoofdtooisel is.

De wijngaarden zijn in deze landstreek veel hooger van stam dan ik
ze tot nog toe gezien had, en worden niet alleen aan regt opstaande
staken, maar ook aan dwarshouten, opgebonden. Hier zag ik veel
wilde kersenboomen, dienende om de wijngaarden te ondersteunen;
de wijngaarden wierden tegen den stam van den boom opgeleid, en de
ranken tusschen de boomen aan elkanderen vastgehegt, en maakten, als
_Guirlandes_ hangende, eene sierlijke vertooning. Deze kersenboomen,
die in plaats van staken bij de wijngaarden dienen, worden 's jaarlijks
ingekort, om dezelve klein te houden. Men verkiest die boven de
gewone staken, omdat deze, in den grond verrottende, gedurig moeten
vernieuwd worden.

Men heeft hier weder eene aanzienelijke hoogte, en aan den voet
van dezelve ligt het steedje _Rabastens_. Een beekje stroomt hier
langs den weg die alleraangenaamst en zeer effen is, en genoegzaam
regt loopt tot _Tarbes_, zijnde nog 2 1/4 post. De landstreek, hier
aanhoudend besproeid zijnde, heeft men 'er veel groene beemden. Het
werd donker, en daar het heden vrij warm geweest was, waren onze
paarden zeer afgemat, want zoo wel heden als gisteren, hadden wij
maar eens van paarden verwisseld. Deze postwagen is dan ook al een
van de minsten, dien ik op deze reis aangetroffen heb. De zich zoo
beschaafd wanende _Franschen_, komen mij over het algemeen ook al
zeer ongevoelig voor omtrent het vee, en dikwijls ergerde mij de
behandeling der paarden. Het doet mij zeer, als ik zoo een goed en
nuttig dier zie mishandelen, en (velen mogen hier om lagchen) mij
dunkt, dat in eene wel ingerigte maatschappij, ook de dieren door
wijze wetten tegen mishandeling behoorden beveiligd te worden. Vooral
moesten redelijke ouders of onderwijzers de kinderen streng bestraffen,
wanneer zij zich bezig houden met dieren, evenveel welke, te martelen
of te plagen. Men begint dikwijls met het mishandelen van vliegen,
en men eindigt met het mishandelen van menschen.

Eer men te _Tarbes_ komt, rijdt men over eene brug die over het
riviertje _l' Adour_ ligt. Het was bijna acht uren toen wij in die
stad aankwamen. _Tarbes_ is 16 3/4 posten van _Toulouse_. Wij namen
onze intrek in het Hotèl _de France_ bij Buron, waar wij een tamelijk
goed avondmaal vonden.

Den 8 dezer. Wij beslooten tot na den middag hier te blijven, om
onderwijl de plaats te zien. Zij is de hoofdstad van het Departement
van de _Hautes Pyrenées_, voorheen van het Graafschap _Bigorre en
Gascogne_, in eene aangename vlakte aan den oever van de _Adour_
gelegen, en ruim 6200 inwoners bevattende. De straten zijn 'er breed,
en schier overal stroomt aan beide zijden van dezelve een beekje van
helder water, het geen veel tot de frischheid en zuiverheid van deze
plaats bijdraagt. In deze beekjes baadden zich een menigte eenden,
gansen, en ook die soort, welke men bij ons Kaapsche gansen noemt,
en die hier zeer algemeen schijnen. Men ziet 'er nog al gnappe huizen,
doch de meeste zijn maar een of twee verdiepingen hoog, het geen dit
stadje des luchtiger en vrolijker maakt. Op de marktplaats staan zware
boomen, die eene aangename lommer geven. De boerinnen, die hier met
groentens, vruchten en andere eetwaren zaten, hadden alle roode, en
eenige weinige witte lakensche kappen op; de voorname vrouwen hadden
ze van bruinachtig grein, met een lichter stof van een andere kleur,
doorgaans rood, gevoêrd, en welke het geheele lijf bedekken. De gemeene
wandeling is ook aangenaam met lindeboomen beplant, en men ziet van
daar de _Pic du Midi_, en andere hooge _Pyreneesche_ gebergtens. Voor
onze herberg was ook eene zeer ruime plaats, waar de voorname markten
gehouden worden.

Het oude _Begorra_, _Castrum Begorrense_, en later _Turba_ genaamd,
door de oorlogen verwoest zijnde, is het tegenwoordige _Tarbes_, in
stede van hetzelve gesteld. De hoofdkerk staat op eene plaats, welke
men voor dezelfde erkent, waarop een gedeelte van het oude _Castrum
Begorrense_ stond. Doch wanneer en door wie de oude stad gebouwd is,
weet men niet. Die Kerk heeft voor het overige, voor zoo ver ik kon
ontdekken, niets aanmerkelijks, zoo min als een ander diergelijk
gebouw, maar dat van veel jonger _datum_ scheen. In deze laatste werd
juist de mis gelezen, het was een heilige dag, en de meenigte vrouwen
met roode kappen op, die, geknield liggende, een groot deel van het
ruim dezer Kerk vervulden, maakte eene zonderlinge vertooning, en
zij geleken niet kwalijk naar zoo vele kleine roode pyramides, die
de lakenkoopers gewoonlijk in en voor hun winkels maken; want deze
kappen, die men _capelettes_ noemt, bedekken het geheele bovenlijf
van de vrouwen, en wij zagen ze van achteren.

Om 3 uren na den middag vertrokken wij naar _Bagnères_, met een
_Berline_ (groote koets) met drie paarden, die wij met ons vijven
voor £ 20 -- gehuurd hadden, voerende onze bagage mede. De weg is
zoo gelijk als die van _Rabastens_ naar _Tarbes_. Van tijd tot tijd
heeft men ter zijde van dezelve eene liefelijk ruisschende beek,
bevallige beplantingen en boschjes, die een digte schaduw geven;
nu en dan lagchend groene weilanden, velden met Turksche tarw [125],
en gierst die veel weelderiger staat, dan ik ze tot nu toe gezien
had. Ook hier, even als in de _Cevennes_, scheen het nog lente. Een
menigte boeren en boerinnen van een naburige markt terug keerende,
kwamen ons tegen, met jong vee, paarden en muilezels, waarbij veel
veulens. Alles was vrolijk, jongens en meisjes sprongen zoo wel over
den weg heenen als de veulens en kalveren. Dan zag men een paar
bejaarde boeren druk met elkanderen in gesprek, van tijd tot tijd
stilstaande, en vele bewegingen met de handen makende; dan weder een
aardig paartje langzaam volgende, de jongen met den arm om den hals van
het meisje, welke, toen zij ons naderde, de oogen nederwaards sloeg;
daar een hoop lustige knapen, hand aan hand loopende, zingen, en op
eene dartele wijze de voorbijgaande groetende; en ginds een wagen
vol vrouwen, alle met scharlaken _capeletten_ op, waarop het gezigt
schier schemerde. Dit alles leverde voor mij eene zeer vermakelijke
vertooning op. Men komt ook door eenige niet onaangename dorpen,
waarvan de huizen van keisteenen gebouwd zijn. Deze keisteenen zijn
op eene regelmatige wijze op elkanderen geschikt; dan heeft men een
laag kleine, en dan weder een laag grootere, dan langwerpige en dan
ronde, het geen aan die muren geen onbevallig voorkomen geeft; zij
zijn met een soort van kalk of cement gemetseld. De daken zijn alle
van leijen. De valei waar door deze weg loopt, is zeer aangenaam
en vruchtbaar; het riviertje de _Adour_ stroomt door dezelve, men
wordt dien snellen stroom zelfs hier en daar van den weg gewaar. Voor
zich ziet men het stadje _Bagnères_, aan den voet van ontzaggelijke
bergen liggen, waar onder zich de punt van de _Pic du Midi_ bijzonder
onderscheidt. De landstreek is hier verrukkelijk. Het was ruim zes
uren toen wij te _Bagnères_ aankwamen. _Tarbes_ en _Bagnères_ zijn
2 1/2 post. Wij waren verpligt om nog al een poos heen en weder te
loopen eer wij een logement konden vinden, want het was bijna overal
vol. Eindelijk kwamen wij te regt bij Mad. _la Veuve_ Uzac, die ons
een paar nette kamers bezorgde in een huis, dat haar behoorde, en door
eene bejaarde weduwe met eenige dochters bewoond werd; wij waren daar
zeer wel, en aten aan de gemeene tafel ten huize van de weduwe Uzac.

Van _Toulouse_ af tot hier toe hadden wij met een koopman van
_Bordeaux_ gereisd, doch die altijd in de _Cabriolet_ van den postwagen
gezeten had. Te _Tarbes_, en hier naar toe rijdende, hadden wij
nader kennis gemaakt; het scheen een hupsch en vriendelijk mannetje;
doch nimmer heb ik een mensch, vooral van die jaren, (hij scheen
omtrent de 50) gezien, die woeliger en snapachtiger van aard was;
geen oogenblik zat hij stil, zelfs van tafel stond hij geduurig op,
en veranderde aanhoudend van gesprek; met dat al scheen hij zijn
oordeel vrij wel te hebben. Ik heb opgemerkt, dat de menschen aan
deze kanten, over het algemeen, zeer levendig van aard zijn, en in dit
opzigt is het verschil tusschen hen en onze echte landslieden al zeer
aanmerkelijk. Ik heb somtijds in mijn verbeelding een paar statige
_Haarlemsche_ burgers, ieder met een eenvoudige paruik en hoed op,
een japon aan, een lange pijp met de eene hand in den mond houdende,
en de andere op den rug of tusschen de sjerp [126] geplaatst in het
midden van eenige _Gasconjers_, of _Provencalen_, van dezelfde jaren,
en tot denzelfden stand behoorende; maar het kwam mij voor, dat deze
menschen in 't geheel niet bij elkanderen hoorden.

Op de _Cours_, of gemeene wandeling, dat hier ook een breede straat
is, in het midden eenigzins verheven, en aan beide zijden met een rij
boomen beplant, zag ik eene menigte wandelende Heeren en Juffrouwen. Ik
liep ook eens in het huis, waar men hier openlijk dobbelspelen om grof
geld gedoogt, en zag 'er, met smarte, zelfs verscheidene boeren uit
het landschap, voorheen _le Bearn_ genaamd, om _Louïs d'Ors_ spelen
[127]. Voor hem die zich op menschenkennis toelegt, is 'er in zoo een
speelhuis nog al wat optemerken; schraapzucht, vreugde, wanhoop,
haat, mistrouwen, ongeduld, woede, alle deze hartstogten zijn beurt
om beurt op het gelaat van de meeste, die rondom deze speeltafels
staan of zitten, te lezen. Brandend staren de oogen op de kaarten,
dobbelsteenen, of nommers; gedurig hoort men half binnens monds
vloeken, zuchten, morren, of met den voet stampen.

Den 9en September. Reeds om zes uren ging ik wandelen, en klom
den berg, dien ik uit het venster van mijne slaapkamer zien kan,
op. Aan de helling van dezen berg vindt men een badhuis, waarin
het water vrij warm is [128], boven hetzelve opklimmende, komt men
aan eene aangename wandeling onder zware en lommerrijke boomen,
en hier is nog een huisje, waar men het water drinkt, betalende
daar voor aan lieden, die het gepacht hebben; om de warmte is het
walgelijk, doch anders vond ik 'er geen' onaangenamen smaak aan. De
warme bron, die dit water oplevert, wordt de bron van _Bagnerolles_
(_source de Bagnerolles_), ook bron van de Koningin (_source de la
Reine_) genaamd. Zij geeft, volgens daarvan gevonden aanteekeningen,
495 _Cubiek_ voeten water in één uur. Het water van deze bron wordt
in verscheidene baden verdeeld, onder anderen ook in een huis, dat
insgelijks aan de helling van dezen berg zeer aangenaam gelegen is,
en voorheen aan de Kapucijner Monniken behoorde. In sommige dier
baden moet men betalen, in anderen voor minvermogenden geschikt,
kan men om niet gaan. Men ziet hier dan ook een aantal kreupelen,
lammen en ziekelijke menschen van allerlei ouderdom, en van beide
kunnen. Hooger opgaande, wandelt men nog altijd onder eiken-, beuken-
en castanje-boomen, waar onder zeer zware. Ik vond eenige boomen
omver liggen, zij waren nog maar onlangs door eenen zwaren storm
en onweder geveld. De wandeling is hier alleraangenaamst, vooral
in zulk eene heerlijken morgenstond, als wij heden hadden. De berg
hooger en hooger opklimmende langs smalle voetpaadjes, heeft men een
verrukkelijk gezigt, aan de noord- en noord-westzijde over de schoone
vallei, die wij gisteren waren doorgereden, en de omliggende dorpen,
voor zich, over het stadje _Bagnères_ heen, tot tegen de boschjes en
groene heuvels aan den anderen kant van de _Adour_ gelegen. Zuid en
zuid-oostwaards heeft men ontzaggelijke hooge rotsen en bergen, daar
de _Pic du Midi_ [129] boven uitsteekt. De helling is hier tamelijk
stijl, en men moet ter deeg klauteren; echter schijnt het vee
daar zoo gemakkelijk te weiden als bij ons, en elders in de vlakke
weilanden. Wij ontmoetten hier ook een meisje, dat eenige koeijen
en geiten hoedde, want deze berg is genoegzaam geheel groen, en de
menigte kruiden van onderscheidene soorten, die 'er op groeijen,
geven zoo wel een' lieffelijken reuk als een vrolijk gezigt. Deze
herderin geleek evenwel in 't geheel niet naar die, waarvan ons de
oude Dichters zulk eene bevallige beschrijving geven; zij was in 't
geheel niet schoon, en had in plaats van een bloemkrans, eene roode
baaijen kap op het hoofd [130]. Den top bereikt hebbende, was het
gezigt nog uitgestrekter, doch bleef altijd door de bergen, die veel
hooger waren dan die, waarop wij ons bevonden, en die in vergelijking
van dezelven maar een heuvel was, zeer bepaald. Oostwaards ziet men
ook niet anders dan bergen, en hier en daar tusschen dezelven eenige
woningen en boschjes, schilderachtig gelegen. Aan den anderen kant
afklimmende, zagen wij, het water uit een bron, dat een klein beekje
maakte, volgende, dat hetzelve zich in een diepte tusschen de rotsen
verloor. Ik klom daar in, en vond beneden een spelonk, waar ik zonder
licht niet ver in durfde gaan; doch die, naar het rollen der steenen,
die ik 'er in smeet, te oordeelen, vrij diep moest zijn; het water,
dat hier inloopt, komt waarschijnlijk beneden weder uit, en maakt eene
tweede bron. Een landman, dien ik hier omstreeks ontmoette, noemde
deze spelonk (voor zoo veel ik hem begrijpen kon) _la Grotte ou le
Clos de la Lacque_. In een enge vallei wat verder op, zag ik in een
waterplas, bij eene kleine bron tegen het zuid-oosten warm gelegen,
een menigte jonge kikvorschen, zoo als men die bij ons in de maand Mei
ziet, namelijk zonder pootjes, en alleen met een staartje. Men vindt
hier nog tegenwoordig tusschen de bergen eene menigte aardbeziën. De
lente, zomer en herfst zijn hier om zoo te spreken vereenigd; want
eigenlijke lente en herfst, zoo als bij ons en elders, heeft men
'er niet. De sneeuw begint somtijds al in het midden van October te
vallen, de bergen worden daar vervolgens mede overdekt, en de valleijen
tusschen dezelven vervuld; deeze ontzaggelijke menigte op een gehoopte
sneeuw blijft door de koude, die zij zelve veroorzaakt, lang in wezen,
en smelt niet eerder, voor dat de zon al vrij wat kragt gekregen heeft,
en dan is het welhaast zomer [131]. Niet ver van hier aan de helling
van een berg, is eene andere spelonk, die men _la Grotte ou le clos
Destugue_ noemt; somtijds was men hier met fakkels in-, en een goed
eind wegs onder den berg door gegaan, of gekropen. Hier en daar vond ik
eenige hutten zeer aardig en bevallig gelegen, en het speet mij wel,
dat ik met de taal van die eenvoudige lieden, met welke ik gedurig
een praatje zocht te maken, niet beter te regt kon. Na eenige uren
gewandeld te hebben, joeg mij de warmte naar huis. Aan de tafel vonden
wij een menigte speelders, en het gesprek liep meest over het spel,
en was dus voor mij van zeer weinig belang. Het was Zondag, en ik ging
eens in de Kerk kijken, doch zag 'er niets bijzonders. De pastoor
predikte in het _Patois_. 's Avonds ging ik het Schouwspel zien;
men speelt 'er in dezen tijd doorgaans Zondags. De zaal was redelijk,
maar de dekoratiën en vertooners ellendig. Men gaf evenwel _Fenelon
ou les Religieuses de Cambrai_, van Chenier; in onze taal overgezet,
zoo ik meen door Uylenbroek.--Nooit heb ik iets slechters gezien,
en het was wel een Treurspel, om te lagchen.

Hier heb gij nu weder wat te lezen, zoo ik tijd heb, schrijf ik nog
eens van hier, en anders van _Bourdeaux_.





NEGENTIENDE BRIEF.


_Bagnères, 14 September_.

Wat heeft men hier een verscheidenheid van aangename wandelingen. Den
10 dezer ging ik door eene laan met Italiaansche populieren beplant,
en tusschen de bergen doorloopende, tot aan het badhuis, dat men
_les Eaux de Salut_ noemt, en dat naar gissing een kwartier van dit
stadje afligt. Het gezigt van de ziekelijke en gebrekkige, die men
op dezen weg ontmoet, en die veel in draagzetels gedragen worden,
beneemt eenigzins het genoegelijke van deze anderzins zoo aangename
wandeling. Behalve de baden, waar ik u reeds van gesproken heb,
zijn 'er hier nog 12 of 14 anderen, waar van de graden van warmte
verschillende zijn. Ik zal mij niet ophouden met u derzelver namen
en bijzondere eigenschappen op te noemen, maar alleen zeggen, dat
'er een boekje van verscheidene bladzijden bestaat, waarin de namen,
ouderdom, beroep, woonplaatsen, enz. te vinden zijn van eene menigte
personen, die door de onderscheidene baden, of het inwendig gebruik der
wateren van _Bagnères_, van onderscheidene kwalen, die daar bij worden
opgegeven, zoo men zegt, genezen zijn. Anderen zeggen weder, dat de
wateren van _Bagnères_ genoegzaam geene genezende kracht hebben, en zoo
dezelven al in sommige gevallen van nut kunnen zijn, zulks bijna alleen
is toeteschrijven aan de warmte; welke graden van warmte eveneens aan
het water kan gegeven worden op de gewone wijze. Teedere kleuren, zoo
als lakmoes-blaauw, roze-rood enz. veranderen in dit water niet; het
is ook zoo klaar als gewoon putwater, ten minste dat, hetwelk ik van
verscheidene bronnen gezien heb; doch het plaatsje bestaat genoegzaam
alleen van deze bronnen, het is dus geen wonder, dat men hier alles in
het werk stelt, om 'er het gunstigst mogelijk denkbeeld van te geven,
en alzoo aanhoudend volk te trekken, hoewel het spel misschien wel
zoo vele klanten trekt als de bronnen. Terug komende van _les Eaux
de Salut_ [132], sloeg ik ter linker zijde een smal paadje in, dat
onder langs den berg loopt, tot aan een kleine eenvoudige, doch met
smaak versierde fontein, waar men zich op zodenbanken kan nederzetten;
langs dit wegje, dat aangenaam beplant is, ruischt een helder beekje,
en aan den overkant van hetzelve is eene frissche groene weide. Hier
en daar zijn banken in de rots uitgekapt. Men kan zich in dien smaak
niets aangenamers verbeelden.

Het voornaamste badhuis, dat men hier vindt, wat het gebouw aanbelangt,
is dat, wat men _Frascati_ noemt. Uit nieuwsgierigheid gingen wij ons
daar ook baden. Het is een vrij groot en gnap gebouw. In een' ruimen
gang zijn de ingangen van de kamertjes voor de baden; in sommige
zijn 'er twee, doch in de meeste maar een. Deze baden, zijn bakken
van wit marmer, zoo lang, breed en diep, dat het kloekste mensch
'er in en onder water liggen kan; uit twee kranen laat men 'er koud
en warm water naar goedvinden inloopen, en in den bodem is een gat,
waar men het, door 'er een stop uit te trekken, weder uitlaat. Ik
maakte het water maar even laauw, zijnde alleen om mij te wasschen,
anders blijft men 'er doorgaans een half uur in; sommige nemen
zelfs een boek, om in het bad liggende, te lezen. Men heeft hier ook
Dampbaden en _douches_ [133]. Achter dit gebouw is een tuintje, waar
langs een beek stroomt. Boven zijn eenige zalen om te dansen en te
spelen. Het gebruik van zo een bad kost hier niet meêr dan 15 _sols_,
doch men moet de handdoeken enz. medebrengen. Het huis, waar wij wonen,
staat hier digt bij; men raadde mij dan ook zeer aan, vernemende dat
ik somwijlen aan jichtpijnen onderhevig was, om aanhoudend de warme
baden alhier te gebruiken, en braaf water te drinken [134]; doch ook
vooral ten opzigte van de geneeskunde niet zeer ligtgeloovig zijnde,
had ik hier in 't geheel geen zin in, en vooral niet omdat ik thans
zoo gezond ben, als ik zou kunnen verlangen.

Hier is ook een overdekte marktplaats (_halle_), waar men
onderscheidene soorten van kramen vindt, als op een kleine kermis. Men
verkoopt daar een mooi en goed soort van gebreide vrouwen halsdoeken,
mans hemdrokken of kamizolen, tafelkleedjes, en zelfs beddespreijen van
fijne Spaansche wol, gekleurd of wit, ik zag die nergens zoo als hier,
en kocht daarom een kamizool met mouwen 'er aan, daar ik £ 13-:-:
voor gaf. Deze soort van goed wordt hier niet alleen verkocht, maar
ook gemaakt, en zoo om de deugdzame hoedanigheid, als om den smaak,
waarmede het gewerkt is, veel gezocht.

's Avonds was 'er bal en concert in _Frascati_, de zaal is fraai en
ruim, aan het eind van dezelve is een klein tooneel, dat tevens voor
het orchest als 'er concert is, dient; 'er was veel _beau monde_
[135], en pracht en opschik genoeg, doch naar evenredigheid weinig
mooije vrouwen.--Welk een onderscheid tusschen de hut van een'
bergbewoner en deze zaal! en zij liggen omtrent maar een kwartier van
elkanderen. Men ziet hier ook nog andere ruime vertrekken, alwaar men
speelt of ververschingen gebruikt: dobbelspel zag ik 'er echter niet,
hoewel het 'er anders, naar ik vernam, ook wel gespeeld wordt. Ieder
hield zich nu meest met dansen, of het vertellen van zoetigheden aan
de vrouwen bezig. In een van de vertrekken hingen eenige teekeningen
van gezigten in deeze landstreek.

Daar ons voornemen was, om den volgenden morgen vroegtijdig een reisje
in de gebergtens te maken, hielden wij ons hier niet lang op.

Den 11 dezer, 's morgens om 6 uren, vertrokken wij op kleine paardjes,
die aan het berg klimmen gewoon zijn, en van een geleider (_guide_)
verzeld.

Schooner vallei dan die van _Campan_ (_la vallée de Campan_) kan men
zich naauwelijks verbeelden. Even buiten _Bagnères_ komt men daar
in, en indien 'er een Argus bestondt, zou men hem hier zijne oogen
benijden. Men weet niet, waar men beginnen zal met beschouwen, met
de frissche beemden, welker boorden door de _Adour_ bespoeld worden,
en waarin men dan eenige maaijers of hooijers, en dan weder eenig
vee ziet, met de eenvoudige maar bevallige tuinen en kleine boschjes,
met de nette en wel gelegen woningen bij dezelven, met de steile rotsen
aan den eenen, of de groene heuvelen met weidende kudde aan den anderen
kant. Alles is hier zoo belangrijk, dat men aanhoudend bevreesd is van
'er iets van te zullen missen. De Proosdij _St. Paulus_, (_St. Paul_)
tusschen _Baudeau_ en _Campan_, op eene kleine hoogte ter regter
zijde gelegen, maakt ook eene schilderachtige vertooning. Even aan
den anderen kant van dat dorp, waar naar deze vallei genoemd is,
vroeg onze leidsman, of wij de spelonk (_la grotte de Campan_), die
een eindje van den weg, in den voet van de bergen, aan de linkerhand
is, wilden gaan zien; doch ik was onderrigt, dat 'er in deze spelonk
niet veel bijzonders was, en de _stalactites_ van kalkaardig albast,
die 'er gevonden werd, 'er van tijd tot tijd, door Natuurkundigen,
bloote nieuwsgierigen, en zelfs door de boeren hier omstreeks,
die ze verkoopen, meestal waren uitgenomen. Wij verkozen dan niet
om ons hierom optehouden, maar vervolgden onzen weg. Naauwelijks
waren wij eenige schreden gevorderd, of twee à drie kinderen kwamen
ons naloopen, en kristallen, zoo als zij het noemen, uit de grot te
koop aanbieden. De landstreek blijft aanhoudend schoon, en van alle
kanten levert de natuur de liefelijkste Tooneelen op. De bergen zijn
hier en daar met bosch geheel bedekt, tusschen beide maken de hutten
der herders op dezelven eene aardige vertooning. In 1772 opende zich
in de bedding van de _Adour_ hier omstreeks een kolk, die, gedurende
vieren twintig uren, den droom geheel verzwolg, zoo dat de rivier tot
aan dit gat droog was, vervolgens raakte deze kolk vol, en het water
stroomde als voorheen. Men heeft opgemerkt, dat het water in dit hol
onder den grond doorloopende, niet ver van _Bagnères_ weder uitkwam.

Van het dorp _St. Marie_ valt niets te zeggen, dan dat het eene
aangename verzameling is van boerenwoningen, niet als een bekrompen
straat tegen elkanderen gebouwd; maar luchtig uit een gelegen, en
ieder huis genoegzaam van weilanden en tuinen omringd. Deze schakel
van woningen strekt zich op die wijze uit tot voorbij _Grippe_,
een ander dorp een uurtje verder gelegen. Hier vindt men een vrij
goede herberg; wij zetten 'er onze paarden wat op stal, en lieten
ons wat melk, brood, versche boter, die hier zeer goed is, en kaas
geven. Van een bovenkamer, die men ons had aangewezen, hadden wij
gelegenheid om ons met het schoone gezigt over de vallei, nog eens
ter deeg te verlustigen. Het was hier zindelijk en net. De welvaart
zonder pracht straalt in deze streek overal door. Bij dit huis was een
tuin met verscheidene goede vruchtboomen, en zelfs een kleine vijver,
waar door het water aanhoudend stroomde, en waarin wij verscheidene
forellen zagen. Een uurtje van hier zijn marmergroeven. Nu wordt het
dal allengskens enger, wij zagen de hooge bergen, die wij overtrekken
moesten, voor ons, en hier begonnen wij reeds te klimmen. De Natuur
vergast daar het vorschend oog weder op een heerlijk gezigt; doch van
een anderen aard dan in de vallei. Links en regts zijn de bergen met
pijnboomen bedekt, en de _Adour_ maakt hier eenen schoonen waterval,
van twee of drie verdiepingen. Het water, tusschen de digt aan een
gesloten rotsen doorbruischende, veroorzaakt een verbazend geruisch. De
kegelvormige berg _l'Escalette_ [136] vertoonde zich voor ons. Altijd
klimmende, bereikten wij eene aanmerkelijke hoogte, onze paarden nu
en dan leidende, om dezelve niet te veel te vermoeijen. Ondertusschen
hadden wij voor en ter zijde nog hooge bergen; zoo dat men dezelve
aanziende, zich zou kunnen verbeelden van beneden te zijn. Tegen
de steile hellingen van sommige dier bergen, ver boven ons hoofd,
zagen wij verscheidene geiten en schapen; wat verder graasden
ook eenige koeijen, alle van klokjes voorzien, op dat de herder,
wanneer zij afdwalen, dezelve wederom zou kunnen vinden: ook zegt men,
dat dit geluid de wolven, die hier in 't geheel niet zeldzaam zijn,
afschrikt. Aanhoudend langs een gansch niet gemaklijken weg stijgende,
bereikten wij den grooten en prachtigen waterval van _Tramésaigues_
(_Cascade de Tramésaigues_) waar van de stroom, tusschen een bosch
van pijn- of denneboomen doorkomende, zich met geweld van de rots
in een aanmerkelijke diepte, langs eenige trappen, nederstort. Hier
stapten wij van onze paarden, en klommen langs de steile helling
van den berg naast den waterval, zoo ver wij komen konden, af.--Die
zoo iets gezien heeft, geloof ik niet, dat ligt in verzoeking zal
geraken, om in boschjes of lusthoven, watervallen door gemetselde
beken stroomende, en van gemaakte rotsen afloopende, te maken. Ik
weet, dat 'er in _Zwitserland_, _Italië_, en zelfs niet ver van hier
watervallen zijn, die van veel hooger bergen of rotsen op eenmaal
afstorten. Ongetwijfeld leveren zij een ontzaggelijker en grootscher
vertooning op; doch zij missen dan ook het streelende en bevallige van
deze. Een groot gedeelte van den nederstortenden stroom wordt hier
door de dennen, die 'er langs de helling van de rots naast staan,
beschaduwd, en het schuimende water maakt tegen dat donkere groen
eene heerlijke vertooning. Als men 'er digt bij staat, heeft men
moeite, door het sterke gedruisch, om elkanderen te verstaan; doch
men wordt 'er, wanneer het warm is, zoo als heden het geval was, ook
alleraangenaamst verkwikt door de frissche lucht. Na hier een poosje
te hebben gerust, zagen wij een eindje hooger opklimmende, en den
waterval aan de linkerhand latende, de herders- en veehoeders-hutten
van _Tramésaigues_ [137].--Wie zou hier woningen voor menschen zoeken;
doch men kan het ook naauwelijks woningen noemen. Een klein vierkant
perk van op een gezette brokken steen gemaakt, en met platte steenen
en graszoden gedekt, dient om het vee tegen het ongunstige weder,
en tegen de aanvallen der beeren en wolven te beschutten; in een hoek
van dit perk is een afgezonderd hokje voor den herder; alles is niet
hooger en ruimer dan volstrekt noodzakelijk is. Eenige diergelijke
hutten maken hier een klein gehuchtje uit. De stroom die van de _Pic du
Midi_ afloopt, slingert tusschen deze hutten door, en maakt vervolgens
den schoonen waterval.--Hier wonen menschen, en in het kasteel der
_Tuillerien_ te _Parijs_ woonen ook menschen.... De herders waren
thans met het grootste deel van hun vee in de bergen, en wij zagen
'er niet anders dan een paar koeitjes, die tegen de wanden van hun'
eenvoudigen stal lagen te herkaauwen. De grond, daar aanhoudend
besproeid zijnde, is hier en daar met een aangenaam groen tapijt
bekleed. Men ziet hier ook een' hoekigen blok granit, door de natuur
aardig gevormd, boven den grond uitsteken [138]. Achter ons omziende,
zagen wij langs de aanmerkelijke hoogte, die wij opgeklommen waren,
in de laagte, die zich als een ruim dal vertoonde, een vrouw te paard
gezeten; en met een roode kap op, volgde zij ons van verre, en scheen
niet te schromen om dezen togt alleen te ondernemen. Wij meenden al
wel geklommen te hebben, en waren echter nog op verre na niet op het
hoogste punt, dat wij over te stijgen hadden. Door een scheiding van
de bergen aan onze regterhand, of in het noord-oosten, ziet men, bij
de hutten van _Tramésaigues_ zijnde, die ontzaggelijke _Pic du Midi_,
die een der hoogste bergen van de _Pyreneën_ is, zich met aardige
vlakken, door de valling van het licht veroorzaakt, vertoonende
[139]. Zij heeft eene niet zeer langwerpige, kegelvormige gedaante,
van hier te zien, en scheen niet ver van ons af te zijn; ondertusschen
verzekerde onze leidsman, dat wij 'er (gesteld men kon 'er in een regte
lijn naar toekomen) nog ruim een uur gaans af waren. De gewone weg,
voor hun die dezen berg, welks top boven de oppervlakte der zee, op
ruim 9000 voeten, of 1500 _toises_ begroot wordt, willen bestijgen,
is door de vallei, waar men hier door ziet. Het was nu omtrent half
twaalf voor den middag [140]. Deze hutten verlatende, gingen wij
den top van de _Escalette_, en vervolgens de _Tourmalet_ bestijgen;
onze goede dieren hadden daar nog wat aan te doen, en het was, hoewel
hier veel luchtiger dan in de valleijen, echter te warm, om te voet
te gaan, voor lieden, die zulk klimmen niet gewoon zijn. Hier begint
het 'er woester uittezien; geen denneboomen, weinig gras en kruiden
meêr. Overal liggen stukken en brokken steen, die van de naburige
hoogtens schijnen afgerold. Welk eene hoogte! en evenwel ziet men de
_Pic du Midi_ nog altijd als een hoogen berg aan zijne zijde. Toen wij
bijna de hoogte van de _Tourmalet_, die wij over moesten, bereikt
hadden, zagen wij het water, dat onze geleider _l'Eau d'Oncet_
[141] noemde, langs de _Pic du Midi_ afloopen; dit water maakt in
het dal, naar den kant van _Barèges_, zich met meêr andere stroomen
vereenigende, een klein riviertje, dat _le Bastan_ genaamd wordt; welks
loop geheel het tegengestelde is van de _Adour_, dat is te zeggen van
het noord-oosten naar het zuid-westen. De helling van de _Tourmalet_,
die wij af moesten klimmen, is vrij steil; doch het smalle wegje loopt
met slingers onder elkanderen. Hier stapten wij van onze paarden af, en
leidden dezelve bij den toom achter elkanderen volgende. Alles is hier
woest en ontzaggelijk; voor zich ziet men in de vallei van _Bastan_,
als in eene vreesselijke diepte. Het water op stukken en brokken rots
van boven neder stroomende, ruischt aanhoudend. Boven de verheven
toppen der bergen zagen wij de arenden zweven. Hadden wij den weg in
het opklimmen niet gemakkelijk gevonden, hier was 'er in het afstijgen
ook niet op te roemen; ondertusschen viel het mij, naar het geen men
'er mij van verteld had, aanmerkelijk mede. Eindelijk kwamen wij in
een dal, en vervolgens aan eenige schrale weiden, veel verschillende
van die in het dal van _Campan_. Beneden zijnde, zagen wij achter ons
om, om de steile hoogte, die wij afgeklommen waren, te beschouwen;
zij is verbazende. Men begroot die hoogte, boven de oppervlakte der
zee, op omtrent 7000 voeten [142]. De bergen, of liever steile rotsen,
welke dit dal omgeven, zijn niet met boomen en weiden bedekt, zoo als
die van het dal van _Campan_. Men ziet 'er genoegzaam geen struikje,
zoo min in het dal als op de hoogtens, alles ziet 'er naar en treurig
uit. De _Bastan_ stroomt niet zoo als de _Adour_ langs groene weiden,
maar rolt hier met een woest gedruisch geweldig over de brokken steen,
die zij zelve medevoert, of die van de omliggende steiltens in dit
dal afrollen. Hier en daar ziet men een magere weide, die eerder
rosachtig dan groen ziet, en waarop eenige kwijnende koeijen het
laatste grasscheutje nog loopen zoeken. Het onderscheid tusschen
het dal van _Campan_ en dat van _Bastan_, slechts door de bergen,
die wij overgekomen waren, van elkanderen gescheiden, is waarlijk
ontzettend. Daar heeft de natuur genoegzaam geene menschelijke
hulp noodig, en hier zijn alle menschelijke krachten vereenigd, niet
toereikende, om 'er maar een redelijk vruchtbaar land van te maken. De
stroom zelve, door het smelten der sneeuw of stortregens zeer sterk
zijnde, verwoest dikwijls de gronden, die zij moest voeden, en voert
de weinige vruchtbare aarde, die hier en daar deze steenachtige bodem
nog bekleedt, mede, of bedekt dezelve met steenen. Woningen en bewoners
hebben een ellendig voorkomen, en alles doet zien, dat dit dal weinig
geschikt is om door menschen bewoond te worden. Na een eind wegs in
hetzelve te hebben afgelegd, moesten wij weder klimmen, en reden over
het steenen dak van eene woning, die half in den grond gemaakt was,
heen. Eindelijk na weder vrij wat gestegen te zijn, zagen wij in
eene enge diepte tusschen de rotsen ter zijde van de _Bastan_ [143],
de huizen van _Barèges_, en kwamen 'er langs een smal wegje, tegen
eene steille helling bijna boven de huizen in, het was als of wij
'er door de schoorsteenen in moesten komen. Het was omtrent 3 uren
na den middag, toen wij aankwamen, en wij hadden ons onder weg wel
1 1/2 uur opgehouden, en anders altijd gegaan of stapvoets gereden,
zoo dat ik reken, dat men bijna 7 uren nodig heeft, om die reis te
doen, wanneer men zich niet ophoudt, ten zij men goedvindt, om van
_Bagnères_ tot _Grippe_ de paarden te laten draven.

Men ging in onze herberg kort na onze aankomst aan tafel, het geen
voor ons, die vrij hongerig waren, zeer van pas kwam. De spijszaal
bestond slechts uit een houten loots; eenige huizen over en naast
dezelve, waren op dezelfde wijze gebouwd, zijnde maar voor eenige
zomermaanden opgeslagen; omdat de steenen huizen, die hier gestaan
hebben, al een en andermaal door het nederstorten van de sneeuw, de
brokken steen die zij medevoert, en de overstrooming van de _Bastan_
verwoest geworden zijnde, men de moeite en kosten niet meêr doen wil,
om ze op te bouwen. Tot onze verwondering vonden wij in deze woeste
en onvruchtbare landstreek eene vrij goed middagmaal, onder anderen
een geregt van klipgeiten (_Izards_), vleesch, dat ik zeer lekker
vond, en hier voor de eerste maal at; de wijn was ook wel genoeg, en
altans veel beter als te _Bagnères_. Wij aten met eenige kreupelen en
lammen, waaronder een paar Offiçieren, die hier de baden gebruikten,
de Apotheker van de plaats enz. en evenwel was men zeer vrolijk aan
tafel. Ik was verwonderd over de ongemeene oplettende gedienstigheid
van den Apotheker omtrent ons, doch welhaast begreep ik 'er de reden
van; hoewel wij 'er niet ziekelijk uitzagen, verbeeldde zich die goede
man, dat wij ter genezing van eene of andere kwaal hier naar toekwamen,
en beschouwde ons dus als nieuwe klanten. Onder de gasten bevond zich
een man van omtrent dertig jaren, die een verlamming in de beenen
had, en, van _Brugge_ in _Vlaanderen_ zijnde, blijde was van in ons
halve landslieden aantetreffen. Na den maaltijd hadden wij _Barèges_
welhaast gezien; het is slechts een enkele straat langs de _Bastan_;
aan het eene eind daar wij onze kamers hadden, zijnde wat hooger op
dan daar, waar de houten lootsen staan, zijn eenige goede huizen,
en lager een badhuis, dat een vrij gnap gebouw schijnt; voor het
overige is 'er in dit plaatsje niets dan ellende te zien [144]. In 't
geheel zijn 'er vier of vijf mineraal-bronnen te _Barèges_, in warmte
onderscheiden, de hoogste bereikt 39, en de minste 27 graden, schaal
van Réaumur. Deze wateren bevatten volgens waarnemingen van verscheiden
deskundigen, meêr, ter genezing van sommige kwalen, heilzame stoffen,
dan die van _Bagnères_, bestaande voornamelijk uit zwavellever, _hepar
sulfuris_, _nitrum_, zeezout, een kalkachtige, en een leemachtige
aarde, en een smerige of zeepachtige stof. Deze wateren worden even
als te _Bagnères_ uit- en inwendig gebruikt [145]. Ik zag hier veel
verminkte ziekelijke, of gebrekkelijke krijgslieden; ook waren 'er
eenige _Engelsche_ huishoudens. De luchtgesteldheid is 'er over het
algemeen onaangenaam: tot in Julij toe kan het 'er somtijds koud en
regenachtig zijn; veeltijds dondert het 'er geheele dagen. De wolken
tusschen de bergen blijvende hangen, veroorzaken een' dikken mist,
en men ziet 'er somtijds om dezen tijd van het jaar al sneeuw. Ook
wordt deze plaats niet anders bewoond dan in den tijd, dat men de
wateren gebruikt, dat is van half Mei tot het begin van October;
den overigen tijd blijven 'er niet meêr dan vier of vijf menschen, om
zorg te dragen voor de huizen, en het weinige, dat men 'er in laat. De
andere menschen gaan naar de omliggende plaatsen, vooral naar _Luz_,
een vlek omtrent anderhalf uur van hier gelegen. De weg naar den
kant van _Luz_ levert gansch geene onaangename wandeling op: men ziet
'er tegen de helling der bergen, of aan de boorden van de _Bastan_,
nog eenige weilanden en akkers, die niet geploegd of gespit, maar met
eene soort van houweelen bewerkt worden, om 'er wat rogge op te telen;
hier en daar staan zelfs nog al eenige struiken en boomen, en bij de
hutten, die men 'er aantreft, zijn nog al tuintjes, waarin ik echter
niet veel anders dan koolen en boonen zag staan. Ik ging omtrent
een half uurtje van _Barèges_ in zulk een hut, die door een soort
van veehoeder, zijne vrouw en verscheidene kinderen bewoond werd. De
man, zoo als hij mij vertelde, in zijne jeugd soldaat geweest zijnde,
sprak nog al wat _Fransch_, en ik had daar door gelegenheid, om mij met
hem te onderhouden. Deze naar het scheen goede en eenvoudige lieden,
gebruikten alles bijna, wat hun vee en akkertje opbragt, en hadden
niets anders te verkoopen, dan een weinig gesponnen wol, hoenderen en
eijeren, die zij te _Barèges_ ter markt bragten, en het geld dat daar
van kwam diende, om eenige onontbeerlijke dingen, zoo als zout, eenige
weinige kleedingstoffen enz. te koopen [146]. De man vertelde mij ook,
dat hij gaarne een pijp tabak rookte; wat de huisraad aanbelangt, ik
zag 'er genoegzaam niets anders dan het geen volstrekt noodzaaklijk
was. Zes maanden van het jaar wonen deze menschen dikwijls onder de
sneeuw, zoo dat zij naauwelijks een voetpaadje kunnen maken, om hun
vee te geleiden, om te drinken. Hoewel de bewoners van deze streken
'er over het algemeen niet bevallig uitzien, zijn zij gezond, en
men treft onder hen vele oude lieden aan; echter heb ik opgemerkt,
dat 'er in deze geheele bergachtige landstreek, en zelfs aan den
anderen kant van _Bagnères_, verscheidene vrouwen kropgezwellen
hebben. Ik gaf eenige _sols_ aan de kinderen, en zij bragten mij
'er een paar kleine stukjes rots (_cristal_) voor in de plaats;
de herders of jagers vinden dat in de hooge spleten der rotsen hier
omstreeks, doch het is 'er niet overvloedig, en wordt daarom bij de
bergbewoners nog al geacht [147]. Die kinderen gingen in 't geheel
niet school; een Pastoor of Kapellaan leerde ze slechts een weinig
den Katechismus. Vele onzer _Meijerijsche_ landlieden zijn eenvoudig
en ongeleerd, maar het zijn nog Professoren in vergelijking van deze
lieden; vooral van die, welke afgezonderd in de bergen wonen. In het
wederom keeren naar _Barèges_, ontmoette ik een fraaije koets met
Heeren en Dames 'er in, en liverei bediendens 'er voor en achter op;
het waren ziekelijke of gebrekkige rijken, die hier hunne gezondheid
door middel van de wateren weder trachten bij een te lappen. Hadden
zij altijd in de hut, waar uit ik kwam, gewoond, misschien zouden
zij gezonder zijn.

Op sommige plaatsen is de _Bastan_ hier in 't geheel niet diep,
ik zette mij, van het eene stuk steen op het andere, stappende,
op een brok rots in dezelve gelegen, neder; het water bruischte om
mij heên; men ziet hier duidelijk het hellen van de bedding van dit
riviertje. Rondom leverde de bergen en rotsen een niet onaardig gezigt
op, en de avondstond was regt aangenaam.

Te _Barèges_ terug gekeerd, gingen wij in een soort van Koffijhuis,
dat ook in een houten loots is; het dient tevens voor een dans- en
concertzaal, doch het zag 'er thans akelig uit; naauwelijks waren 'er
zes of acht menschen, zij zaten te spelen, en 'er brandden twee of drie
kaarsen. Wij begrepen dan, dat wij niets zouden verzuimen met te gaan
slapen, om, wel uitgerust, morgen vroegtijdig van hier te vertrekken.

Den 12 dezer. Gisteren avond werd ik door het gedruisch van de _Bastan_
dat ik op mijn bed, duidelijk hooren kon, in slaap gesust.--Het was
nog donker, toen men mij kwam zeggen, dat wij alvorens te vertrekken,
onze paspoorten hier moesten vertoonen en doen teekenen; hier over was
ik niet zeer te vreden, vreezende, dat ons dat ophouden zou; doch de
Commissaris van de Politie had de beleefdheid om terstond optestaan,
en mij te regt te helpen. Het scheen of men ons hier voor _Engelschen_
had aangezien, en veronderstelde, dat wij, krijgsgevangenen zijnde, wel
eens over de grenzen zouden kunnen gaan. Wij reden dan ten vijf uren
af. Onze leidsman verhaalde mij, dat hij volgens gewoonte, een soort
van verlofbriefje had gehaald, om met de paarden tot de _Spaansche_
grenzen te mogen gaan, en borg gesteld om den uitvoer van dezelven
te verhoeden; echter daar men hem kende, was men hier omtrent nog al
gemakkelijk. Gedurende de maanden, dat _Barèges_ bewoond, en door een
menigte vreemdelingen, die de wateren komen gebruiken, bezocht wordt,
komt 'er behalve een Commissaris van de Policie, eene Compagnie oude
krijgslieden (_invalides_) van het stadje _Lourde_.

Het was schoon helder weder, dat voor een reis in deze bergen van zeer
belang is en om het gezigt en om de wegen, die hier en daar zeer smal
zijnde, bij sterke regenvlagen door de steenen, of het steengruis,
dat dan van de bergen rolt, en door de glibberigheid ongemakkelijk
en gevaarlijk zijn.

De weg tot _Luz_, den stroom van de _Bastan_ volgende, is zelfs voor
rijtuigen redelijk goed, en wat de gezigten aanbelangt, hoewel tusschen
de bergen bepaald, niet onaangenaam; men ziet 'er nog al groen. Deze
is de groote of postweg naar _Barèges_. Bij _Luz_ wordt het gezigt
zeer schilderachtig; men ziet daar meêr boomen, en de nog aanzienlijke
overblijfsels van het oude kasteel _St. Marie_, op eene op zich zelven
staande steile rots, aan het inkomen van een schoon dal gelegen, en de
_Bastan_ daar langs stroomende. Dit kasteel was in vroegere tijden eene
sterkte, die wegens de Koningen van _Frankrijk_ met krijgsbenden bezet
werd; onder anderen ook, om de invallen der Mooren en der _Spanjaarden_
tegentegaan. Het dal van _Luz_, hoewel juist niet zoo vruchtbaar als
dat van _Campan_, en ook minder uitgestrekt, levert toch ook een zeer
aangenaam gezigt op. De _Bastan_ minder woest en snel, omdat de grond
gelijker is, stroomt door frissche groene weiden; behalve _Luz_ ziet
men 'er verscheidene aardige en digt bij elkanderen gelegen dorpjes. De
bergen rondom zijn met houtgewas, en gras of kruiden bedekt, en in het
flaauwe verschiet ziet men hier en daar eenige ontzaggelijke toppen
boven dezelve uitsteken. Wat verder op in dit dal, vereenigt zich de
_Bastan_ met de _Gave_ [148]. Te _Luz_ hielden wij ons een poosje op,
om te ontbijten. De herberg behoort aan denzelfden man, bij wien
wij te _Barèges_ geweest, en waar wij wel over te vreden waren, hoe
zeer alles te _Barèges_ duur is, omdat het land zelf genoegzaam niets
oplevert, en alles 'er alzoo van andere plaatsen naar toe moet gebragt
worden; de zoon en dochter van dien man, Flamand genaamd, namen hier
de zaken zomers alleen waar. Wij huurden hier ook nog een paard voor
onzen leidsman, en na het avondmaal, bedden, enz. besteld te hebben,
begaven wij ons naar den waterval van _Gavarni_ op reis. _Luz_ schijnt
een vrij gnap plaatsje, en is alleraangenaamst gelegen. Van daar af
tot bij _St. Sauveur_, loopt de weg nog door een aangenaam dal, maar
dan begint men te klimmen, latende de _Gave_ aan de regterhand. Hier
ligt een brug over dien stroom, om naar _St. Sauveur_, dat men aan den
overkant laat liggen, te gaan. Dat plaatsje bestaande uit omtrent 20
huizen, meestal voor de baden dienende, en tegen de steile helling
van een groenen berg, hier en daar met boomen en struiken beplant,
gelegen, maakt eene allerliefste vertooning. Aan de linkerhand heeft
men steile rotsen, tegen welker helling (hoewel het naauwelijks eene
helling mag genaamd worden) de smalle weg gemaakt is. _St. Sauveur_
voorbij zijnde is die weg door eenige boomen en struiken, tegen de
steilte geplant, aangenaam beschaduwd. Aan de regterzijde hoort men
de _Gave_ in een diepte, hier en daar door dikke struiken bedekt,
ruisschen. De bergen worden hooger en steiler, en de diepte hoe langer
hoe ontzaggelijker. Onze leidsman (dien ik in 't vervolg Antoine zal
noemen) waarschuwde ons, dat wij welhaast aan een zeer smal padje
moesten komen, daar wij, voorzigtigheidshalve, wel zouden doen om van
de paarden aftestappen. Hij noemde dit _un mauvais pas_. Dit padje
was hier en daar geen drie voeten breed, tegen een zeer steile rots
boven een afgrijsselijke diepte uitgehouwen. Antoine raadde ons, om
niet regts te zien, en ik volgde zijn' raad. De rotsen, waar de _Gave_
bulderende tusschen doorloopt, zijn zoo steil, en staan zoo digt bij
elkander, dat men tusschen twee vreesselijke hooge muren zeer eng
schijnt ingesloten; de zonnestralen hadden hier thans geen' toegang;
het licht valt 'er alleen van boven loodregt in, en dit alles maakt het
nog akeliger. De paarden zelfs hoewel aan diergelijke wegen gewoon,
gaan met den neus op den grond, en voelen eerst met een soort van
huivering, eer zij hunne voeten nederzetten. Men spreekt niet tegen
elkander; ieder is hier alleen op zich zelven bedacht; geen wonder,
men behoeft slechts te struikelen, om in de diepte te morselen te
vallen. En ondertusschen had het gevoel, dat ik in dezen toestand
gewaar werd, meêr van het aangename dan van het onaangename. Het
grootsche, ongewone, en daar bij het liefelijk schoone, want de
rotsen zijn veelal van onderen tot boven met boomen en struiken
bedekt, veroorzaken eene streelende bewondering, die de ongerustheid
aanmerkelijk verdoofdt. Nog vreemder vertooningen te gemoet ziende,
wordt men door nieuwsgierigheid gedurig aangespoord en opgewakkerd; en
laten wij ter goeder trouw zijn, de hoogmoed en eerzucht heeft aan alle
diergelijke ondernemingen ook vrij wat deel. Dit zoo smalle wegje was
maar kort, en wij zetten ons weder te paard; nu was het pad zoo breed,
dat wij eene vrouw, die een ezel met wol geladen voor zich heen dreef,
voorbij konden laten. Zij ging dit voortbrengsel van hare kudde te
_Luz_ verkoopen, en spon gedurig op de plaatsen, waar den _weg_ niet
al te smal en moeijelijk was. Een eind wegs verder heeft men een pad,
altijd niet veel breeder dan volstrekt noodig is, boven een diepte
van 80 à 100 voeten in de harde rots uitgehouwen, en hier en daar
met stukken steen op een gezet, gemaakt; dit werk, dat niet zonder
zwaren arbeid geschied is, werd in 1762 uitgevoerd. Voor dien tijd
verongelukten hier veeltijds menschen en vee, en men moet 'er nog zeer
voorzigtig zijn. Deze toegang wordt _le passage de l'Echelle_ genaamd,
omdat hier in vroegere tijden een kleine sterke toren plagt te staan,
waar men tegen de rotsen op, als tegen een ladder, naar toe moest
klimmen; zij was met krijgsvolk bezet, en diende om de invallen en
strooperijen aan deze grenzen te beletten. In het begin van de vorige
eeuw was zij nog van veel dienst tegen eene soort van roovers en
vrijbuiters uit het landschap _Arragon_, die men _les Miquelets_ noemt.

Omtrent een kwartier verder, ziet men aan den anderen kant van de
_Gave_, en in de laagte het gehuchtje _Sia_, bestaande in eenige
woningen, die door eenige groote boomen beschaduwd worden. Nu loopt den
weg eenklaps af, tot aan een steenen brug over de _Gave_ liggende,
eer men op de brug gaat, heeft men aan de regterhand eene bron,
waar uit het frissche en heldere water aanhoudend in een' steenen
bak loopt. Antoine noemde deze bron _la Fontaine de halte_, omdat
men gewoon is om daar een oogenblik te rusten, en menschen en vee 'er
zich door een' koelen dronk verfrisschen. Wij dronken dan ook met onze
paarden als lotgenooten, slurpende uit denzelfden bak. En nu gingen
wij de brug over: zij bestaat uit een enkelen boog tusschen twee digt
bij elkanderen staande rotsen gemaakt, en omtrent 90 voeten boven den
stroom verheven. Van deze brug, die met mosch en klimop bewassen is,
heeft men een heerlijk gezigt op eenen schoonen waterval, die door
de _Gave_, door eene enge opening tusschen twee rotsen doorloopende,
gemaakt wordt, en waar over de takken der struiken, die in de spleten
van die rotsen groeijen, bevallig heen zwieren. Deze brug wordt _le
pont l'Artigue_ genaamd. Het water loopt 'er met eene vreesselijke
vaart onder door. De _Gave_ aan de regterhand latende, klimt men langs
een wegje, dat niet breeder is als aan den anderen kant, weder op. Men
gaat onder de over den weg hangende rotsen door, vervolgens daalt men
weder digter naar den stroom af; de natuur is hier woester, en men ziet
'er weinig groen. Op de hoogte, bijna zoo ver dat ik de voorwerpen
naauwelijks kon onderscheiden, zag ik een herder met eenig vee en
schapen. Hier en daar ziet men ook eene enkele hut. Over een houten
brug, die nog al lang zijnde, in het midden door een brok granit,
dat midden in den stroom door de natuur geplaatst is, ondersteund
wordt, kwamen wij weder aan den anderen kant van de _Gave_, en van
daar ziet men, een eind wegs opgeklommen zijnde, een' waterval van
een enkelen straal van een groene rots aan den overkant in de diepte
storten, en deze straal water had thans dezelfde kleuren als een
regenboog. Dit gezigt was verrukkelijk. Van de toppen der bergen ziet
men ook het water als slingerende beken afstroomen. Hier is de weg
niet verschrikkelijk meêr, maar integendeel alleraangenaamst; langs
denzelven staan heggen van palm, en men gaat onder groene gewelven,
door noten- en andere boomen gemaakt, door. Op zeer verheven en
ijsselijke steiltens, zagen wij de koeijen gerust weiden. Eer
dat men te _Pragnères_, een alleraangenaamst gelegen dorp, in het
midden van een groen dal, komt, gaat men door een stroom of _Gave_,
die men _le Gave de Pragnères_ noemt. Deze stroom komt van de bergen
_Neouvielle_ geheeten [149], omdat 'er altijd sneeuw ligt, en wordt
door die aanhoudend smeltende sneeuw veroorzaakt; zij vereenigt
zich het dal doorslingerende met de _Gave_, daar onze weg langs
loopt. _Pragnères_ ligt omtrent 1 1/2 uur van _Luz_. Tot nu toe hadden
wij altijd tusschen de bergen ingesloten geweest, en waren blijde,
van ons eens in een ruim dal te bevinden. De huizen zien 'er hier
over het algemeen gnap uit, en men kan zien, dat het den menschen
in dezen afgezonderden staat niet kwalijk gaat: eenige kinderen,
die voor de huizen onder de boomen, die 'er voor stonden, lagen te
spelen, zagen 'er frisch uit. Ik zag hier weder een vrouw met een
vrij groot kropgezwel (_Goitre_) [150]. Deze in der daad bekoorlijke
vlakte verlatende, klommen wij meêr langs de _Gave_ op. De weg is
hier, hoewel altijd smal, dan hoog en dan laag, echter vrij goed,
en veelal aangenaam beschaduwd, en met heggen van palm, die hier en
daar vrij hoog en zwaar is, bezet. De landstreek verliest weder veel
van zijne bevalligheid. Men ziet den berg _Comelie_, die eene schoone
vertooning maakt, voor zich. De natuur wordt weder vriendelijker. De
_Gave_ stroomt minder geweldig; hier en daar vertoonen zich eenige
woningen; een nieuw dal opent zich, en wij naderden het dorp _Gedro_
of _Gedre_. Antoine deed ons in het verschiet den met sneeuw bedekten
top van den berg, dien men _Marboré_ [151] noemt, opmerken. Hier las
ik op een bord voor een huis geplaatst _Douanes Nationales_. Wie
zou in deze bergen een tolhuis zoeken; ondertusschen worden 'er op
paarden en muilezels tusschen dezelve door, nog al eenige goederen
in en uit _Spanje_ gebragt, en de smokkelaars stellen zich veeltijds
aan nog gevaarlijker wegen, dan men hier aantreft, bloot. Men komt
over een brug, die over den stroom ligt, welke men _le Gave de Héas_
noemt, omdat zij door het dal van dien naam loopt. Van daar ziet men
tusschen de rotsen in de diepte, een soort van hol, waar het water
uitstroomt, zijnde van boven door takken en struiken zeer digt gedekt,
zoo dat het licht 'er naauwelijks door schijnt. De stroom maakt
'er een kleinen waterval, en dit groene gewelf noemt men niet zeer
eigenlijk dunkt mij _la Grotte de Gedre_. Men kan 'er uit een huis dat
bij deze brug staat bijkomen. In een ander oord zou deze zoogenaamde
grot, zeker eene aardige en romaneske vertooning maken; doch hier,
daar de natuur zoo vele groote en verbazende schoonheden oplevert,
scheen zij mij minder belangrijk.

_Gedre_, en het bekoorlijk dal van dien naam, ligt aan den voet van den
berg _Comelie_, omtrent 3 uren van _Luz_. Het dorp voorbij zijnde,
klimt men langs dezen berg op. Antoine wees mij op de hoogte in
het verschiet een paal, die hij zeide op de grensscheiding tusschen
_Frankrijk_ en _Spanje_ te staan. Nu begint het 'er eerst regt woest
uit te zien: hier slingert de weg tusschen ontzaggelijke brokken
rots [152], op en onder elkanderen liggende, door. Sommigen zijn
geheel van boven neder in de _Gave_ gerold, en hebben den stroom
genoodzaakt om van loop te veranderen of zich te verdeelen. De rots,
waarvan die vervaarlijke klompen afgevallen zijn, hangt in eene
dreigende houding den voorbijganger boven het hoofd; hier en daar
gaat men onder afgrijsselijke zware stukken door, die naauwelijks
genoegzaam ondersteund, en gereed schijnen, om al wat 'er onder
komt te verpletteren. Welk een arbeid moet het niet gekost hebben,
om hier een' weg, hoe dat hij dan ook is, door te maken; en het is
wel te vreezen, dat men dien arbeid, indien het mogelijk is, nog zal
moeten hervatten; zijnde het maar al te waarschijnlijk, dat 'er nog
meêr van boven neder zal storten. Ook komen 'er, volgens het zeggen
van Antoine, nog dikwijls stukken afrollen, vooral bij het smelten der
sneeuw. Geen groen struikje of kruidje is hier te zien, niet anders
dan brokken rots en lucht. De stroom van de _Gave_, die hier veel
belemmerd wordt in zijn loop, maakt een donderend gedruisch. Het
tooneel is allerontzaggelijkst, en toch zag ik het met een zekere
aandoening van genoegen, zoo wel als van verbaasdheid. Jammer is het,
dat men zich niet op een' grooteren afstand kan plaatsen, om van daar
op eenmaal deze afgrijsselijke puinhoopen der natuur te overzien. Te
regt wordt deze plaats _le Cahos_ [153] genaamd, want waarlijk hier
schijnt het als of de Eeuwige Almagt pas begonnen was met de eerste
hand, als 't ware, aan het werk der Schepping te leggen, en de ruwe
stof pas uit het niet was voortgebragt. De weg in dezen _Cahos_
scheen mij wel een kwartier lang te zijn.

Aan den overkant van de _Gave_ stort een heerlijke waterval, dien men
_la Cascade Saussa_ [154] noemt. Van eene zeer aanzienelijke hoogte
vallende, vormt hij een' schoonen straal, die langs drie of vier
trappen in de diepte stort.

Uit den _Cahos_ komende, gaat men digt voorbij de plaats, waar zeventig
à tachtig jaren geleden eene smelterij plagt te zijn van een lood-
en zilvermijn, die niet ver van daar bestaat, doch thans geheel in
het verval is.

Altijd opklimmende, ziet men al meêr en meêr de sneeuw, die hier en
daar op de in het verschiet gelegen bergen ligt. Vervolgens aan de
regterhand doet zich het dal _le Val d'Ossone_ [155] genaamd op; hier
ziet men weder verscheidene stroomtjes en watervallen boven elkanderen,
en door het frissche loof afruisschen. Altijd opklimmende, verheft men
zich op eene aanmerkelijke hoogte boven de _Gave_. Wat gemeenzamer met
de smalle wegen en afgronden langs dezelve geworden zijnde, waagde
ik het al eens, om 'erin te zien. Hier bevond ik mij op de rand van
een steile diepte, die op omtrent 150 voeten geschat wordt; de _Gave_
stort zich in dezelve van een hoogere bedding met een ontzaggelijk
geweld neder.--De landstreek wordt vooral ook door het boschachtige,
dat 'er zich in opdoet, weder zeer schilderachtig. Van verre ziet men
reeds den vooral in deze streek zoo befaamden waterval van _Gavarnie_,
van de met sneeuw bedekte bergen afstorten [156]. Men meent 'er reeds
digt bij te zijn, en, ondertusschen is men 'er nog wel een groot uur
van daan. Aan onze linkerzijde tegen de helling van eenen groenen berg,
vertoonde zich een herder met eenige schapen en geiten. De diepte aan
de regterhand door de takken der boomen en struiken bedekt zijnde,
schijnt minder vervaarlijk. Eenige steenberken [157] onder anderen,
welker takken, even als die der treurwilligen, met lange slingers
bevallig over de diepte heen schommelden, maakte hier een fraaije
uitwerking. Men gaat de _Gave_ weder over, over een' houten brug,
die _le pont Barygui_ genaamt wordt. Niet, ver van deze brug, die
over een aanmerkelijke diepte van de eene rots op de andere ligt,
is de herberg van _Gavarnie_; hier stapten wij af, en gingen, na
ons een weinig ververscht te hebben, te voet naar den waterval,
want men kan niet wel verder dan nog een eind wegs te paard komen,
en daar staan geen huizen. Het dorpje zelve is een weinig verder dan
de herberg; wij zagen 'er een gedeelte van bestaande in eenige zeer
eenvoudige huisjes. Buiten het dorpje zijnde, heeft men tusschen
twee hoogtens waar den weg midden doorloopt, een heerlijk gezigt op
den waterval en de steile rotsen. Men gaat door een dal, vervolgens
over een smal brugje over de _Gave_ liggende. Op een hoogte geklommen
zijnde, en ongeduldig, om den waterval van nabij te zien, meent men
'er pas eenige schreden van af te zijn, doch men bedriegt zich;
langs een vrij ongemakkelijken weg afklimmende, komt men eindelijk
aan den ingang van het laatste dal, en wel dra wordt men verrukt door
de majestueuse vertooning, die de natuur hier oplevert. Regt uit is
het ruime dal door hemelhooge rotsen, halve cirkels gewijze omgeven;
deze rotsen zijn boven aan met eene soort van trappen, en gelijken in
der daad niet kwalijk naar de zitbanken waarmede de oude Amphithéaters
omgeven waren, waarom deze plaats dan ook vrij algemeen _le Cirque
de Gavarnie_ [158] genaamd wordt. Deze ontzaggelijke muren zijn hier
en daar met eeuwige sneeuw of ijs bedekt, en boven dezelven steken
nog andere rotsen als torens uit, zij worden _les tours de Marboré_
genaamd [159]. Van deze rotsen aan de linkerzijde, stort de voorname
waterval ruim een derde van de hoogte [160] die op 1266 voeten begroot
wordt, zonder de rots te raken, op een uitstek, van daar op een ander,
en vervolgens tot beneden, van waar zij onder een gewelf of brug van
sneeuw doorloopt. Deze brug slechts van sneeuw, en niet van ijs,
zoo als sommigen gemeend hebben, te zamengesteld zijnde, is het
vooral in dit jaargetij, wanneer dezelve al aanmerkelijk gesmolten
is, niet raadzaam om 'er op te gaan. Hier en daar in dit dal, op
de plaatsen, waar de zon niet komt, blijft de sneeuw ook genoegzaam
altijd liggen. Rondom ziet men nog verscheidene kleine watervallen,
die zich alle tot een stroom vereenigen, en de oorsprong zijn van
de _Gave_ van _Pau_ [161]. De groote waterval stort uit een meer, dat
boven op den berg is. Het suissend en kletterend geluid van denzelven
vervrolijkt nog eenigzins deze eenzame woestenij; maar als men niet
door en door nat wil worden door het water, dat 'er als een stofregen
afvliegt, moet men 'er niet te digt bij komen. Aan den regterkant,
over den grooten waterval, boven op de rotsen, is een soort van
doorgang, die men _la bréche de Roland_ noemt. Als men daar door is,
komt men op _Spaansch_ grondgebied; de smokkelaars maken van deze
ongemakkelijken en gevaarlijken weg nog al gebruik. Aan den kant van
den grooten waterval, maar veel digter naar _Gavarnie_ toe, maakt een
bosch van pijn- of denneboomen, tegen deze rotsen, in dit tooneel
een fraaije verscheidenheid, en beneemt 'er eenigzins het treurige
en ontzaggelijke van. Ieder die zoo als wij in dit jaargetij hier
naar toe komen wandelen, en dus warm zijn, mogen zich wel in acht
nemen om 'er niet stil te staan, veel minder te gaan zitten; want
het is 'er al vrij koel. Terug keerende, stond ik dikwijls stil,
om op verschillende afstanden den waterval en omliggende rotsen te
zien. Overal is het schoon, doch op een zekeren afstand komt mij het
gezigt veel schilderachtiger voor dan digt bij, hoewel het daar weder
grootscher en ontzaggelijker is. Ondertusschen schoon deze waterval
te regt verdient bewondert te worden, als zijnde de hoogste die
in _Europa_ bekend is [162], en de reusachtige rotsen, die dezelve
omringen, zoo wel als derzelver gedaante, een nog luisterrijker en
verbazender aanzien aan dit alles geven, had het echter op mij dien
invloed niet, noch verwekte die aandoening als de bron van _Vaucluse_;
misschien omdat het tooneel, daar veel enger en beperkter zijnde,
meêr onder ons bereik valt, of omdat ik reeds meêr gewoon was
aan diergelijke gezigten. Bij de huizen bleef ik mij omkeerende
een poos stil staan, om het gezigt tusschen de twee hoogtens door,
waar ik hier boven van gesproken heb, nog eens ter deeg te genieten
[163]. Onze paarden hadden nu goed tijd gehad om te eten en te rusten,
want wij waren meêr dan 2 uren uitgebleven [164]; de sneeuwbrug wordt
op ruim drie kwartier van de herberg gerekend. Het ziet 'er in deze
herberg nog al gnap uit; doch wij vonden 'er niet veel anders dan
melk, brood, kaas en zeer lekkere boter. De _Fransche_ wijn was
niet te breed, en de _Spaansche_, hoewel goed in zijne soort, was
te walgelijk zoet; trouwens ons oogmerk was ook niet, om hier lang
te vertoeven; daar wij voor het vallen van den avond weder te _Luz_
wilden zijn, en dat is nog ruim 4 uren van daar. Het huishouden
bestond uit een jonge man en vrouw, een bejaarden vader en een paar
dienende huisgenooten. De oude man en zijn zoon spraken nog al redelijk
_Fransch_, zoo dat ik mij gemakkelijk met hun kon onderhouden. Die
lieden kwamen mij vriendelijk en geschikt voor. Behalve de nering
van hunne herberg, meestal door de reizigers die door dezen smallen
weg naar de een of andere _Spaansche_ plaats gingen, of 'er van daan
kwamen [165], bestond hun voorname bedrijf in de veehoederij en de
jagt; en naar ik merkte, scheen vooral de oude man een stoute jager
in zijn tijd geweest te zijn, en nog wel op de wolven en beeren af te
durven gaan. Ik bespeurde duidelijk, dat het hem leed deed, dat hij de
Izard's niet meêr tot op de steile toppen der hooge rotsen vervolgen
kon. Hij verhaalde mij ook, dat men in deze streken lynxen vindt
[166], die zeer veel kwaad aan de jagt doen; dat 'er in de valleijen
en vruchtbare streken patrijzen gevonden werden van een licht grijze
kleur, doch weinig hazen. Hij sprak mij ook van een grooten vogel,
die hij _Paus de Montagne_ noemde; naar ik begreep, en ook na dat
Antoine mij beduidde, moeten het korhoenderen zijn.

In den zomer is het hier voor menschen, die aan deze smalle en
gevaarlijke wegen gewoon zijn, zeer wel om te houden; maar gedurende
die lange winters, wanneer door de sneeuw genoegzaam alle toegang
afgesneden is, en de hongerige roofdieren tot bij hunne woningen
komen, moet het 'er allerakeligst zijn. Met dat al schenen zij
met hun lot wel te vreden, en hadden een vrij juist denkbeeld van
vele onaangenaamheden, die aan een uitgebreider maatschappelijke
zamenleving verknocht zijn. Deze lieden nu en dan met vreemdelingen
omgaande, waren daar door nog al eenigzins, zoo als men het noemt,
beschaafd geworden; maar hunne naburen, vooral die, welke verder
van den weg afwonen, zijn veel eenvoudiger. Over het algemeen zijn
zij zeer bijgeloovig, en houden zich bijzonder met vertellingen van
spokerijen en duivelarijen op; geen wonder, zij hebben geen andere
onderwijzers dan hunne Priesters, die zekerlijk niet van de verlichtste
en onbevooroordeelste zijn.

_Gavarnie_ behoorde voorheen aan de orde der _Tempeliers_, die hier
een Klooster hadden, waarvan bij de Pastorij en de Kerk nog eenige
overblijfsels te zien zijn, en daar na aan de order van _Maltha_. Naar
ik vernam, bevat dit dorpje niet meêr dan omtrent 150 inwoners. Ik zag
'er, zoo als in deze geheele streek, wel eenige groote en welgespierde
mannen, doch naauwelijks eene enkele vrouw, die 'er maar redelijk wel
uitzag. Twijfelende of mijn horlogie wel goed ging, vroeg ik hoe laat
het was; 'er was geen klok of ander uurwerk; doch men riep de oude
man, om op een soort van houten zonnewijzer, waar hij de bewaarder
van was, te zien. Deze zonnewijzer, dien zij _montre solaire_
noemen, is van palmhout gedraaid, omtrent 4 duim lang, en nog geen
duim over kruis dik; het gelijkt veel op een gewigtje van een klok,
rondom staan de uren en maanden geteekend. Door een knopje dat 'er
boven in zit, draait men een blikken wijzertje, op de streep van
die maand, waarin men is, en houdt het dan aan een koordje of iets
diergelijks hangende, met dat wijzertje tegen over de zon; en op die
wijze wordt het uur aangewezen. Het was omtrent twee uren, toen wij
van _Gavarnie_ afreden; bij de brug kwamen wij een paar _Spaansche_
herders op muilezels gezeten tegen, zij schenen hun zondagspak aan te
hebben, dat met een menigte kleine knoopjes versierd was. In het heen
rijden had ik op vele plaatsen meest de hoogtens bekeken, doch thans
zag ik al stoutmoedig in de verschrikkelijkste dieptens. Alles van
een' anderen kant ziende, want in het heen rijden hadden wij weinig
om gezien, hadden de bergen weder eene gansch andere gedaante, en
de natuur leverde alzoo weder nieuwe en allerschoonste vertooningen
op. Bij het dal van _Gedre_ onder anderen, zagen wij aan het eind van
het doorzigt voor ons, tusschen twee in de schaduw staande hellingen
van hooge rotsen, als een V bij elkanderen loopende, den top van een
anderen veel verder gelegen, en door de zon geheel verlichten top
van een andere rots, in de gedaante van een A zoo het scheen regt in
het midden staan. Op verscheidene plaatsen daar wij 's morgens van de
paarden af waren gestapt, bleven wij 'er nu op zitten. Somtijds hangt
het eene been over de diepte, en met het andere raakt men bijna tegen
de steile rots aan den anderen kant van den weg. Op eenige plaatsen
gingen wij echter te voet, niet alleen om het smalle padje, maar ook
omdat het somwijlen steil afloopende was, op losse steenen en gruis
van de rotsen, zoodat de paarden hun voeten dikwijls niet vast kunnen
zetten. Nogmaals bewonderde ik de voorzigtigheid, met welke die dieren
hier gaan, en bevond, zoo als Antoine ons ook gezegd had, dat men best
deed, van hun naar hunne eigen zin maar te laten loopen, houdende den
toom echter zoodanig, dat men ingeval zij struikelden, ze eenigzins
zou kunnen ophouden. Aan de bron bij de brug gekomen zijnde, verzocht
Antoine ons weder om stil te houden en de paarden te laten drinken,
ik beschouwde ondertusschen nog eens het schoone gezigt dat men hier
heeft. Wij hadden aan den kant van de _Gave_ hier en daar menschen
gezien, die forellen met den hengel vingen. Langs dezen weg ziet men
ook enkele woningen; sommige kleine wichten speelden op den rand van
een ontzaggelijke diepte; ik ijsde 'er van, doch zij zijn dat gewoon.

Omtrent 6 1/2 uur kwamen wij weder te _Luz_; terwijl het nog dag
was, maakte ik daar gebruik van om in die bekoorlijke vlakte te
wandelen. Vier of vijf dorpjes liggen allerliefst in dezelve. Sommige
weiden waren met groote platte steenen regt over eind gezet, in plaats
van met hagen, omringd; men was 'er ook nog bezig met hooijen, want
het is hier meest weiland, dat 'er groen en tierig uitzag. Men had
mij verhaald, dat 'er in een van deze dorpjes, _Visos_ geheten, een
geslacht van buitengemeen lange menschen plagt te bestaan, waarvan
sommigen tot bij de acht voeten haalden, en welke menschen zeer oud
werden; dit werd mij hier bevestigd, doch komt het mij daarom nog niet
ontwijfelbaar voor; te meêr, daar de bewoners van deze landstreek
zoo ligt genegen zijn om vreemde dingen en sprookjes te gelooven
[167]. In de herberg terug komende, kon ik het, hoewel het heden
vrij warm geweest was, zeer wel bij het vuur houden; en vermaakte
mij met aan den gemeenen haard met den hospes en een paar boeren te
praten. Het moet van de lieden aan deze kanten zeggen, dat vele onder
hen zeer wel gevoelen, dat de vreemdelingen, van alle kanten naar
_Barèges_ en andere omliggende plaatsen, waar warme of _minerale_
bronnen zijn, toe komende, hun nog al wat geld aanbrengen, en ze
daarom nog al met oplettenheid en eene soort van onderscheiding
behandelen. Van onveiligheid der wegen, niettegenstaande 'er zoo
vele woeste en eenzame streken zijn, hoort men dan ook weinig, en,
naar ik vernam, indien vreemdelingen over eenigen overlast klaagden,
zou het grootste deel der inwoners van het dorp, of de plaats, waar
zulks geschied mogt zijn, 'er zich zeer aan gelegen laten liggen.

Wij hadden een lekker avondmaal, en door de beweging die wij zonder
veel te gebruiken gemaakt hadden, en door de smakelijke spijzen,
waaronder een Izard's bout en uitmuntende forellen, en daar bij wijn,
dien wij sedert eenigen tijd zoo goed niet gewoon waren.

Den 13 dezer. Daar wij den ganschen dag voorhanden hadden, vertrokken
wij eerst om 6 uren 's morgens. Onderrigt zijnde, dat hier diergelijke
houten zak-zonnewijzers, als ik te _Gavarnie_ gezien had, gemaakt
werden, kocht ik 'er een voor slechts eenige stuivers [168]. Over onze
herberg waren wij ook bijzonder te vreden.

Den grooten of postweg nemende, kwamen wij, na de vallei doorgereden te
zijn, wederom tusschen de rotsen langs de _Gave_, en klommen redelijk
hoog, doch de weg is hier breed genoeg. Wij reden, en hadden alles om
ons nog in de schaduw, terwijl de hooge toppen der rotsen en bergen
reeds door de zon verlicht waren. Aan onze linkerhand gingen wij over
eene houten brug over de _Gave_; men vindt hier een soort van bruggen
die zeer ligt schijnen, doch inderdaad stevig zijn; zij zijn aardig
gemaakt. Deze moest door een' steenen vervangen worden, en men was
reeds bezig, om de steenen te bewerken, die men in de nabij gelegen
rotsen overvloedig vindt, en schenen te behooren tot de soort, die men
bij ons blaauwe arduinsteen noemt. Vervolgens wederom eene andere brug
overgaande, heeft men wat verder aan de linkerhand het dorpje _Viscos_,
en aan de regter _Chiéze_; men komt nog over eenige bruggen, de boorden
van de _Gave_, en de engte tusschen twee ketens van rotsen verlatende,
in een alleraangenaamst dal. De weg is tot hier toe, om te voet of te
paard te gaan, zeer goed, maar met rijtuig moet zij niet over hebben;
op sommige plaatsen rollen of schuiven de schilfers van eene soort
van schaliesteen bij zware regenvlagen, en het smelten van de sneeuw,
in een groote hoeveelheid van boven neder, bedekken den weg, en maken
dien somtijds onbruikbaar; dit vereischt een gedurig en kostbaar
onderhoud. Hier en daar, waar zij wat smal langs de diepte is, zijn
'er schutmuurtjes gemaakt. Antoine noemde dit dal _Veille Longue_. Nu
kwamen wij te _Pierrefitte_, een gnap dorp en verrukkelijk gelegen;
hetzelve wordt op omtrent 3 uren van _Luz_ gerekend. Men heeft hier
veel schaduw, vooral van zwaare noten- en castanje-boomen. Ik zag
'er ook wijngaarden, die ongemeen hoog en zwaar waren, tusschen kersen
of andere boomtjes staan, en hunne ranken aan dezelve vasthechtende,
zoo als ik reeds gezegd heb. De verscheidenheid der gezigten, die men
hier overal heeft, is alleraangenaamst. De Abdij _St. Savin_ aan de
linkerhand op een' heuvel met boomen beplant gelegen, ziet men boven
het digte lommer van dezelve uitsteken, en alzoo dit schilderachtig
landschap door een nieuw voorwerp verrijken. Achter ons zagen wij
nog die hooge, spitse, en hier en daar met sneeuw bedekte rotsen, die
wij gisteren nader bij hadden leeren kennen--eenige hout-zaagmolens
door het water bewogen, en zeer aangenaam gelegen, deden zich op.--Men
gaat over eene fraaije steenen brug, die over de _Gave_ ligt.--De weg
stijgt weder vrij hoog langs de helling van een rots langs de _Gave_,
die men aan de linkerhand heeft. Hier en daar was men drok bezig, om
langs dezelve muurtjes te maken, om het gevaar vooral voor de rijtuigen
te verhoeden. Welhaast wordt men het stadje _Lourde_ gewaar. Wij
kwamen 'er tegen den middag aan. Het was 'er juist marktdag; op eene
ruime plaats door boomen beschaduwd stond een groote menigte paarden,
muilezels en rundvee. Hier schijnt men de wreedheid niet te hebben,
van het kalf, zoodra het geboren is, aan zijne moeder te ontrukken;
want ik zag 'er hier verscheiden die zogen; dit belette niet, dat de
koeijen tevens gemolken werden [169]. Verder op in de straten, en op
een andere marktplaats, was het vol kooplieden in linnens, vlas, wol,
en meêr onderscheidene soorten van waren. 'Er stonden verscheidene
kraamtjes, en het was 'er zoo vol, dat men moeite had, om 'er door te
komen. De groote menigte roode kappen (_capelettes_) maakte hier ook
weder eene zonderlinge vertooning; geene eene vrouw zag men 'er bijna
zonder, en zij waren nu op haar zondags opgeschikt. Rondom _Lourde_
wordt vlas geteeld; in die plaats zijn vele linnenweverijen, en de
bonte neusdoeken, die 'er in menigte gemaakt worden, zijn beroemd,
en worden hier omstreeks vooral zeer veel gedragen. De naburige
_Spanjaarden_ komen hier ook veel ter markt; doch het scheen mij toe,
dat zij genoegzaam hetzelfde _Patois_ spreken, als de bewoners van dit
gedeelte der _Fransche Pyreneën_. De vrouwen, die wij hier op de markt
en in de straten zagen, hadden genoegzaam alle den spinrok op zijde
tusschen hun rokken steken  [170], en velen dreven al spinnende handel,
praatten, liepen heen en weder enz. zij sponnen vlas en wol. Uit het
Posthuis, een vrij groote herberg, waar wij onzen intrek genomen
hadden, om het middagmaal te nemen, ziet men op de markt; en ik
vermaakte mij met de drukte, en het gewoel van de menigte, waaronder
het grootste deel half rood was. De handel in dit plaatsje schijnt
aanmerkelijk te zijn; want naar ik vernam, heeft zulk een markt alle
veertien dagen op Donderdag plaats. Zij verdient wel gezien te worden.

Op een rots bij dit _Lourde_, ligt een soort van vesting of sterk
kasteel, in vroegere tijden door de Graven van Bigorre, vervolgens
door andere geslachten bezeten, eindelijk een eigendom van de kroon
van _Frankrijk_ geworden, en voor een Staatsgevangenis gebruikt,
waar toe het nog heden dient: twee personen in het regtsgeding
van de beruchte zamenzwering tegen het leven van den eerste Consul
Bonaparte begrepen, worden 'er, naar ik vernam, bewaard; het aangenaam
gezigt dat zij van daar kunnen hebben, kan dezen kerker nog al veel
dragelijker maken dan zoo vele anderen. Dit kasteel met de stad,
stond in het laatst van de 14e eeuw, in het bezit van de _Engelschen_
zijnde, eene belegering uit tegen de krijgsmagt van Karel den V.,
Koning van _Frankrijk_, en hield het vol.

Ik zag hier een zeer groote zware koets van een wonderlijk maaksel,
die met reizigers uit _Spanje_ kwam, met zes muilezels en met een
menigte touwen bespannen was.

In onze herberg was het zoo drok, dat wij naauwelijks te eten konden
krijgen; het maal was 'er dan ook op verre zoo goed niet als te _Luz_,
en wij betaalden evenwel den gewonen prijs.

Zonderling dat ik onder het groot aantal van vrouwen, die hier van de
plaatsen rondom verzameld waren, 'er weder genoegzaam geen eene vond,
die 'er maar zeer redelijk wel uitzag. Velen hadden kropgezwellen.

Om drie uren verlieten wij, en met ons een aantal menschen en vee, dit
neringrijke en naar allen schijn zeer welvarend plaatsje; wij waren
nu nog omtrent 3 goede uren van _Bagnères_, langs den weg, dien wij
te nemen hadden. _Luz_ en deze laatstgenoemde plaats rekent men over
_Pierrefitte_ op ruim acht uren. De weg levert minder verscheidenheid
van gezigten op dan aan den anderen kant; doch is echter aangenaam
en hier en daar lommerrijk. Te _Lourde_ verlaat men de boorden van
de _Gave_, die daar langs de stad stroomt, om den weg naar den kant
van _Tarbes_ inteslaan, tusschen welke stad en _Bagnères_, een goed
eind beneden deze laatste plaats, men dan ook uitkomt; zoo veel moet
men uithoofde van de bergen omrijden. Het was zes uren, toen wij wel
voldaan over dit reisje, te _Bagnères_ te rug gekeerd waren.

Den 14 September. Na den gansche voormiddag doorgebragt te hebben
met dit dagverhaal voor u in orde te brengen, kwamen zij mij roepen,
om een levendige Izard, in onze buurt op een binnenplaats loopende,
te gaan zien. Het beestje was pas drie maanden oud. Men had het zeer
jong gevangen en hier opgevoed. Het geleek naar een jong bokje, zijn
hoorntjes begonnen even voor den dag te komen. Het was rosachtig
van kleur, en had de achterbeenen langer dan de voorste, kunnende
daardoor zeer goed springen. Ook was het in een paar sprongen een trap
van verscheidene treden, op deze plaats staande, op. Hoewel met de
lieden van het huis nog al gemeenzaam, was het voor ons zeer schuw,
trachtte zich gedurig te verschuilen, en maakte een steenend geluid,
als wij het wilden opvatten.--Hoe gaarne had ik dit diertje in de
nabijgelegen bergen zijne vrijheid gegeven [171].

Aan tafel wierden weder een menigte voorvallen, die bij het spel
plaats gehad hadden, verhaald; onder anderen, dat den vorigen avond
een speler door wanhoop verwoed, zich vreesselijk had aangesteld, en
een stoel tot splinters had van een geslagen. De wacht was 'er aan te
pas gekomen. Vele van onze dischgenooten lagchten en staken hier den
spot mede. Toen ik van tafel kwam, lokte mij een trompetter bij een
hoop volks, die op de plaats digt bij het speelhuis stond. Een fraai
paard met zadel en toom werd 'er aan den meestbiedenden verkocht,
het had aan een' ongelukkigen speler behoort. Dergelijke verkoopingen
vallen hier schier dagelijks voor. Zwendelaars en leenders op pand,
ontbreken hier ook niet; en helaas! indien de wateren van _Bagnères_,
en andere plaatsjes in deze landstreek, eenig voordeel aan derzelver
bewoners opleveren, zij maken ook, dat 'er zeer veel zedenbederf onder
die eenvoudige en anders zoo nabij den natuurstaat levende menschen
wordt gebragt.

Zoo gij iemand kent, die deze bergen mogt komen bezoeken, kunt gij
hem onzen geleider Antoine Idrac, alhier woonachtig, als een goed en
geschikt man, aanbevelen. Die wat goed lach's zijn, zal hij daartoe
nog al eens stof verschaffen, door een aanwendsel dat hij heeft van
schier overal de woorden _c'est fort inutile_ [172] bij te voegen,
hoe ten onpasse het 'er ook dikwijls bijkomt.





TWINTIGSTE BRIEF.

_Bagnères, 16 September._


Gisteren morgen ging ik weder zeer vroegtijdig de bergen hier rondom
bestijgen, en na braaf wat geklauterd hebben, in een hutje, tusschen
heuvelen en boschjes aangenaam gelegen, en met wier bewoners ik reeds
kennis gemaakt had, melk tot mijn ontbijt gebruiken. Wij vonden
den boer digt bij zijn woning bezig op den akker; zijn vrouw was
naar de markt te _Bagnères_, en de kinderen met een paar koeitjes
en eenige geiten in de bergen. Wij traden binnen, en hier werd een
groote aardewerksche kom met versche melk voorgezet. Ieder kreeg een
kleiner kommetje en een hout lepeltje; de huisvader zat met ons aan,
deelde melk en brood uit, en zoo deden wij een eenvoudig landelijk
ontbijt. Onze gastheer was zeer spraakzaam, en ik kon hem vrij wel
verstaan; doch merkte op, dat hij de B voor V en de V voor B uitsprak,
zeggende _bache_ voor _vache_ (een koe) en _voire_ voor _boire_
(drinken) enz. Deze verkeerde uitspraak schijnt hier omstreeks vrij
algemeen te zijn. De gemeenzame wijze, waarop hij met ons omging,
beviel mij bijzonder; geen de minste verlegenheid, geen muts af,
hij behandelde ons niet anders dan zijne medemenschen, en had eene
soort van gulheid en rondheid in zijn wijze van doen en spreken,
die mij zeer vermaakte [173]. Wij spraken over zijne huishouding,
over den landbouw, en ik raadde hem, om niet alleen maïs en rog,
maar ook boekweit te zaaijen; en daar de grond het minst steenachtig
is, aardappelen te zetten, omdat veeltijds door het weder of andere
toevallen, het eene wel uitvalt, terwijl het andere mislukt. Hij nam
dezen raad in dank aan, en scheen voornemens, om dien te volgen.

Aan den anderen kant of oostzijde van _Bagnères_, als men de _Adour_
over een steenen brug overgegaan is, heeft men op de hoogte ook
aangename wandelingen en gezigten; een aantal castanjeboomen op
en tegen een heuvel gelegen, maken daar een lommerrijk boschje;
aan de voet van den heuvel is een tuin, waarin een menigte appelen
en perenboomen, die zoo vol vruchten hingen, dat ik het weinig zoo
gezien heb; wij vroegen aan een oud moedertje verlof, om 'er in te
wandelen, het geen ons niet alleen toegestaan werd; maar wij moesten
van de vruchten eten, en bovendien, wat wij hier ook tegen inbragten,
onze zakken zoo vol laden, als wij maar konden. Ik zeide, dat deze
vruchten te _Bagnères_ verkocht wordende, nog al wat op zouden brengen,
en het goede vrouwtje antwoordde, dat zij het door Gods goedheid niet
noodig had, daar bijvoegende: _le bon Dieu me les donne pour rien,
et ce que j'en ai de trop, je le donne pour rien aussi_. [174]

Het dal van _l'Hiéris_ of _Lhéris_, een uurtje van hier, is vooral
in het begin van den zomer, wanneer het een menigte bloemen en
welriekende kruiden oplevert, een bekoorlijken lusthof. Hier en daar
onderweg vonden wij lieden bezig om met lijmtakjes klein gevogelte
te vangen. Men vangt hier omstreeks ook Ortolanen, en zij moeten nog
al niet zeer duur zijn, want wij hebben ze in onze herberg al een en
andermaal gegeten. Ook hadden wij dagelijks kleine forellen op tafel;
ik zag ze dikwijls in de _Adour_ onder en tusschen de steenen met
de hand vangen. De beekjes hier omstreeks leveren ook een menigte
kreeftjes op.

In het stadje terug komende, zag ik 'er verscheiden lieden buitengemeen
opgeschikt: zij kwamen van een bedevaart terug; de mans onder anderen
hadden breede linten om den bol van den hoed, waarop met vergulde
letters stond: _notre Dame de Mont Sernatte_ [175]. Verscheiden dingen
van wasch gemaakt, allerlei kleuren, en eenigzins de gedaante van
een lepel hebbende, staken 'er tusschen. Naar ik vernam waren zij
geheiligd, en dienden als een behoedmiddel tegen de hagelvlagen, enz.

Hier wordt ook een soort van grof laken gemaakt, dat veelal de
natuurlijke bruinachtige kleur van de wol behoud. De bergbewoners
bedienen 'er zich veel van. Men maakt hier ook een menigte stokken met
ijzeren punten voorzien, om bij het beklimmen der bergen te gebruiken;
velen zijn van een soort van dolk, die men 'er uit doet springen,
voorzien.

Dat de wateren van _Bagnères_ reeds bij de _Romeinen_ bekend waren,
blijkt uit eenige _Latijnsche_ opschriften, waar van 'er nog
bestaan, en sommige gedenkpenningen, die 'er gevonden zijn, onder
anderen op de fontein, niet ver van de markt staande, leest men op
eenen grooten zwart marmeren steen: _Numini Augusti sacrum secundus
sembedonis-fil-nomine Vicanorum aquensium et suo posuit_. Deze steen
zou een altaar geweest zijn, dat alhier in een tempel van Diana
gediend had, en welke tempel gestaan zou hebben ter plaatse, waar
thans de _St. Martens_ Kerk is. _Bagnères_ werd dan van ouds _Vicus
Aquensis_ genaamd, en zou volgens sommige reeds voor het jaar 695,
van de grondvesting van _Rome_, bestaan hebben.

Heden vernam ik met smart, dat het openbare dobbelspel door gansch
_Frankrijk_ voor eenige millioenen aan een befaamden speler verpacht
was. Tot hier toe had de politie voor het verleenen van verlof,
daar van eene zekere som getrokken, nu kwam dat voordeel in de kas
van het Gouvernement.

Behalve de openbare wandeling, waarvan ik u reeds gesproken heb, en
die vooral des avonds in de koelte vrij drok bezocht wordt, is hier nog
een andere met lindeboomen beplante en zeer lommerrijke wandelplaats,
ook in het stadje, omtrent achter de Kerk gelegen; doch deze wordt
weinig bezocht. In de Koffijhuizen vond ik doorgaans niet veel volk,
behalve in een, wanneer 'er s' avonds _lotto_ gespeeld werd. De waard
of waardin trok de nommers, en rondom zaten verscheidene volwassen, en
zelfs bejaarde menschen, zich gedurende eenige uren bezig houdende met
op hunne nommerkaarten te kijken; het geen mij nog te meêr verwonderde,
omdat men 'er om zeer weinig geld speelt. Ik hield mij hier niet lang
op, maar ging, daar de maan helder scheen, naar buiten tusschen de
bergen wandelen.

Antoine kwam ons heden morgen, omstreeks zes uren, afhalen, om ons naar
een plaats omtrent een uurtje ver, waar men op eene zonderlinge wijze
woudduiven ving, te geleiden. Deze plaats is aan den overkant van de
_Adour_ op een hoogte. Die wandeling is zeer aangenaam.--De lucht was
een weinig bewolkt, zoo dat de top van de _Pic du Midi_ bedekt was;
doch in het verrukkelijke dal van _Campan_ was het helder. Aan de
plaats gekomen zijnde, waar de ongelukkige duiven moesten verschalkt
worden, zagen wij daar een rij zeer zware eiken- en beukenboomen,
op eenen genoegzamen afstand geplaatst, om 'er netten tusschen te
kunnen hangen; een eind weegs verder op de vlakte, stonden langs
dezelven, op zekeren afstand, drie bij elkanderen gevoegde staken,
naar het mij voorkwam 80 à 100 voeten hoog. Van onderen stonden
zij wijd van een, om daar door stevigheid te hebben, en kruisten
boven aan, zoo dat zij daar door de drie punten een soort van mik
maakten, hier waren rondom eenige latten tegen geslagen, en 'er was
een bankje in gemaakt, moetende dienen, tot een zitplaats voor een
man. Tegen een van de staken had men klampen of sporten gemaakt,
om naar boven te klimmen. Wij waren 'er niet lang, of de vogelaars
kwamen met hunne netten, en hingen dezelve tusschen de boomen op;
het is eene soort als die, welke bij ons onder den naam van flouwen
bekend zijn. Eenige lieden klommen ieder in een mik, en de anderen
stelden zich beneden op hunne posten. De woudduiven, met scholen van
het oosten naar het westen trekkende, kijken de lieden die boven zijn
uit, of zij 'er zien aankomen, en zoodra zij tusschen hen en de netten
in zijn, smijten zij ze een soort van houten kruis, dat een roofvogel
moet verbeelden na, en maken daar bij een sterk geschreeuw. De duiven
hier door verschrikt, en willende den gewaanden roofvogel ontduiken,
dalen eensklaps in haar vlucht, en vliegen verbijsterd in de netten,
die de anderen, die 'er bij zitten, op haar laten vallen; diergelijke
netten hingen 'er omtrent 10 à 12; en 'er stonden drie mikken waarin
menschen zaten. Naar men mij verhaalde, vangt men hier somtijds
tot 200 duiven daags. Heden echter was de vangst in 't geheel niet
voordeelig, doch het was ook nog wat vroeg in den tijd. Men begint
'er omtrent half September eerst mede, en het duurt tot in het begin
van November. Verder op hangt men dan ook meer netten, en 'er staan
nog verscheidene mikken. Deze plaats wordt _la Foret de Gerde_ [176]
genaamd, en de vogelbanen noemt men _pantières_.

Heden avond zag ik in het Schouwburgje een goochelaar en koorddansers,
die voor liefhebbers van die kunsten, nog al eenigzins der moeite
waard waren, en althans vrij wat beter in hun soort, dan de zoogenaamde
Tooneellisten, die ik 'er voorleden week zag.

Morgen verlaten wij dit in den zomer zoo aangenaam oord, en dat nog
veel aangenamer zou zijn voor redelijke menschen, als men 'er door
het dobbelspel geen bende beurzesnijders, gaauwdieven en ligtmissen
naar toe lokte. _Bagnères_ is het verblijf van een onderprefect
(_sousprefect_), en het getal der inwoners komt nabij de 4500. De tijd,
dat men deze plaats verlaat, begint te naderen, en 'er zijn sedert
een paar dagen al een aantal menschen vertrokken. Die van _Bagnères_
leven dan geheel afgezonderd, en grootendeels als de mieren van den
voorraad, dien zij gedurende den zomer vergaderd hebben. De sneeuw kan
hier ook zeer hoog, en eenigen tijd blijven liggen. Voorleden winter
waren de hongerige wolven tot in de straten van _Bagnères_ gekomen;
het vee en zelfs de menschen loopen in zulk een tijd gevaar.--Dat
men 'er dan de lieden, die hun handwerk van het dobbelspel maken,
naar toezond, om op de wolvenjagt te gaan, en daar een kans te wagen.

Ik wil dezen besluiten, met een gedeelte van een aardig dichtstuk
van le Mierre [177], dat ik juist voor mij heb liggen. Van _Bagnères_
sprekende, zegt hij:


    La paroit le guerrier blessé dans les combats,
    Par de longues douleurs rachèté du trépas:
    Il trempe un bras debile en un eau secourable.
    Non comme dans le styx pour être invulnérable,
    Mais pour courir encore, ou le peril l'attend.
    Je vois aupres de lui Life se lamentant,
    Rose decolorée et qui vient languissante,
    Refleurir dans le sein de cette eau bienfaisante.
    Un hypocondre Anglais de son _spleen_ consumé,
    Un livide Espagnol par la bile enflammé,
    Le chanoine amaigri, scandale du chapitre,
    Les vaporeux titrés, les vaporeux sans titre.

    Ne croiez pas pourtant que la source des bains
    Ne prodigue ses flots qu'à d'infirmes humains;
    Toujours le plus plaintif n'est pas le plus malade.
    Il est des maux d'emprunt, des langueurs de parade,
    Un peuple feminin que Sénac fatigué,
    Expres pour s'en defaire, aux bains à relégué.
    d'Autres vont d'habitude à cette eau salutaire,
    Humecter tous les ans leur chef visionnaire.
    Plus d'un oisif y vient guérir de son ennui,
    Sans songer au secret d'en préserver autrui.
    Toutefois au milieu de ces sots aquatiques.
    Sont esprits amusans, charmantes lunatiques.
    Qui malades par air, faites pour le plaisir,
    Se departent souvient du projet de languir. etc.





EEN EN TWINTIGSTE BRIEF.

_Bordeaux, 23 September._


Gisteren omtrent den middag zijn wij in deze stad, vooral door den
Koophandel bij ons zoo algemeen bekend, aangekomen. Geene gelegenheid
gehad hebbende, om onder weg een brief aan u aftezenden, bekomt gij
hier bij het vervolg van mijn dagverhaal.

Den 17 dezer vertrokken wij 's morgens om 7 uren van _Bagnères_, met
den gewonen postwagen van _Tarbes_. Het was tijd, dat wij heen gingen,
want het had den ganschen nacht aanhoudend geregend, en deed zulks
nog zeer sterk, en als het hier daar mede in dit jaargetij begint,
kan men rekenen, dat het aangename weder genoegzaam voorbij is.

Het was ruim tien uren, toen wij te _Tarbes_ aankwamen, en hier
moesten wij tot den volgenden morgen blijven, om met den postwagen van
_Bayonne_ naar _Toulouse_, tot _Auch_ te rijden. De postmeester alhier,
aan wien wij van _Bagnères_ geschreven hadden, had voor de plaatsen
(ingeval zij 'er waren) gezorgd, en zelfs ook de vriendelijkheid gehad,
van naar _Auch_ te schrijven, om ze van daar op _Agen_ voor ons te
bestellen. Deze is wel de hupschte en vriendelijkste postmeester,
dien ik immer ontmoet heb [178]; ik had zulks reeds in het heengaan
ondervonden, en werd 'er nu nog volkomener van overtuigd. Alle
reizigers, die hier bekend waren, spraken met lof over hem; zijn naam
is Pauillac. Ik stel denzelven hier met een dankbaar gevoel ter neder,
en wenschte hem aan alle redelijke reizigers, die hier heen mogten
komen, te kunnen doen opteekenen.

De aanhoudende regen maakte, dat wij hier weinig wandelen konden;
gelukkig hadden wij een vrij goede herberg, dezelfde, waar wij in
't heen gaan geweest waren.

Bij ons heeft men veel de slordige gewoonte van op de glasruiten der
herbergen te schrijven, in _Frankrijk_ ziet men dat bijna niet; doch
men vindt 'er dikwijls de muren beklad; in de spijszaal alhier las
ik onder anderen eenige laffe spotternijen tegen den nieuwen Keizer
en Keizerin, en een _Engelsch_ versje, dat hier toen al heel aardig
te pas kwam, waarom ik het u mededeel:


    "Of eartly goods the best is a good wife.
    A bad the bitterest curse of human life." [179]


Een vrouw, die ook tot ons reisgezelschap behoorde, en in 't geheel
geen gemakkelijk peuzeltje scheen te zijn, deze regels ziende, vroeg
mij, of ik die taal verstond, en geantwoord hebbende, dat ik 'er
althans genoeg van wist om haar dit getrouwelijk te kunnen overzetten,
verzocht zij mij het te doen. Ik liet mij niet bidden, en het scheen,
of zij zelve de toepassing maakte; want spijtig glimlagchende ging zij
heen, en bemoeide zich niet meêr met het geen op den wand geschreven
stond.

Hoe zeer die beekjes van helder water, welke hier aanhoudend door de
straten vlieten, eene frissche doorspoeling geven, moet het toch ook
in de huizen, die veelal laag zijn, vrij wat vochtigheid veroorzaken.

Den 18 dezer 's morgens om vier uren vertrokken wij van hier. Op de
hoogten, voor dat men te _Meillan_ komt, wandelende, vermaakte ik
mij nog eens met het genot van dat schoone gezigt, en zeî met een
soort van aandoening, de hooge _Pyreneën_ (_les hautes Pyrenées_)
welk Departement men hier omstreeks verlaat, vaarwel.

Van _Auch_ behoef ik u niets meer te zeggen, dan dat het zich van
dezen kant Amphithéaters-gewijze liggende, zeer aardig vertoont. Bij
Alexander _den Dikken_ vonden wij weder een zeer goed avondmaal en
goed gezelschap; onder de personen die met ons van _Tarbes_ gekomen
waren, en naar _Toulouse_ gingen, bevonden zich twee juffrouwtjes,
van _Bagnères_ komende, die zich tot nu toe bijzonder zedig gedragen
hadden, doch hier wat gemeenzamer wordende, vernamen wij, dat zij te
_Bordeaux_ t'huis hoorden, en konden haar bedrijf ligtelijk gissen. Ik
geloof niet, dat 'er een volk bestaat, dat zich onder den schijn van
wellevendheid, door kleeding enz. beter weet te vermommen, dan de
_Franschen_, vooral die van _Parijs_ en de voorname steden.

Den 19 dezer 's morgens om 4 uren vertrokken wij met den gewonen
postwagen van hier op _Agen_. De landstreek scheen vrij vruchtbaar, de
weg was goed, en door de verscheidenheid van gezigten, buitenverblijven
(_Castels_), groote boerenhoeven (_méteries_) enz. gansch niet
onaangenaam. De Turksche tarw (_Maioc_) was nu gesneden, en men was
druk bezig met ploegen.

_Fleurance_, een stadje, waar wij doorkwamen, ziet 'er ongemeen slordig
uit. Ik liep eens heen en weder in de Kerk, die niet eens bevloerd
was, wij zagen hier meer ganzen en varkens dan menschen. Wolweverij
scheen een voornaam bedrijf der ingezetenen te zijn. 'Er was ook,
zoo als op de meeste plaatsen in deze landstreek, eene overdekte
marktplaats. Langs een bosch van hakhout en jonge heesters, en vele
weilanden met vee, kwamen wij te _Lectoure_, 4 posten van _Auch_, op
eene aanzienelijke hoogte, langs welker voet de weg loopt, gelegen;
zoo dat dit stadje van daar geene onaardige vertooning maakt. Even
buiten hetzelve hield de wagen stil, om het middagmaal te houden,
het was omtrent 10 uren, en de Conducteur zeide, dat wij hier tot
omtrent 1 uur blijven moesten, omdat, deze wagen niet van paarden
verwisselende, dezelve wat moesten rusten. Wij klommen dan langs een'
vrij steilen weg in de stad; zij bestaat meest in een regte straat,
waarin eenige gnappe huizen. In de Hoofdkerk, die aan het eind staat,
en waar naast het voormalige Bisdom is, zag ik niets bijzonders,
doch van het _terras_ achter dezelve, waarop eenige boompjes staan
te kwijnen, heeft men zeer een fraai en uitgebreid gezigt, tot
tegen de hooge _Pyreneën_. Aan het andere eind van de straat staat
een schoon gebouw. Het is een Gasthuis, door een achtingwaardigen
Bisschop, genaamd Narbonne-Pellet, gesticht. Niet alleen kranken en
afgeleefde lieden worden daar in verzorgd, maar men verschaft 'er
ook werk aan behoeftigen, die nog in staat zijn, om te arbeiden. Een
ruime plaats, met boomen beplant, en een fraai ijzerhek 'er voor,
geeft een vrolijk aanzien aan dit weldadig gesticht, dat nog niet
oud schijnt te zijn. Het is gebouwd op de puinhoopen van het in de
oude geschiedenissen zeer bekende Kasteel. Men moet van daar ook
een verrukkelijk gezigt hebben. Het stadje zelve ziet 'er doodsch
en naar uit. De verteringen van den Bisschop en zijn Kapittel, gaven
'er voorheen nog al eenig vertier, dat nu ook ophoudt. Voorheen was
_Lectoure_ zeer sterk, en met een dubbelen rij muren omgeven, waarvan
men nog eenige vervallen overblijfsels ziet. Het getal der ingezetenen
wordt op ruim 5500 geschat, en 'er is eene Onderprefecture. Eenige
opschriften van den tijd der _Romeinen_, welke hier nog bestaan,
bewijzen de oudheid van deze stad. In het dal, onder dezelve, stroomt
het riviertje _le Gers_, en brengt zeer veel toe tot de vruchtbaarheid
van hetzelve. Om de stad zijn eenige leêrlooierijen. Men zeide mij,
dat dit hier een voornaam bedrijf was.

In onze herberg terug komende, vond ik in de kamer, die men ons had
aangewezen, eene bejaarde Dame, met welke wij van _Auch_ gekomen waren,
de houding van eene slapende Venus willende nabootsen, uitgestrekt
op een bed; kwanswijs wakker wordende, toen ik in kwam, bleef zij
echter liggen.... Deze oude coquette was over _Noord-Amerika_ uit
_St. Domingo_ gekomen, en ging naar _Parijs_, waar zij t'huis hoorde,
en waar zij onder die soort van vrouwen, welke men 'er in zulk een
groote menigte vindt, zekerlijk eene eerste plaats verdient. Een
kwinkslag, dien men aan Cicero toekent, toen hij van eene vrouw
van 50 jaren, die voorgaf maar 20 te zijn, sprekende, zeide:
"men moet haar wel gelooven, terwijl zij het reeds sedert 30 jaren
zegt." Dezen kwinkslag, zeg ik, kon men hier ook zeer gevoegelijk
te pas brengen. Hoe belagchelijk het gedrag van zulke vrouwen ook
zijn moge, heeft hetzelve nogthans in het oog van den naauwkeurigen
opmerker niets verwonderlijks. Trek om te behagen is bijna de eenigste
bedoeling, en de drijfveer van genoegzaam alle de werkzaamheden,
bij de zoogenaamde vrouwen _du bon ton_: van hare kindschheid af,
houden zij zich daar mede bijna alleen bezig. Zelfs door het huwelijk
wordt deze bezigheid in plaats van zich te bepalen, veel sterker. Eene
_Parijsche_, of naar de _Parijsche_ mode levende vrouw, is dan meêr
vrij en ongedwongen. Voor het huishouden (ik spreek hier nog maar van
zoogenaamde voorname en zelfs mindere burgerlieden) heeft zij hare
_bonne_ [180], en de kinderen worden, zoo dra zij ter wereld komen, op
het land te minne gezonden. Zelfs zij, die een winkel hebben, ziet men
daar in gekapt, geblanket, en opgeschikt zitten. Wat zullen nu deze
menschen doen als zij oud worden; zij hebben die plooi aangenomen,
genoegzaam niets anders geleerd, en zijn onbekend met wezenlijker,
en hare jaren meêr voegende genietingen. Deze verkeerde handelwijze
komt dan ook bij allen niet voort uit eene onkuische drift, maar is
bij velen het gevolg van een dwaze hebbelijkheid [181].

Onze overige reisgenooten moet ik u toch ook leeren kennen; behalve
de genoemde Dame, waren 'er op den wagen, een gekwetst officier van
_St. Domingo_ met zijn knecht en papegaai; een voormalige _Chevalier
de St. Louis_, en een _Gasconjer_, die als jager onder het _Fransche_
leger in _Egypte_ gediend had, en die zeer Republikeinschgezind scheen;
en onder anderen zeide: "Hoewel de Republiek niet meêr bestaat,
'er bestaan toch nog Republikeinen." De anderen waren het altijd
niet met hem eens; en dit een en ander leverde voor mij een niet
onvermakelijk gesprek op.

Het middagmaal was naauwelijks redelijk, de _Gasconjer_ bezorgde 'er
ons de koffij nog bij, om het wat te vergoeden. De soepen, die men in
deze landstreek eet, zijn doorgaans zoo dik door het brood, dat men ze
bijna met een vork eten kan. Van knoflook houdt men veel. Spottender
wijze wordt die dan ook wel _Truffes de la Gascogne_ genoemd.

Daar 'er veel te klimmen was, verkozen wij een eind weegs te voet te
gaan. De landstreek is aangenaam, en schijnt zeer vruchtbaar. Overal
hier omstreeks ziet men veel tam gevogelte, zoo als ganzen, kalkoenen,
hoenderen enz. Door de menigte weilanden is 'er het rundvee ook
overvloedig. Men teelt 'er zeer veel hennip. Wij ontmoetten een
aantal menschen, die van de kermis van _Agen_ kwamen. Het steedje
_Astaffort_ [182], dat 'er nog al gnap uitziet, en aangenaam gelegen
is, door zijnde, komt men over een steenen brug over het riviertje
_le Gers_, en omtrent een paar uren verder wordt men _de Garonne_
overgezet met den postwagen: het geen zeer onhandig in zijn werk
gaat. De wagen moest uitgespannen, en door menschen in de schuit
gewerkt worden, en hoewel 'er de rivier omtrent half zoo breed was,
naar het mij toescheen, als de _Maas_ voor _Rotterdam_, was men
met dat overzetten bijna een uur bezig. Mij verveelde het niet,
want wij hadden ons met een klein schuitje laten overroeijen, en
zaten aan den anderen kant te wachten; het was daar zeer drok door
de menigte karren, menschen te voet en te paard, vee, enz. die van
de kermis of jaarmarkt van _Agen_ kwamen. Altijd door een aangename
landstreek rijdende, kwamen wij ruim 7 uren des avonds in die stad,
liggende nog omtrent 1 1/2 uur van het opgemelde veer, aan. _Agen_
is van _Lectoure_ 4 1/2, en dus van _Auch_ 8 1/2 post.

Gelukkig hadden wij adres aan een herberg; anders zouden wij geene
bedden, door de kermis drokte, hebben kunnen krijgen; nu bezorgde
de hospes ons die in een burgerhuis, waar wij zeer zindelijk en
wel waren. Om goede herbergen te hebben, en niet duur te zijn, moet
men trachten, om aanbevelingen te hebben van reizende Kooplieden,
die van tijd tot tijd zulk een togt doende, hunne vaste herbergen
houden. Men wordt dan ook voor een reizend Koopman (_Voyageur de
Commerce_) aangezien, als een vaste klant behandeld, en alzoo minder
gekneveld. Althans heb ik mij daar dikwijls wel bij bevonden. Wij aten
's avonds in een ruime en gnappe zaal, aan eene tafel, die rondom
in dezelve stond, en waar aan wel 50 menschen zaten, en deden een
goeden maaltijd. Hoewel het kermis was, had men hier weinig openbare
vermaken, 'er was geen schouwspel, geen danspartijen, noch diergelijke;
en de handel scheen meêr het oogmerk van deze jaarmarkt te zijn,
dan het vermaak. _Agen_ is de hoofdstad van het Departement _du Lot
et Garonne_, en bevat een groote 10,000 inwoners. Voorheen was het
de hoofdplaats van het landschap _Agénois_. Van de overblijfsels,
die hare oudheid plagten aan te toonen, is thans weinig of niets
meêr overig. Aan de _Garonne_ gelegen, drijft zij veel handel in de
voortbrengsels van deze landstreek, vooral ook in wijnen en brandewijn,
die het omliggende land veel oplevert; de wijnen zijn veelal zwaar,
en worden grootendeels naar _Bordeaux_ gezonden; alwaar zij zuiver
of gemengd, voor ons, of voor _Engeland_, worden ingescheept. De
hennip is ook een aanzienlijke tak van handel. Men heeft hier ook
eenige Fabrieken van sergies, die men _Serges d'Agen_ noemt, van
zeildoek en van eene soort van linnen, dat ook van hennip gemaakt,
en veel naar _Spanje_ verzonden wordt.

De moord en vervolging der Protestanten is hier ook
allerverschrikkelijkst geweest. De beroemde Josephus Julius Scaliger,
die hier in 1540 geboren werd, en in 1609 te _Leijden_, waar hij
gedurende 16 jaren Hoogleeraar was, stierf, heeft deze bloedige
gebeurtenis omstandig aangeteekend.

Den 20 dezer vroeg opstaande, begon ik met de schoone gemeene wandeling
of _Cours_, die digt bij ons verblijf was, te bezigtigen. Het is
de schoonste, die ik tot hier toe in _Frankrijk_ gezien heb, om de
lommerrijke beplanting met verscheidene rijen boomen, breede lanen,
en bijzonder de aangename ligging aan de _Garonne_, waar over men
een bekoorlijk gezigt heeft. In de stad zag ik niets bijzonders. 'Er
is een groote overdekte halle, en rondom waren verscheidene winkels
en kramen; op het ruim van de markt, werden ook velerlei soort van
goederen verkocht; doch eigenlijk scheen het niet meêr dan het geen
men bij ons een groote boeren kermis noemt.

Onze reisgezellen, de verminkte offiçier en de oude ridder, die
verpligt waren geweest, om den nacht op stoelen door te brengen,
hadden intusschen vernomen, dat 'er een schuit gereed lag, om de
rivier af te varen tot _Bordeaux_, en sloegen ons voor, om, van
die gelegenheid gebruik te maken. Wij besloten hier toe geredelijk,
daar hier toch niet veel meêr te zien scheen, en na raad gehouden
te hebben, ging men om voorraad van spijs en drank uit, en stapte
omtrent den middag aan boord.

Onze herberg aanbeveling verdienende, geef ik u het adres op, men
kan niet weten waar zulks te pas kan komen; het is _A l'Hotèl des
Ambassadeurs, sur les allées du Gravier, chez_ Taverne. De vader
van die Taverne is ook als een groot man, in zijn vak beroemd;
hij was de uitvinder van een beroemd soort van pasteijen, die men
_Terrines de Nerac_ [183] noemt, en die hij zelf nog, tot _Parijs_
en verder verzendt.

Onze eerste schuit met banken en een tent 'er over, zou geschikt
genoeg geweest zijn; doch wij werden met dezelve aan een andere,
en grootere, en vol vaten en andere koopmanschappen geladen, die een
half uur verder lag, gebragt; en hier schenen wij juist niet zeer op
ons gemak te zullen zijn, doch toen ieder zich zoo goed mogelijk een
zit- of legplaats onder het uitgespreide zeil of tent, gemaakt had,
schikte zich dat nog al redelijk. Nu men betaalde ook met de _bagage_
'er onder begrepen, maar £ 6-:-: de persoon tot _Bordeaux_. Wij waren,
behalve den schipper en zijn knechts, met 8 à 9 personen. Op een
soort van dijk, aan den oever, zag ik verscheiden menschen, door een'
trommelslager en fluiter voorafgegaan: het was eene bruid en bruidegom,
die naar 's Lands gebruik op deze wijze, door hunne dorpgenooten en
vrienden werden begeleid. De vrouwen van deze streek, en bijzonder
van _Agen_, zijn wegens hare schoonheid en bevalligheid beroemd;
sommige Schrijvers en Dichters maken daar melding van. Ik heb dan
ook nog al met aandacht rond gekeken, doch 'er geene bijzondere
schoonheden gevonden; hoewel ik moet bekennen, dat 'er de menschen
hier in 't algemeen veel beter uitzien dan in de hooge _Pyreneën_.

Onze schuit was meest geladen met brandewijn en gedroogde pruimen. De
pruimen van _Agen_ hebben een zekeren roem, en worden ook veel naar
ons Vaderland verzonden.

De boorden van de _Garonne_ leveren hier en daar vrij aangename
gezigten op. Wij voeren de plaatsjes _Port St, Marie_ en _Aiguillon_,
beide aan den regter oever gelegen, voorbij. Het laatstgenoemde
steedje, dat ook handel drijft in hennip, koorn, wijn en brandewijn,
had voorheen een sterk kasteel, in de geschiedenissen bekend. Men wil,
dat de eerste maal dat men zich van geschut (_canon_) bedient heeft,
is geweest in de belegering van _Aiguillon_, welke belegering plaats
had in de 14e eeuw. De belegerden hielden het 14 maanden uit, tegen
Jan, Hertog van _Normandiën_, daar na Koning van _Frankrijk_. Bij
dit steedje, voorheen een Hertogdom, loopt de rivier de _Lot_ in
de _Garonne_.

Wij ontmoetten een menigte schuiten, die door menschen, in het lijntje
loopende, tegen den stroom werden opgetrokken. Die lieden maakten een
aanhoudend geschreeuw. Onze schipper zeide, dat dit ter aanmoediging
diende; men zou zeggen, dat het veel eer vermoeijende moest zijn. Onze
schuit was zoo zwaar geladen, dat wij naauwelijks 1 1/2 voet boord
hadden; en daar de rivier, hier en daar vrij ondiep is, sleepten wij
somtijds over den grond, het geen men door het geraas en gestoot
gewaar werd. Deze schuiten moeten van onderen wel voorzien zijn,
om daar tegen te kunnen. Tegen den avond vloog 'er zoo veel haft,
dat het scheen als of 'er een nevel over het water hing. Zij kwamen
in menigte op onze hoeden, kleederen enz. De maan scheen helder,
het was stil, en alzoo daar wij met den stroom afzakten, op het
water alleraangenaamst. Op een zandplaat, daar wij voorbij kwamen,
waren zeer veel watersneppen.

Omstreeks half negen kwamen wij te _Tonneins_, een stadje mede aan
den regter oever gelegen, waar wij zouden vernachten. Men begroot de
aftand tusschen deze plaats en _Agen_, op omtrent 5 uren. Terwijl
men het avondmaal gereed maakte, liepen wij in de maneschijn het
steedje eens door. Het schijnt in de lengte vrij uitgestrekt; iets
der moeite waardig om op te teekenen, zag ik 'er niet. In den omtrek
van _Tonneins_ wordt veel tabak geteeld, die men in de stad bereidt.

Het avondmaal was nog al wel, doch een van onze reisgenooten werd door
de weegluizen ten bedde uitgejaagd. Naar men mij verhaalde, is men
'er hier in de huizen, waar veel tabak behandeld of geborgen wordt,
genoegzaam niet mede gekweld [184].

Den 21 dezer vertrokken wij 's morgens om 3 uren van hier, latende 'er
onzen onvriendelijken schipper. Na een paar kleine plaatsjes voorbij
gevaren te hebben, kwamen wij omstreeks zeven uren te _Marmande_,
een stadje van omtrent 5800 inwoners, aan den regter oever gelegen;
het is nog al handeldrijvende. Eenigen van ons stapten hier aan wal,
om levensmiddelen te koopen. Verder op voeren wij door een enge vaart,
veroorzaakt door een eiland in de rivier gelegen, en aangenaam met
wilgen beplant. Eer men aan _la Réole_ komt, begint het Departement
_de la Gironde_. Dit laatstgenoemde stadje is aan den regter
oever, gelegen, en doet zich aangenaam op. In de religie-oorlogen
versterkten de Protestanten zich in deze plaats. Aan den kant van de
rivier ziet men een groot aanzienlijk gebouw, voor de omwenteling een
_Benedictijner_ Abdij, thans het verblijf van de _Sousprefecture_, Op
een' kleinen afstand, ter zijde van hetzelve, staan twee oude torens;
men wist 'er mij den oorsprong niet van te zeggen. Even onder _la
Réole_, wordt de _Garonne_ sterker, door twee kleine riviertjes, die
'er in uitloopen. Te _St. Macaire_, een steedje, dat insgelijks aan
den regter oever een paar uren verder gelegen is, ziet men ook een
_Karmeliten_ Klooster; en niet ver van daar de overblijfsels van een
oud kasteel. Een weinig verder aan de linker oever ligt het steedje
_Langon_, wiens witte wijn eenigen roem heeft. Hier begint de eb en
vloed, en daar wij het vallend water moesten afwachten, gingen wij
intusschen aan wal, om het avondmaal te nemen. Het was omtrent half
zes uren; wij liepen dan, terwijl het dag was het plaatsje nog eens
rond, doch zagen 'er niets bijzonders. Op het uithangbord van onze
herberg stond _à l'Empereur de France_. Een van onze reisgenooten
vroeg aan de waardin, of zij ook bijzondere reden had, om dit
op haar uithangbord te zetten, voegende daar bij, dat terwijl de
staatkundige denkwijzen in _Frankrijk_ nog zeer verschillende waren,
zulk een opschrift somtijds nadeelig kon zijn aan de nering. De vrouw,
waarschijnlijk de gegrondheid van deze aanmerking voelende, wist
hier niet veel tegen intebrengen. Wij hadden 'er een goed avondmaal,
waar onder zeer smakelijke riviervisch. Na ons van eenige bossen stroo
voorzien te hebben, gingen wij ten 9 uren 's avonds weder scheep. Wij
waren nu omtrent nog 8 uren van _Bordeaux_. Voorbij het stadje
_Cadillac_, en nog eenige kleine plaatsjes varende, terwijl wij van
tijd tot tijd mooije maneschijngezigtjes hadden, bevonden wij ons 's
morgens, den 22 dezer, toen ik wakker werd, voor een plaatsje genaamd
_Begle_. Hier moesten wij het vallend water weder afwachten, en stapten
intusschen aan wal, daar wij ons wat te ontbijten lieten geven. Ik
proefde daar ook nieuwen wijn, doch het scheelt veel, dat zij den
zoeten en aangenamen smaak heeft als bij ons de most. De _Franschen_
behandelen hun' wijn op eene geheel andere wijze, en laten dien, naar
men mij verhaalde, zoo dra zij geperst is, gisten, zonder 'er zwavel
op te doen; hier door krijgt zij dan al spoedig een rinsen smaak;
en behalve de muscaat en dergelijke, errinner ik mij niet van zoete
witte wijnen in _Frankrijk_ aangetroffen te hebben. Men gaf ons, om te
ontbijten, onder anderen, gestoofden karper, op eene wijze die men in
_Frankrijk_ _à la Matelotte_ noemt, gereed gemaakt. Onze landslieden
aan een boterham en een kopje thee of koffij gewoon, zou dit vreemd
voorkomen; doch reizende gewendt men aan zoo vele vreemdigheden, en
ik at met veel smaak van dit geregt. Dit plaatsje is aangenaam aan
den linker oever van de _Garonne_, die hier al een gnappe rivier is,
gelegen. Na wat heen en weder gewandeld te hebben, staken wij om 9
1/2 uren af, en hadden nu hoop, om tegen den middag te _Bordeaux_
te zijn. Niet ver van hier voeren wij al voorbij een zeescheepje,
zijnde een kotter, die daar op stroom lag. De rivier levert hier een
schoon gezigt op, en door de beweging der vaartuigen op dezelve, en
door de fraaije buitenplaatsen en lusthuizen, die men aan de oevers
van dezelve ziet. Na omtrent een paar uurtjes gevaren te hebben,
kregen wij _Bordeaux_ in het gezigt. De ligging van die stad, van
hier te zien, is zeer schoon en schilderachtig. Hare kaai en schoone
gebouwen vertoonen zich als een halve cirkel; voor dezelve ligt de
rivier zoo vol schepen, dat men hier en daar naauwelijks door de masten
en touwen heen zien kan. Aan de oevers ziet men scheepstimmerwerven,
waar verscheidene schepen op stapel stonden. Buitenplaatsen en tuinen,
alles kondigt eene welvarende handelstad aan. Deze schilderij is vooral
treffende voor een' _Hollander_;--men verbeeldt zich _Amsterdam_,
_Rotterdam_, of _Dordt_ te naderen.--ô mijn Vaderland! wanneer zal
die bloeijende staat, waarin ik u in mijne vroege jeugd gekend heb,
eens wederkomen?--Of zijt gij voor mij, zoo wel als die jaren, voor
altijd verloren.--Is die aloude deugd, die edele; standvastige
en stoutmoedige aard, gepaard met kloek beleid en weêrgaloze
Vaderlandsliefde, waar door wij schier wonderen verrigt hebben,
dan ten eenenmaal van onder ons geweken?--Is het vuur der vrijheid
en onafhankelijkheid dan ganschelijk uitgedoofd--Helaas!...

Het was omtrent half een na den middag, toen wij alhier aan wal
stapten, na over verscheidene schuiten heen geklommen te zijn, want
met de onze konden wij niet tot aan de kaai komen. De wind heden
tegen hebbende, zoo dat men gedurig moest roeijen, had dit de reis
op het laatst wat vertraagd.

Hoewel de boorden van de _Garonne_ over het algemeen die aangename
verscheidenheid van schilderachtige gezigten niet opleveren, dan die
van de _Saone_ en de _Rhone_, had ik echter deze reis ook met genoegen
gedaan, en voor zoo veel ik heb kunnen nagaan, moet zij over land
niet aangenamer zijn; doch men zou een geschikter en gemakkelijker
vaartuig kunnen hebben.

De plaats, waar wij aankwamen, was bijna voor het Tolhuis, (_Hotèl
de la Douane_) dat een schoon gebouw is. Onze koffers werden door
een' Tolbediende bekeken; hij vroeg, waar wij van daan kwamen, doch
doorzocht niets. Een drager (met welke lieden ik altijd te voren beding
maak) nam dan het mijne, 130 lb wegende op zijn rug, en droeg het naar
het _Hotèl des sept freres Maçons, rue de l'Intendance_, waar ik mijn
intrek nam, en bedong eene vrij goede kamer op de tweede verdieping,
met twee bedden voor £ 3-:-: daags. Het middagmaal aan de gemeene
tafel, kostte hier £ 3-10-: voor ieder persoon.

Volgens gewoonte de stad eens doorgeloopen hebbende, ging ik 's avonds
in een kleinen Schouwburg, nog maar onlangs in een zeer zoeten smaak
gebouwd, ter zijde van de gemeene wandeling, die men _les Allées de
Tourny_ noemt. Men speelt 'er kleine stukjes _Comedies Vaudevilles_
[185] genaamd. De dekoratien waren zeer lief, en de vertooners, meestal
jongelieden, speelden vrij wel; vooral eene Majeur, die de grappige
(_comique_) rollen speelde. Onder de vrouwen waren 'er ook eenige,
die 'er niet onaardig uitzagen; en men betaalt hier in het _parterre_
niet meêr dan 10 _sols_. Dit Schouwburgje wordt _le Théatre de la
Gaité_ genaamd. Digt bij dit Théater, over de laan van _Tourny_,
is een zeer fraai koffijhuis met eene _colonnade_, doch men deed
'er voor het ijs (_les glaces_) 18 _sols_ betalen.





TWEE EN TWINTIGSTE BRIEF.

_Bordeaux 25 September._


's Morgens van den 23 dezer wandelde ik langs de kaai van den eenen
kant tot den anderen, dat een frissche kuijer is [186]. Men ziet daar
een menigte gnappe gebouwen; maar het geen mij inzonderheid vreemd
voorkwam, waren de menigte _Hollandsche_ opschriften op uithangborden
enz. als: Allerhande soorten van Scheepsbehoeftens; N. N. Schoenmaker
maakt en verkoopt, enz. Verwer en Glazemaker en dergelijke. Voorheen
zag men hier dan ook een groote menigte van onze Vaderlandsche
varensgasten; thans zijn het meestal _Amerikanen_, _Deenen_, _Zweden_,
en _Pruisschen_. De schepen die 'er in menigte op stroom lagen, voerden
ook die vlaggen, en waren daar mede, wijl het Zondag was, bijzonder
opgesierd. De kaai maakt, zoo als ik u reeds gezegd heb, genoegzaam
een halven cirkel, te weten van het eene eind tot het andere, zoo ver
'er huizen staan, en de vesting _le Chateau Trompette_ genaamd, ligt
omtrent in het midden van dezelve. Hier omstreeks stond een tempel
door de _Romeinen_ gebouwd, en aan de beschermgoden gewijd; dit gebouw
moet eenige overeenkomst gehad hebben met den tempel van Cajus Cæsar
te _Nismes_, waar van ik, daar zijnde, melding maakte. Ten tijde van
Lodewijk den XIV. bestond 'er nog een groot deel van dezen tempel,
omringd van 18 kolommen, welke van de 30, zoo men meent, staande waren
gebleven; en deze geweldenaar, waarschijnlijk ter bereiking van zijne
krijgs- en eerzuchtige oogmerken, deed deze merkwaardige gedenkteekens
der oudheid sloopen, om de voornoemde vesting te vergrooten, het geen
volgens het bestek van den vermaarden vesting-bouwkundigen de Vauban
werd uitgevoerd.

Van hier gingen wij naar de voorstad _le Chartron_ genaamd, waar
vele voorname kooplieden in fraaije gebouwen wonen, en vervolgens
in de Protestantsche Kerk, staande aldaar in een straat genaamd
_rue notre Dame au Chartron_. Men gaat 'er door een gangetje in,
want de Protestanten hadden deze Kerk reeds voor de omwenteling; op
zich zelve is het een eenvoudig maar net gebouw, 'er zijn galerijen
en een orgel in, en de gemeente was vrij talrijk; ik begrootte
ze op 4 à 500 menschen; de Predikant deed een eenvoudig zedelijk
vertoog; doch had vrij sterk de _Gasconsche_ uitspraak (_l'accent
Gasçon_). Op deze Kerk zag ik ook een torentje met een klok, welk
een en ander 'er zekerlijk na de omwenteling eerst opgekomen is. De
gemeene wandeling, _le Jardin Public_, voorheen _Jardin Royal_, ook
_le Champ de Mars_ genaamd, is niet ver van hier. Deze wandelplaats,
met regte lanen beplant, waar van de boomen over het algemeen gansch
niet weelderig staan, en daar bij hier en daar nog geschoren zijn,
is vrij ruim, met muren en ijzer hekwerk omringd; beelden heb ik 'er
niet ingezien, en eenige overdekte steenen galerijen aan de zijde zijn
het eenigste sieraad; althans deze zoogenaamde tuin beantwoordde in
't geheel niet aan het denkbeeld, dat ik 'er mij naar den _Franschen_
ophef van gemaakt had, en gelijkt niet naar onzen _Haarlemmer Hout_,
of het _Haagsche Bosch_ [187]. 'Er is een laan, waarin vooral heden
met de Zondag nog al verscheidene opgeschikte menschen, op en neder
wandelden. Men verhuurt hier ook stoelen, en ter zijde staat eene
nette houten loots, waarin men koffijhuis houdt.

Na den middag onze wandeling vervolgende, bewonderde ik vooral dat
gedeelte, waar de groote Schouwburg geheel op zich zelven staat,
en van waar men verder door een breede met fraaije huizen bebouwde
straat, langs de beurs op de kaai komt. Men noemt deze wijk, die met de
bijgelegen _allées de Tourny_, de schoonste is, die ik in _Frankrijk_
gezien heb (althans naar mijn zin) _le Quartier du Chapeau Rouge_
[188]. De plaats achter de beurs op de kaai, werd voorheen _la place
Royale_ [189] genaamd; omdat de stad, in het midden van dezelve, omtrent
de eerste helft van de vorige eeuw, ten haren koste het beeld van den
Koning Lodewijk den XV. te paard zittende, en van metaal gegoten,
deed oprigten. De fraaije vleugels van de beurs, aan den eenen, en
van het tolhuis aan den anderen kant, maken de twee zijden van deze
plaats, thans _la place de la Liberté_ [190] genaamd, uit.

Het inwendig gedeelte van de oude stad, ziet 'er gansch niet bevallig
uit: de straten zijn 'er veelal naauw en krom, behalve die, welke _les
fosses des Salinières_, _de la Commune_ _etc._ genaamd wordt. Deze
zijn breed en met boomen beplant. Aan het Stadhuis, dat in dezelve
staat, is niets bijzonders te zien. Daar over is de halle of groote
markt. De nieuw aangelegde straten, die _le Cours Messidor_ en _le
Cours Thermidor_ genaamd worden, zijn ook fraai, regt, breed en
met boomen beplant, en het plein dat men _Place Nationale_ noemt,
is ruim en rondom regelmatig gebouwd. _Bordeaux_ bevalt mij dan wat
het plaatselijke aanbelangt, meêr dan _Marseille_, dat de eenigste
van de _Fransche_ steden is, die ik gezien heb, is, waarbij zij kan
vergeleken worden; hoewel de laatstgenoemde over het algemeen, niet
minder regelmatig bebouwd is. Ik zal u een nieuw plan van deze stad
trachten te doen toekomen; 'er zijn verscheidene nieuwe straten in
hetzelve geteekend, die men voornemens schijnt, om te maken; als dat
werk geheel voltooid is, en men in de oude stad ook wat verbeteringen
heeft gemaakt, zal _Bordeaux_ al een zeer fraaije stad zijn. Orde
en netheid heerschen hier ook meêr dan in zoo vele andere plaatsen,
die ik op deze reis gezien heb, en het is duidelijk te bemerken, dat
deze hier zoo wel als te _Marseille_ een gevolg zijn van den omgang
met vreemdelingen door den handel, en van de bloei en welvaart,
die deze aanbrengt.

's Avonds ging ik in den sedert de omwenteling nieuw opgerigten
Schouwburg, _le Théatre Français_ genaamd, staande niet ver van
de _place Nationale_. De bouworde beviel mij niet zeer, zijnde dit
gebouw, tusschen twee straten staande, zoo dat de voorgevel op den
hoek tusschen beide komt, van voren smal en van achteren breed; maar
zich naar de plaats moetende schikken, heeft men dit waarschijnlijk
niet wel anders kunnen maken. Van binnen is het met smaak gemaakt. De
schermen (_decorations_) waren ook zeer voldoende. Ik zag 'er een paar
kluchtjes, die men te _Parijs_ op het _Théatre de Montansier_ geeft,
eene Armant aapte daar in den befaamden Brunet [191] na. Men eindigde
met een _Pantomime à grand Spectacle_ [192]. De beste vertooners op
dit tooneel, waren niet meêr dan middelmatig, Bijna schuins over dezen
Schouwburg is een andere plaats voor het openbaar vermaak gebouwd en
de _Vauxhall_ genaamd; men geeft 'er bals, vuurwerken, enz. Door den
sterken regen was 'er heden niets van belang te doen.

Den 24 dezer ging ik mijne krediet- en aanbevelingsbrieven
overhandigen, en was verwonderd van deftige kooplieden in naauwe en
donkere straten, waar zij woonden, te moeten opzoeken; in een derzelven
_la rue de la Rousselle_ genaamd, en daar omstreeks, rook het al zeer
onaangenaam, door de menigte gedroogde labberdaan en andere visch,
alsmede kaas en olij, die daar bijna huis aan huis verkocht werd,
en waarmede geheele pakhuizen waren opgevuld. De uitwaseming van deze
waren schijnt echter niet ongezond, maar integendeel een behoedmiddel
tegen aanstekende ziektens te zijn; want men heeft meêr dan eens
opgemerkt, dat ten tijde dat 'er besmettelijke krankheden in deze
stad plaats hadden, deze wijk daar van bijzonder bevrijd bleef. Zoo
is alles, wat wij onaangenaam vinden, niet niet schadelijk, even zoo
min als alles wat aangenaam genoemd wordt, voor ons nuttig is.

Thans was het op de _Fosses des Salinieres_ zeer drok; men hield 'er
markt van oude kleederen en andere waren. Een soort van kwakzalver en
kwakzalveres, die ik daar zag, waren al zeer wonderlijk toegetakeld. De
vrouw in eene misselijke gegalonneerde Amazone kleeding, zat op
een klein paardje, aan beide kanten van het zadel hingen omtrent
een vijf en twintig gedroogde ratten, en op de kop van het paard,
zat een levendige sperwer. De man, die voor het paard staande, op den
trommel sloeg, zag 'er ook niet alleen wonderlijk in de kleederen uit,
maar had om den bol van zijn' hoed een' krans van overeind staande
gedroogde ratten; boven op dezelve eene gedroogde zeeschildpad, en daar
op de gedroogde muil van een' grooten visch, waarin eene opgezette
aap zat; en wat denkt gij dat die lieden te koop veilden?--Middelen
om ratten, muizen en wandluizen te verdrijven. Hunne vreemde opschik
trok een menigte volk, en zij bragten daar door van hunne waren, die
denkelijk niet veel beteekenden, nog al wat aan den man. Zoo draagt
de eene mensen een' krans van gedroogde ratten op het hoofd, en een
ander weder iets anders; alles met oogmerk, om met de dwaasheid van
het volk voordeel te doen. Nu zoo deze middelen tegen de ratten en
weegluizen niet veel baten, misschien schaden zij ook niet; doch ik
heb mij verwonderd, dat de Politie, die anders in _Frankrijk_ over het
algemeen vrij naauwkeurig en oplettend is, geen strenger maatregelen
gebruikt tegen die groote menigte kwakzalvers en marktdoctoren,
die zich met de geneeskunde bemoeijen, overal openlijk hunne gewaande
algemeene geneesmiddelen uitventen, en hunne kunsten zelfs met gedrukte
billetten bekend maken; als ook, dat men het trekken van horoskopen,
waarzeggen, in de hand kijken, kaart leggen, enz. niet belet. Dit
ziet men haast op alle plaatsen, en inzonderheid ook te _Parijs_,
openlijk langs de straten; en niet alleen het zoogenaamde gemeen,
maar zelfs zoogenaamde voorname of fatsoenelijke lieden, houden zich
daarmede bezig, en hij, die met verscheidene Godsdienst-stellingen den
spot drijft, slaat geloof aan de ellendige sprookjes van een oud wijf,
of de gewaande voorspellingen van een' Astrologist, die zich beter
verstaat op het beurzensnijden, dan op de sterrekunde.--En dit heeft
plaats onder deze, zich zoo bij uitnemendheid verlicht noemende,
_Franschen_, en die het ontegenzeggelijk ook wat de kunsten en
wetenschappen aangaat, al zeer ver brengen.

Wat verder stond een liedjeszanger, die 'er onder anderen een zong,
dat nog al aardig was. Over de tegenwoordige kleederdragten handelende,
kwam 'er in, dat, indien de broeken van de mans nog hooger werden,
men daar wel dra mouwen aan zou moeten zetten, en zoo de lijfjes van
de vrouwen nog korter moesten worden, zij weldra genoodzaakt zouden
worden, om de rokken over de schouderen te dragen. In diergelijke
aardigheden moet men bekennen, dat de _Franschen_ andere volkeren
aanmerkelijk overtreffen. Onder hunne volksliedjes zelfs van jaren
herwaards, zijn al zeer aardige en vol geestige trekken; 'er zijn
aanmerkelijke verzamelingen van gedrukt, en sommige dier werkjes
worden, wanneer zij op verkoopingen voorkomen, duur betaald.

De _St. Andréas_ of Hoofdkerk (_Eglise de St. Andrée_), is een groot
Gothisch gebouw, en pronkt met twee vrij hooge spitse torens, waarin
geen klokken hangen, aan den eenen kant. Aan den anderen schijnt men
'er ook twee te hebben willen maken, en op een van die begonnen torens,
hangen eenige klokken; deze kan dan eenigzins als een derde toren
worden aangemerkt, het geen aanleiding geeft tot eene nog al aardige
woordspeling: _l'Eglise de St. Andrée_, zegt men, _à trois clochers,
et deux cens (deux sans) cloches_ [193]. Die dit pas hoort en hier
onbekend is, verwondert zich niet weinig over zulk een groot aantal
klokken. Ik zelve was 'er ook mede bedrogen, en meende in het eerst,
dat het een klokkespel was, waarbij een meenigte kleine klokjes waren,
en dan zou het eene dubbele merkwaardigheid geweest zijn, want zoo
algemeen als de klokkespelen bij ons zijn, zoo zeldzaam treft men die
in _Frankrijk_ aan; en ik herinner mij niet van 'er op deze gansche
reis van _Parijs_ af [194] een gehoord te hebben. Inwendig zag ik
niets bijzonders in deze Kerk; men was bezig met dezelve op te maken;
'er lagen hier en daar verscheidene grooten roode marmeren kolommen,
naar ik vernam, waren zij afkomstig uit een in de omstreek afgeschaft
Klooster of Abdij, en moesten dienen, om deze Kerk mede te versieren.

Het voormalig Aartsbisschoppelijk Paleis staat digt bij deze Kerk,
en is een groot _modern_ gebouw, met een ruim voorhof (_basse cour_)
en ijzer hekwerk. Mij kwam het niet zeer merkwaardig voor. Bij het
afbreken van het oude paleis, dat een fraai Gothisch gebouw moet
geweest zijn, heeft men veel overblijfsels van een' ouden tempel
gevonden, welke deskundigen meenen, dat aan Jupiter toegewijd was,
zoo als stukken en brokken van geribde kolommen, kapiteelen volgens de
Corinthische bouworde, fraai gebeeldhouwd lijstwerk, _basreliefs_, enz.

De Aartsbisschoppelijke tuin, die vrij groot was, plagt ook voorheen
ten algemeene wandeling te verstrekken, en was zeer lommerrijk; doch
dat is ook al veranderd. Thans wordt dit Paleis door den Prefect
Charles de la Croix, voorheen _Fransche_ Minister in _den Haag_,
bewoond. En de tegenwoordige Aartsbisschop van _Bordeaux_ heeft een
andere woning.

De _St. Michiels_ Kerk verdient, om zijn Gothische bouworde bijzonder
gezien te worden. De toren staat ter zijde een eindje van de Kerk af,
op dezelve plagt een zeer hooge en fraaije spits te staan, (men zegt
dat zij hooger was dan die van _Straatsburg_) en dit ontzaggelijk
gevaarte werd in 1767 door een orkaan ter nedergeploft, het geen een
vreesselijken slag veroorzaakte; gelukkig echter is 'er niemand onder
verongelukt. De muren van het koor zijn zeer zigtbaar binnenwaarts
gebogen; men had 'er een dwarsbalk tusschen gezet, om ze te schragen,
zoo dat dit gebouw al vrij bouwvallig wordt.

Aan het bezigtigen der Kerken zijnde, ging ik verder van hier een lange
straat, zuid-oostwaards, door, tot aan de Kerk van het heilige kruis;
tot eene Abdij van dien naam behoord hebbende. Volgens de bouworde
van den voorgevel te oordeelen, schijnt zij zeer oud te zijn. De
toren was ook waarschijnlijk hooger. Inwendig was het nog al netjes
opgegnapt, doch merkwaardige schilderijen, beeldhouwwerk, zag ik
'er niet. Een levensgroot Christus beeld aan het kruis hangende,
trok echter mijn aandacht; men had het eene soort van zijden damasten
japon met groote gekleurde bloemen aangetrokken; ik had dat hier
en hier omstreeks al meêr gezien, doch deze door de sterke kleuren,
en in 't licht geplaatst, viel bijzonder in het oog. Voor iemand, die
daar niet aan gewoon is, maakt dit eene misselijke vertooning. Dat de
Roomschgezinden een kruis, en sommige andere beelden in hunne Kerken
plaatsen, kan ik als overeenkomstig met hunne leerstellingen, zeer wel
toegeven. En ik heb van hunne Kerken gezien, waar de beelden zoodanig
gemaakt, en op zulk eene wijze in geplaatst waren, dat zij daar door,
en door de verdere wel ingerigte versierselen, wezenlijk een deftig
aanzien hadden. Doch verstandige Geestelijken moesten mijns bedunkens
niet dulden, dat men door het plaatsen van gedrogtelijke poppen,
aanleiding gaf tot spotternij; hier onder behooren ook die gekroonde
met allerlei stoffen behangen, en wonderlijk opgeschikte lieve
vrouwenbeelden; immers deze beeldtenis is geheel niet overeenkomstig
de geschiedenis, maar behoorde eene aanminnige en teedere moeder, in
een zedig gewaad te verbeelden, en zulk een beeld natuurlijk gemaakt,
best van wit marmer of hout, het marmer na bootsende, moet ieder een
van welke Godsdienstige begrippen hij ook zijn moge, natuurlijker
wijze met genoegen zien. Vele anderzins redelijke en achtingwaardige
Roomsche Geestelijken, loopen diergelijke min of meêr aanstootelijke
ongerijmdheden, minder in het oog dan ons, omdat zij 'er van hunne
jeugd af aan gewoon zijn; maar ik ben verzekerd, dat, als zij 'er
bedaard en onpartijdig over denken, zij zullen moeten bekennen, dat ik
gelijk heb, en dat vooral onze eeuw zulke en diergelijke verbeteringen,
volstrekt noodzakelijk maakt. Gij ziet, Vriend! dat ik u mijne invallen
onder het schrijven of beschouwen getrouwelijk mededeel. Komt 'er
zoo al eens wat in voor, dat u van geen belang is, de vrijheid om
het ongelezen te laten, kan, noch wil ik u betwisten. Het geen de
Kerken aanbetreft, ditmaal voor afgehandeld houdende, zal ik van het
stuk van het ware kruis, (_Morceaux de la vraie croix_) dat in deze
laatstgenoemde Kerk vertoond wordt, niet spreken.

In de voorstad _St. Seurin_, ziet men nog de overblijfsels van het
oude Amphithéater van _Bordeaux_, verkeerdelijk _le Palais Gallien_
genaamd, omdat het onder de regering van dien Keizer, zoo men meent,
door Pivesuvius Tetricus, toen ter tijd Prefect van _Aquitania_, waar
van men meent, dat _Bordeaux_ de hoofdstad was, is opgerigt, omtrent
het midden van de derde eeuw der Christelijke jaartelling. Thans kan
men 'er de gedaante niet meêr van erkennen, en al wat 'er nog van
bestaat, is een klein gedeelte van den muur, die het omringde, en
waarin eenige boogsgewijze openingen (_portiques_); eenige vervallen
gewelven en een poort of hoofdingang, welke laatste wel het voornaamste
is van die merkwaardige oudheid; naar ik vernam, werd deze grond eenige
jaren geleden verkocht, en een groot gedeelte van de overblijfsels
van het Amphithéater weggebroken; deze verwoesting is echter door de
regering gestuit, en het verdere afbreken verboden. Ondertusschen zijn
'er eenige huizen in en tegen gebouwd, en deze met de vervallen muren
en puinhoopen misselijk door elkanderen staande, leveren niet anders
dan eene onbevallige vertooning op, en ik verwonderde mij zeer, dat
hier, waar men zich met het verfraaijen en verbeteren der stad veel
schijnt te bemoeijen, en waar de goede smaak ook niet moet ontbreken,
tot nog toe niet gezorgd is, om aan deze _Romeinsche_ overblijfsels
een bevalliger aanzien te geven; het geen niet moeijelijk zou zijn,
wanneer men 'er een' tuin van maakte, en naast deze oude muren eenige
Italiaansche populieren, cypressen- en accacia-boomen plantte; niet
langs de lijn of op eene stijve en regelmatige wijze, zoo als de
_Franschen_ gewoon zijn, maar als of zij door de natuur zelve daar
waren gesteld.

Dit Amphithéater, dat ook wel _les Arénes_ genaamd werd, diende
hoogstwaarschijnlijk tot hetzelfde gebruik als dat van _Nismes_; doch
het is niet als dit geheel van gehouwen steen, maar van gebakken en
kleine gehouwen steenen gebouwd; deze zijn laagsgewijze regelmatig op
elkanderen gesteld, en met een soort van kalk of cement bevestigd;
de gebakken steenen hebben eene andere gedaante dan die welke wij
gebruiken, en gelijken meêr naar onze roode vloertegels [195]. In
eene vorige heb ik reeds van dat soort van steenen gesproken, en
het schijnt, dat de inwoners van deze landstreek, te weten _le haut
Languedoc_ en _Gascogne_, nog deze wijze van de gebakken steenen te
vormen van de _Romeinen_ hebben behouden.

De straat van de plaats, aan het eind van de lanen van _Tourny_
tot bij het Amphithéater, is vrij breed, en genoegzaam lijnregt,
en wordt _rue Fondaudege_ genaamd; aan het eind van dezelve is men
digt bij de _Jardin public_.

Hoewel het middagmaal in mijne herberg wel beviel, ging ik heden
voor de verandering bij eenen zoogenaamden _restaurateur_ [196], die
men hier op dezelfde wijze als te _Parijs_ vindt, eten. De vertering
kwam al op hetzelfde, als aan de gemeene tafel in mijne herberg, uit.

's Avonds ging ik in het _Théatre de la Gaité_, waar Majeur mij door
zijn grappen nog al deed lagchen. Dat kleine Schouwburgje bevalt mij
wel, vooral omdat ik hier, moede gewandeld zijnde, kan uitrusten;
want men zit 'er in het _parterre_ even eens als te _Parijs_. De
prijs is zeer redelijk, en de vertooningen niet onaardig zijnde,
trekt dit Tooneel veel volk.

Den 25 dezer. In de herberg had men mij naar mijn paspoort gevraagd,
om hetzelve bij de politie te vertoonen, en het daar te laten
teekenen. De bediendens uit de herbergen zijn met de bezorging daar
van belast, men geeft hun die, en zij bezorgen dezelven, wanneer zij
ze niet verliezen, wederom. Ik verkoos zelf mede te gaan, en zou
zulks ieder reiziger aanraden; want meêr dan eens ben ik getuigen
geweest van de moeite en onaangenaamheden, welke men heeft, als men
zijn paspoort kwijt is. Men betaalt hier 5 _sols_ voor het teekenen,
het eerste geld, dat men 'er mij sedert _Parijs_ voor heeft afgenomen,
hoewel ik het betalen van deze kleinigheid, niet onredelijk vind,
daar men toch ten dienste van de vreemdelingen eenige onkosten moet
doen, maar dat men te _Parijs_ alleen voor de handteekening van den
Minister der Buitenlandsche Zaken, Talleyrand, dienende om die van
de Ambassadeurs te bewaarheden, £ 10-:-: moet neêrtellen, vindt ik
niet billijk, en vooral niet voor eene _Carte de Sureté_ [197] in
_Parijs_ zelve moetende dienen, omdat deze stad een groot deel van
zijn bestaan aan de vreemdelingen verschuldigd is. Men zegt, dat de
Ambassadeurs zich reeds meêr dan eens hier over bezwaard hebben, doch
te vergeefsch. Ik hoop, dat men toch bij ons wederzijds zal handelen.

De Beurs schijnt inwendig pas nieuw opgemaakt. Het plein, waar de
Kooplieden dagelijks verzamelen, is overdekt, en het licht valt 'er
van boven door eene zoogenaamde lantaarn; men klaagt dan ook, dat het
'er in den zomer zeer benaauwd zijn kan. Rondom aan den muur leest
men de namen van verscheidene landen, als _la Chine_, _l'Angleterre_,
_la Hollande_, enz. De Kooplieden zich bij deze teekens plaatsende,
vinden elkander daar door te gemakkelijker. Rondom de verzamelplaats
voor de Kooplieden is eene gaanderij, waarin veelerlei soorten van
winkels of kramen staan. Bij een prentenkoopman aldaar, zag ik eenige
plaatjes zoo zonderling geplaatst, dat ik niet wel denken kan, dat
zulks slechts bij geval was; boven eene afbeelding, waarop Lodewijk
de XVI. en zijne nabestaanden verbeeld werden, hingen de afbeeldingen
van de nieuwe Keizer en Keizerin, en daar bij een ander prentje met
een treurwilg, waar onder geschreven stond: _le saule pleureur_.

Boven deze gaanderij zijn eenige andere vertrekken, zoo als de
regtbank voor den koophandel (_Tribunal de Commerce_) wij zagen 'er
een _Engelsche_ prijs bij openbare veiling voor eene som van 36,000
_francs_ verkoopen; deze verkooping geschiedde bij het uitbranden
van de kaars [198], en werd door een trompetter aangekondigd. Achter
de beurs op de kaai staan doorgaans een menigte sleden, ieder met
twee ossen bespannen, waarmede hier de koopmanschappen in en uit de
pakhuizen gevoerd worden. Onder deze ossen vindt men 'er, die al vrij
groot zijn; genoegzaam alle zijn zij rood, en trekken met den kop,
de horens dikwijls zeer lang zijnde, worden aan den kant, waar zij met
de koppen tegen elkanderen zijn gespannen of gebonden, afgezaagd. Het
nommer van de slede hebben zij op een blikken plaatje voor den kop.

De groote Schouwburg, zoo als ik u reeds gezegd heb, in de wijk _du
Chapeau Rouge_, en niet ver van de beurs staande, is het meesterstuk
van bouwkunde van den vermaarden bouwmeester Louïs en wordt voor
een der fraaiste, grootste en prachtigste Schouwburgen van _Europa_
gehouden. Dit gebouw bevat een Tooneel- en een Concertzaal. De
voorgevel (_péristile_) bestaat uit twaalf Corinthische kolommen,
op de lijst boven ieder derzelven staat een beeld, zoo als gij op de
naauwkeurig geteekende afbeelding, die ik u zal doen toekomen, zult
zien. Ter zijde zijn gaanderijen, waar onder verscheidene kooplieden
en kramers hunne onderscheidene goederen in daartoe gemaakte kramen
of winkels uitstallen. Dit schoone gebouw is van gehouwen steen, staat
geheel op zich zelve, en maakt eene zeer fraaije vertooning. Inwendig
beantwoordt het ook zeer wel aan de verwachting, die men 'er zich
door het uitwendige van gemaakt heeft. Men in een ruim en prachtig
voorportaal, en hier bewondert men een' breeden en groots gebouwden
trap, waarmede men naar de gaanderijen, loges enz. gaat; het licht
valt hier op door een lantaarn in het dak gemaakt, en geeft aan dit
alles een luisterrijk aanzien; hoewel mij dunkt, dat terwijl onze
tooneelen tot nog toe, zoo wel zomers als 's winters door kaars- of
lamplicht verlicht worden, men beter zou doen, van alle de toegangen
tot hetzelve insgelijks door kaarsen of lampen te verlichten, om
daar door het treffend onderscheid tusschen het dag- en kaarslicht,
en de onaangenaame gewaarwording daar door bij het inkomen der
Schouwburgzaal veroorzaakt, zoo veel mogelijk te matigen. De plaats
voor de aanschouwers geschikt, heeft de gedaante van een cirkel,
van omtrent 60 voeten middellijns (_diameter_), omtrent het vierde
deel afgesneden door het Tooneel. Zij is door 12 op zich zelve
staande kolommen van gemengde order (_l'ordre composite_) omringd. De
tweede en derde loges als _balcons_ tusschen deze kolommen gemaakt,
bevielen mij niet, omdat men uit die, welke bij het tooneel zijn, niet
goed moet kunnen zien, en omdat 'er door deze inrigting veel plaats
verloren gaat. Het platfond is fraai geschilderd [199], ik meen door
Robin. De geheele zaal is met smaak versierd en verguld; doch naar de
uitwendige gedaante te oordeelen, had ik haar nog grooter verwacht; men
verzekerde mij, dat 'er niet meêr dan 2200 aanschouwers in geplaatst
kunnen worden. In het _parterre_ kan men ook niet zitten; men betaalt
in hetzelve en op de bovenste galerij £ 1-2-: en voor de plaatsen in
het orchest de eerste galerij enz. £ 3-6-:--Het was 'er heden zeer
vol; want Talma en zijne vrouw speelden 'er in _Henry VIII. ou la mort
d'Anne Bouleyn_, Treurspel van Chenier, hoewel het beste niet, dat hij
gemaakt heeft. De kleeding van Madame Talma was ook zeer naauwkeurig,
waaromtrent de _Fransche_ Actrices anders dikwijls zondigen, vooral
als de kleeding, zoo als zij in het stuk te pas komt, niet bevallig
genoeg naar haar zin is. Dit Treurspel werd over het algemeen vrij
goed gespeeld, en Talma en zijne vrouw zeer sterk toegejuicht; doch
het geraas, dat 'er door het vreesselijk gedrang in het _parterre_
plaats had, was dikwijls hinderlijk. Ik had mij daar ook geplaatst,
maar was 'er gansch niet op mijn gemak. Na het Treurspel vertoonde
men 'er een stukje van Alexander Duval, genaamd _Shakespeare amoureux
ou la pièce à l'etude_. In dit blijspel, waarin maar drie vertooners
voorkomen, speelt Talma, die anders niet dan in het Treurspel voorkomt,
de hoofdrol, en verdient ook daar in wel gezien te worden [200];
Madame Talma, en een _Bordeauxsche_ Actrice voldeden ook wel.





DRIE EN TWINTIGSTE BRIEF.

_Bordeaux, 1 October._


Daar ik hier in een der voornaamstte wijnlanden van _Frankrijk_
ben, en het omstreeks deze stad thans juist in het hartje van den
wijnoogst (_vendeange_) is, wilde ik dien zien, en ging ten dien
einde den 26en dezer naar het kasteel _Hautbrion_, 3/4 uurs van de
stad, of van de _St. Juliaans_ poort, (_porte St. Julien_) welke
men uitgaat, gelegen. Die poort is een modern en niet onaanzienelijk
gebouw. Door de voorstad, die 'er gnap uitziet, en een aangenamen weg,
langs tuinen en wijngaarden loopende, komt men te _Hautbrion_. Men
was 'er in het drukste van den oogst. De wijngaarden hier omstreeks
doorloopende, vonden wij 'er eene menigte mannen en vrouwen, jongens
en meisjes bezig, met de druiven te snijden, en 'er uit te dragen;
zij zongen tusschen beide half _Fransch_ en half _Patois Gascon_, en
schenen zeer vrolijk. Een man met een stokje in de hand, was gesteld,
om de kinderen in order te houden. Buiten den wijngaard werden de
druiven in kuipen of tonnen op een kar, met twee ossen bespannen,
geladen, en zoo naar het pershuis gebragt; bij dit pershuis was eene
niet onaardige wooning. De rentmeester van het landgoed, waar van de
eigenaar, naar hij ons verhaalde, te _Parijs_ woonde, ontving ons,
hoewel wij hem niet kenden, of geene de minste aanbeveling aan hem
hadden, zeer vriendelijk, en liet ons de wijze, op welke de wijn
gemaakt werd, zien. Als vele onzer landslieden zagen, hoe daar mede
gemorst wordt, zij zouden ligt huiverig zijn, om 'er van te drinken
[201]. In het pershuis waren twee vierkante houten bakken, hebbende
naar gissing omtrent 10 à 12 voet lengte, even zoo veel breedte,
en ongeveer 2 voet diepte; zij stonden eenige voeten van den grond
verheven; in deze bakken werden de druiven geworpen, en vijf à
zes menschen vertreden die dan met hunne bloote voeten, dit noemt
men _Fouler le Vin_; het sap liep door een gat, aan de voorzijde
gemaakt, in kuipen, en twee andere mannen droegen het van daar in
eene andere groote en hooge kuip, daar zij met eenen trap naar toe
moesten klimmen. Deze kuip was nog nieuw van eikenhout gemaakt, en met
ijzeren hoepels omringd; de rentmeester verhaalde mij, dat dezelve £
1500--gekost had; men verkiest voor diergelijke kuipen het eikenhout,
hier omstreeks groeijende, boven het vreemde, omdat het minder hard
is. In deze kuip liet men het sap en de verpletterde druiven 10 à 12
dagen staan, eer men ze verder uitperste en op vaten deed. De witte
wijn, dien men hier minder teelt dan de roode, was reeds in de vaten,
en gistte aanhoudend, zoodat de schuim door het bomgat, dat openstond,
uitliep; deze wijn, hoewel pas 14 dagen oud, was reeds zuurachtig. Men
liet ons ook den wijn van voorleden jaar, en van dien, welke eenige
jaren oud was proeven; deze laatste vooral was zeer lekker. De wijn
van _Hautbrion_ behoort tot de beste en fijnste wijnen, die in deze
gansche landstreek geteeld worden, doch om goed te zijn, moet men ze
ouder laten worden dan doorgaans de _Medoc_, en ze niet eerder drinken,
voor dat zij 5 à 6 jaren oud is. De druif is hier klein, donker van
kleur, hard van schil, en niet zeer aangenaam van smaak. De wijnoogst
was ook hier over het algemeen goed, echter hadden de wijngaarden
door de voorjaarsvorst nog wat geleden.

Ik heb opgemerkt, dat de behandeling van den wijngaard in de
onderscheidene streken van _Frankrijk_ verschillende is. In _Bourgogne_
wordt de stam al vrij kort gehouden, en de ranken tegen een regt
overeind staand stokje opgebonden. In _Provence_ en _Languedoc_ laat
men de stammen langer, en men bindt de ranken niet op, maar doet ze
over den grond kruipen, omdat dezelve daar door beschaduwd zijnde,
minder zouden uitdroogen. Naar de kanten van de _Pyreneën_ worden de
stammen nog hooger, en sommigen zijn vrij dik. In het Departement
der hooge _Pyreneën_ zelfs groeijen de wijngaarden, die somtijds
vrij zwaar zijn, zoo als ik u gezegd heb, tegen kersen of andere
boomtjes op, en in deze streek worden zij weder kort gehouden en
tegen stokjes opgebonden.

Al wat men ons in _Holland_ voor _Bordeauxsche_ en _Medoc_ wijnen
verkoopt, moet men niet gelooven, dat in die landstreek groeit;
een groot gedeelte _Languedocsche_ wijnen loopt daar onder. Al die
wijnen verbeteren veel door de reis over zee, en wij hebben daar bij
beter slag, om ze te bereiden dan de _Franschen_ zelve, en welligt is
'er onze luchtstreek ook beter toegeschikt. De _Bourgogne_-wijnen
worden in _Frankrijk_ vrij algemeen voor gezonder gehouden dan
de _Bordeauxsche_, vooral voor lieden, die met jicht, graveel of
diergelijke kwalen gekweld zijn.

In de stad terug gekeerd, ging ik het _Panorama_ van _Lyon_ bezigtigen,
omdat ik die stad en omstreken juist van dezelfde plaats gezien had,
van waar het _Panorama_ geteekend is. Ik vond het zeer wel gelijkende,
en deze vertooning was voor mij des te aangenamer, daar het mij
duidelijk, al het geene ik te _Lyon_ gezien had, herinnerde. Jammer
was het, dat de begoocheling hier en daar benomen werd door eenige
plooijen, die in het doek waren. Het zelve opgerold van _Toulouse_
op hier in een lekke schuit ingescheept geweest zijnde, was vochtig
geworden, en aan de kanten wat verstikt; hier door kon men het
op sommige plaatsen niet goed spannen, dit gebrek was echter wel
te verhelpen. Op de plaats, achter deze vertoonplaats, zag men
_le Bellier Hydraulique_ van Montgolfier; dit werktuig, dat gij
ongetwijfeld kennen zult, bragt hier het water 42 voeten hoog. Nog
zag men hier een werktuig, dat men _la Pendule merveilleuse_ [202]
noemt. Deze wijst een woord, dat men geschreven heeft aan, op deze
wijze: het briefje waar op een of twee woorden geschreven zijn, gaf
ik het aan de vrouw die het werktuig laat zien; deze zag het in, en
wees met een wijzer op den muur over de pendule, alwaar al de letters
van het Alphabet stonden, een voor een dezelfde aan die ik geschreven
had; daarna wond zij de pendule, die naar gissing 10 of 12 voeten
van daar stond, op, en deed de slinger bewegen, en nu werden op de
wijzerplaat, waarop insgelijks de letters van het A. B. C. stonden,
dezelfde letters die ik geschreeven had aangewezen. Deze pendule is
afgezonderd (_geisoleerd_), staande op een glazen of kristallen kolom,
waar men door heen zien kan, en rondom vrij. De werking kan echter,
dunkt mij, niet anders dan door een _compère_ [203], en door den
magneet geschieden: waartoe anders ook de aanwijzing van de letters
op den muur. De uitvinder van dit werktuig, die zich Alexandre noemt,
en ook _directeur_ is van het _panorama_, zegt, dat het op eene andere
wijze werkt.

's Avonds ging ik het Tooneel _de la Gaité_ weder bezoeken, Majeur
speelde zeer aardig de _Ricco_. _Le foyer_ (de koffijkamer zou men bij
ons zeggen) van dit Schouwburgje is eene nette en fraaije zaal; 'er
is ook een tuintje achter, daar men in kan gaan wandelen, om tusschen
beiden eens lucht te scheppen. Alles ziet 'er nog nieuw en frisch uit;
want het is nog geen jaar geleden, dat het gebouw voltooid is.

Den 27 dezer zag ik bij den Heer Lacour, voornaam schilder
alhier, en correspondent van het Instituut te _Parijs_, eenige
fraaije schilderijen en teekeningen. Onze landgenoot de Heer van
Spaendonck, Professor in de schilderkunst, (zijnde een der voornaamste
bloemschilders thans bekend) en lid van het Instituut te _Parijs_,
had mij een aanbevelingsbrief aan dezen Heer medegegeven [204]. Onder
de schilderijen die ik hier zag, waren eenige goede stukken van
_Nederlandsche_ meesters, zoo als Ruisdaal, Wouwerman, Teniers, Adriaan
Brouwer, Poelenburg enz. Onder de teekeningen munten uit twee groote en
uitvoerige met de pen op perkament, door Willem de Heer, in den smaak
van Ostade; ook bezit de Heer Lacour eene zeer schoone schilderij,
behoorende tot de _Venetiaansche_ school, en zijnde waarschijnlijk van
Sebastien del Piombo, ook Sebastiano Veneziano genaamd; het verbeeldt
Judith in de tent van Holofernes, dien zij het hoofd heeft afgeslagen,
het welk zij in een zak werpt, die door eene andere vrouw opgehouden
wordt. Dit stuk is zekerlijk lang verloren geweest, zijnde zoo vuil
en zwart, dat men niet kon erkennen, wat 'er op stond, toen de Heer
Lacour het alleen om het paneel kocht. Gevallig ontdekte hij naderhand,
dat het der moeite waardig zou kunnen zijn, om schoon te maken; het
geen dan ook ondernomen werd, en men beklaagde zich zulks in 't geheel
niet. Daar de stukken van dien beroemden meester, en om de kunst, en
omdat zij vrij zeldzaam zijn, veel geacht worden, zou deze schilderij,
hoe schoon ook buitendien op zich zelve, nog van veel meerder waarde
zijn, als men bewijzen kon, dat het van den voornoemden meester
is. In eenige werken over de schilderkunst wordt gesproken van een
gegraveerde plaat, verbeeldende de geschiedenis van Judith, naar eene
schilderij van Sebastien del Piombo. De Heer Lacour en zijne vrienden
te _Parijs_ en elders, hebben zich al veel moeite gegeven, om deze
plaat op te sporen; doch zijn daarin tot nog toe niet geslaagd. Zoo
gij somwijlen gelegenheid mogt hebben, Vriend! om dien aangaande iets
te ontdekken, laat dezelve dan niet voorbijgaan, zonder 'er het meest
mogelijke gebruik van te maken. Den achtingwaardigen eigenaar van het
stuk daar door dienst doende, zult gij mij tevens veel vriendschap
bewijzen. In eene geschiedenis van het Oude en Nieuwe Testament,
(_Histoire de l'Ancien et Nouveau Testament_) langwerpig 4to [205],
staat ook een plaatje, waar van de teekening, hoewel op zich zelve
niet veel beduidende, naar deze schilderij schijnt gevolgd. De zoon
van bovengemelden Heer Lacour, een bekwaam plaatsnijder, heeft dit
stuk verkleind (want de figuren zijn weinig minder dan levensgrootte)
geteekend, en is voornemens, om deze fraaije teekening eerstdaags
in het koper te brengen. De Heer Lacour de vader is thans bezig aan
een groot stuk, verbeeldende een gedeelte van de kaai en haven van
_Bordeaux_; het gezigt van den kant _des Chartrons_ genomen. Het
wordt zeer fraai en naauwkeurig geschilderd, en de huizen enz. op
de plaats zelve uitvoerig geteekend; het laat zich reeds aanzien,
dat deze schilderij wel beantwoorden zal aan den roem van den meester.

's Avonds ging ik weder in den groote Schouwburg, doch niet meêr in
het _parterre_; om door Talma _de Othello_ van Shakespear te zien
spelen. Het is een van de rollen, waarin hij uitmunt,--nimmer zag
ik hem beter;--welk eene woeste en afgrijsselijke houding,--en zoo
ziet 'er toch een mensch, door woedende driften vervoerd, uit.--Hij
deed mij somtijds ijzen, en eene koude rilling gevoelen [206]. Deze
verdienstelijke schouwspeler brengt het in dit vak vooral al ongemeen
ver. Zijne vrouw speelde ook goed voor de minnares, en een van Hove,
tot dit Tooneel behoorende, voldeed wel in de rol van den Vader, en
schijnt een goed schouwspeler te zijn; echter was hij niet zeer vast
in zijn rol. In het begin was 'er door het gedrang in het _parterre_,
zoo een sterk geraas, dat de vertooning daar door tusschen beide
werd verhinderd, zoo dat de vertooners een en andermaal moesten
stilzwijgen, en dit is aan niets anders toe te kennen dan aan de
verkeerde inrigting, die aan dat gedeelte der aanschouwers geen
zitplaatsen vergunt. Naderhand werd het evenwel stilder. Talma
en zijn vrouw werden ongemeen sterk toegejuicht; een lauwerkrans,
als het hoogste blijk van genoegen, werd op het tooneel geworpen,
en deze beide vertooners met algemeene stemmen gevraagd [207]. _Les
trois Frères Rivaux_ [208] van la Font, werd door de _Bordeauxsche_
schouwspelers ook vrij wel vertoond. Om meêr plaatsen te winnen,
had men die van de muzijkanten voor de aanschouwers ingeruimd, en
nog was het overal stikkend vol.

Den 28 dezer, na bij den Heer Lacour nog eenige kunststukken en
oude medailles, waarvan een gedeelte alhier omtrent de voorstad
_St. Seurin_ gevonden werd, gezien te hebben, ging ik met hem
het Museum van Natuurlijke Historie, Schilderijen, Oudheden; enz,
bezigtigen. Het behoort aan bijzondere personen, die het voor geld
laten zien; doch daar de Heer Lacour met hun bekend was, kostte
het ons niets. In eene ruime en fraaije zaal, waarin het licht van
boven invalt, ziet men verscheidene schilderijen, waar onder eenige
fraaije: op de lijsten van de meesten leest men den naam van den
een of anderen voornamen meester. In dezelfde zaal ziet men eenige
wapenen en andere werktuigen van zoogenaamde Wilden, eenige opgezette
en in wijngeest bewaarde dieren, mineralen, enz. doch de opgezette
dieren waren zeer door de mot beschadigd; twee mummien of gedroogde
lijken van _Teneriffe_, een groote oude lijkbus van gebakken steen,
die te _Toulouse_ gevonden was, eenige aardevaten der ouden, fraai
gemaakt, en glad en blinkende, of zij verglaasd waren, enz. In een
andere pot of lijkbus met een deksel, toonde men nog eenige half
verbrande beenderen, die men zeide dat 'er in gevonden waren. Men
liet 'er ook eenige traanflesjes (_lacrimatoires_) die hier omstreeks
gevonden waren, zien; doch het geen ik bijzonder merkwaardig vond, was
een genoegzaam vierkante steen, naar gissing omtrent 3 voeten hoog,
en wat minder breed; op drie zijde was beeldhouwwerk _en basrelief_
van eene goede teekening, verbeeldende de middelste en breedste zijde
Jupiter en Ganimedes, en de twee anderen Juno en Leda. De zoon van
den Heer Lacour heeft deze beeldtenissen geteekend en gegraveerd. Ik
zend 'er u hier nevens een afdruk van. De trekken die gestipt zijn,
heeft hij, als genoegzaam verwoest, bijgeteekend. Deze steen is pas
omtrent drie weken geleden gevonden, bij het graven van een' kelder
voor een nieuw huis dat gebouwd wordt, ter zijde van het Hotèl van de
voormalige _Intendance_, en de straat genaamd _rue des Fosses_ [209]
_de l'intendance_. Men veronderstelt dat deze steen gediend heeft tot
een piedestal van het beeld van Jupiter; hebbende de ruwe of onbewerkte
zijde tegen den muur gestaan, misschien in den tempel van Jupiter, waar
van ik hier voor gesproken heb. In vroegere tijden is hier, zoo als de
naam van de straat nog aanduidt, een gracht geweest, en deze steen is
daar welligt met andere afbraak in geworpen om dezelve te dempen. Het
gemelde huis en kelder nog niet voltooid zijnde, zag ik daar nog
verscheidene bewerkte steenen, half in den grond liggen; op sommigen
was loof- en lijstwerk van een' goeden smaak, doch ik zag 'er ook een,
waarop eenige beeldtenissen waren, die 'er vrij Gothisch uitzagen. Alle
deze steenen, geelachtig van kleur, behooren tot de soort, die men
hier omstreeks en in de meeste steengroeven van _Frankrijk_ vindt,
en doorgaans gebruikt wordt, om te bouwen. Oudheidkundigen zullen
hunne gevoelens over den opgemelden steen denkelijk wel bekend maken.

Verder gingen wij het kabinet van schilderijen van den Heer
Journu-Aubert lid van de _Senat Conservateur_ bezigtigen, in
een huis niet ver van den grooten Schouwburg, _Rue des Fosses du
Chapeau Rouge_. Vier stukken van Joseph Vernet [210], schilder van
verscheidene Zeehavens enz. verdienen daar in bijzonder opgemerkt
te worden; die meester heeft ze voor dit Kabinet, dat niet groot is,
doch waar in men behalve deze nog verscheidene fraaije stukken ziet,
geschilderd. De namen van vele voortreffelijke meesters zijn ook op
de fraai vergulde lijsten te lezen.

In dit zelfde gebouw, dat vrij groot is, ziet men ook eene danszaal,
en eenige anderen daar bij behoorende vertrekken, op de wijze van
een grot, aardig geschilderd en versierd. Deze plaats, waar van men
vooral met den vasten-avondtijd (_Carnaval_) gebruik maakt, moet bij
avond verlicht zijnde, geene onaardige vertooning maken. Men noemt
dezelve _Frascati_.

Na het middagmaal zag ik in de voorstad, achter de _Jardin Public_
wandelende, aan het eind van dezelve een fraai lusthuis en tuin; een
gedeelte daar van was afgezonderd, en diende thans om danspartijen
en zoogenaamde landelijke feesten (_Fètes Champêtres_) te geven. Men
noemde het _Tivoli_, alles om _Parijs_ na te apen, waar men ook zulk
een _Frascati_ en _Tivoli_ heeft.

's Avonds ging ik _au Théatre Français_; men gaf 'er een nieuw stuk,
dat niet veel beteekende, en een ander dat ik te _Parijs_ reeds gezien
had. Hier betaalt men 15 _sols_ in het _parterre_, dat ook slechts eene
staanplaats is. Ondertusschen, daar de avonden lang beginnen te worden,
zijn diergelijke plaatsen voor de vreemdelingen goed, om 'er een uurtje
in door te brengen. Die van _Bordeaux_ schijnen nog al liefhebbers van
het Tooneel te zijn; doch naar ik vernam, bestaat hun uitspanning en
pracht bijzonder in de goede sier, en het houden van maaltijden, als
een blijk hier van onder anderen, vindt men in hun voornaamste Almanak
(_Calendrier de la Gironde_) van het laatst afgeloopen _Fransche_
jaar, achter een lijst van de Departementale en Stedelijke Besturen,
Regtbanken, Bankiers, Makelaars, Kooplieden enz. eene onderrigting,
om eene tafel voor twaalf personen aanteregten (_Instruction pour
regler le service d'une table de douze couverts_.) Nu het is hier ook
in der daad een soort van luilekkerland, goed vleesch, vooral rund
en schapen, haperen 'er niet, daar _Gascogne_ nog al wat weiland
oplevert, zoo min als versche zee- en riviervisch; de omstreken
leveren ook onderscheidene soorten van wildbraad en tam gevogelte
in menigte op, waarbij men veeltijds de beroemde truffels, die het
naburig land van _Périgord_ oplevert, voegt; _Perigueux_ de hoofdstad
van dat land is beroemd om de patrijzen-pastijen; en de wijn begrijpt
gij dat bij dit alles niet hapert, hoewel de fijne en lekkere soort
'er gansch niet algemeen en bijna zoo duur is als bij ons. De wijn,
dien men in de herbergen, zelfs in de voorname, gewoonlijk drinkt,
is maar redelijk; en als men een flesje extra wil hebben, moet men
'er al 4 of 5 _livres_ voor neêrtellen, en dan heeft men nog van den
allerbesten niet. Over het geheel zijn de levensmiddelen hier duur,
zelfs houdt men _Bordeaux_ voor de duurste plaats van _Frankrijk_;
het geen ik voornamelijk aan den overvloed van geld, die 'er althans
in vredestijd plaats heeft, toeschrijf. Menschen, die rijk zijn,
en het voornamelijk om lekker eten en drinken te doen is, zou men
deze stad wel tot eene woonplaats kunnen aanraden.

Den 29 dezer; daar men mij de Kerk der voormalige _Carthuizers_, in
een der voorsteden, als bezienswaardig had opgegeven, ging ik die
heden bezigtigen. In het voorbijgaan zag ik die van _St. Seurin_,
waarin steenhouwers, metselaars, en andere werklieden, drok bezig
waren met dezelve op te gnappen; merkwaardigheden vond ik 'er
niet. Het koor van de _Carthuizer_ Kerk is rondom van marmer; maar
vooral verdient het schilderwerk van het gewelf in deze Kerk, om de
aardige uitwerking die het maakt, bewonderd te worden; het bestaat
slechts in eenig loofwerk enz. en boven het koor ziet men een koepel,
rondom met glasramen; deze inzonderheid is zoo natuurlijk geschilderd,
dat men zou meenen dat hij wezenlijk bestond.

In het terug keeren las ik op den hoek van een straat _rue plus de
Rois_, en op die van een anderen _rue haine aux Tyrans_. Gij begrijpt
dat 'er deze opschriften van daag of gisteren niet gezet zijn. Thans is
'er ook een straat, die men _rue Bonaparte_ noemt.

Heden was het weder vrij zacht, anders hebben wij hier, hoewel op
44 graden, 50 minuten noorderbreedte, en pas in het begin van den
herfst, al eenige dagen gehad, dat het 's morgens en 's avonds een
weinig koud was.

Onze landgenoot de Heer van Erichem, Doctor in de medicijnen alhier,
onthaalde ons op een lekker middagmaal naar den _Hollandschen_ trant,
waarbij zelfs watertongetjes, die zeer goed waren; die hupsche en
vriendelijke man, welke hier reeds verscheiden jaren woont, en als een
kundig Geneesheer bekend is, heeft echter nog veel van de _Hollandsche_
gebruiken behouden, onder anderen is hij nog een groot liefhebber van
de pijp, en zijne echtgenoote, hoewel eene _Fransche_, is redelijk
genoeg, om zich hier na te schikken. De _Fransche_ vrouwen zijn anders
over het algemeen zeer tegen het tabak roken, en een pijp is genoeg,
om haar een gezelschap te doen schuwen.

Na den maaltijd gingen wij met den Heer van Erichem en zijne huisvrouw,
den tuin achter het huis van den Heer Gramont, een der voornaamste
Kooplieden van deze stad, bezigtigen; dit huis is aangenaam gelegen
aan het eind van de kaai, naar den kant van de scheepstimmerwerven. De
tuin is niet onaardig, en gedeeltelijk in den _Engelschen_ smaak
aangelegd; een gemetseld grachtje met stil staand water, waarin
eenige zwanen en eenden, loopt 'er door. Doch hij, die _Hollandsche_
tuinen en buitenplaatsen gezien heeft, vindt hier in 't geheel niets
bijzonders. In een klein park had men ook een paar reeën, en het
geen vreemd was, een van de twee scheen zeer boosaardig, zoo dat,
als 'er iemand in het park kwam, zij terstond naar hem toe liep;
zij zette zich voor hem op de achterste pooten, en krabde met de
voorste. De tuinman was 'er zelfs bang voor, doch wij wapenden ons
ieder met een tak van een boom, na een paar slagen, stelde zij zich
niet meêr te weêr, maar liet zich zelfs streelen.

In het terug keeren, niet ver van daar op de kaai, toonde men mij het
Vondelinghuis, ook _l'Hôpital de la Manufacture_ genaamd, het is een
groot en aanzienlijk gebouw; 's jaarlijks werden 'er doorgaans 400 à
500 vondelingen in gebragt; zij worden in een draaipoortje (_tour_)
gelegd, en men waarschuwt door een bel die daar naast hangt [211]. Hoe
zeer deze gestichten strekken ter voorkoming van afgrijsselijke
misdaden, moet men toch bekennen, dat zij aanleiding geven, en
een ruime deur openzetten voor ongeregeldheden en liefdeloosheid;
vooral bij _Fransche_ moeders in voorname steden, welke zoo algemeen
de afgrijsselijke gewoonte hebben, van hare zuigelingen, zoodra zij
geboren zijn, van zich aftestooten, en aan vreemden buiten de stad,
en dikwijls eenige uren van daar overtegeven, en dus de ongevoeligheid
omtrent haar kroost al zeer ver hebben gebragt. Zulke moeders zien
dikwijls eene henne met hare kiekens, en zij blozen niet.--Welke
gevolgen moet dit voor het vervolg op de opvoeding, en dus ook op de
Maatschappij, niet hebben? Diergelijke gebreken vindt men in menigte
in die maatschappelijke inrigting, die men ons als zoo goed en zoo
verkieslijk aanpreekt; en hij die zich durft vermeten, om 'er iets
tegen te zeggen, wordt voor een Jacobijn of Filozoof, twee nieuwe
scheldnamen, uitgedacht, om redelijke menschen hatelijk te maken,
uitgekreten [212].

's Avonds ziet men hier in de Koffijhuizen (waar onder 'er verscheiden,
die zeer fraai en net zijn) veel bier drinken [213]. Het Hollandsen
bier is hier ook bijzonder geacht; hier en daar leest men nog op de
uithangborden _Bierre de Hollande_; en wij zelve maken 'er zoo weinig
werk van, dat deze trafiek geheel in verval geraakt. Men maakt hier
ook anijsdrank onder den naam van _Anisette de Bordeaux_ bekend; doch
hij is op zijn best half zoo goed als onze _Amsterdamsche Anisette_
uit het _Loosje_, of van Fokke; dit bekennen de _Franschen_ zelve, en
maken van de _Anisette_, zoo wel als van de _Curassau de Hollande_ [214]
ongemeen veel werk, en wij laten die soort van goed uit _Frankrijk_
komen, en betalen het duur.

Den 30 dezer, zijnde zondag, ging ik de groote misse in de
_St. Andréas_ Kerk hooren; 'er werd vrij goed gezongen, en het
orgelmuzijk was zeer aangenaam; deze en eenige andere Kerken, die
ik bezocht, waren tamelijk vol volk. Die van _Bordeaux_ worden voor
zeer gehecht aan den regeringsvorm, zoo als die voor de omwenteling
bestond, gehouden, en zijn dus ook ijverige Roomschgezinden. Deze
plaats zeer veel handel met _Engeland_, zoo wel als met _Holland_
drijvende, welke handel thans genoegzaam geheel gestremd is, kunt gij
begrijpen hoe de Kooplieden gezind zijn; want de handel is hier even
als in onze kooplieden de spil, waarop alles draait, en de handelgeest
de voorname drijfveer van de bemoeijingen der meeste ingezetenen.

Hier is ook eene school van Koophandel, (_Ecole de Commerce_) waar de
gronden van den beoefenenden Koophandel onderwezen worden, benevens
de Aardrijkskunde tot den koophandel betrekking hebbende, deszelfs
regten en wetten, en de zedekunde van den Koopman. De lessen worden
in het openbaar, en om niet (_gratis_) dagelijks, behalve op Zon- en
Feestdagen, gegeven; en de onderwijzers zijn H. C. Guille Professor,
en Chalret toegevoegde (_suppléant_).--Was dit voor ons geen voorbeeld
ter navolging?

De wallen van het _Chateau du Haa_, dat niet ver van deze Kerk
gelegen is, zijn gesloopt, en sommige muren afgebroken; het ziet
'er dan hier door de puinhoopen enz. woest en onoogelijk uit. Het
Kasteel zelf dient thans voor een gevangenis. Deze sterkte werd,
benevens _le Chateau Trompette_, in 1451 of 1452 onder Karel de
VII. gebouwd, en beide zijn in de geschiedbladeren van _Frankrijk_,
vooral met opzigt tot de burgeroorlogen, zeer bekend.

Behalve de _allées de Tourny_, is 'er nog een lange regte en vrij
breede straat, loopende van de _Place Nationale_, tot voorbij de
_Jardin Public_, zij is aan beide zijde met boomen beplant, en dient
ook voor eene wandelplaats; men noemt dezelve _le Cours de Tourny_. De
_Allées de Tourny_, hebben wel iets van de _Boulevard du Temple_ te
_Parijs_ in het klein; 'er is een kleine Schouwburg, Marionnetten,
koorddansers of springers en andere spellen, waar men zeldzaamheden
enz. laat kijken; de twee _Engelschen_ welke een soort van geschubde
huid hadden, en die ik reeds te _Parijs_ gezien had, waren thans
ook hier. Ook zag ik 'er eene vrouw, van, naar het mij voorkwam,
ruim 30 jaren, hebbende een' zwaren baard van zes duim lengte,
ongemeen sterke wenkbraauwen, en bijzonder op hare beenen zeer veel
haar. Deze vrouw was nog maar vijf dagen geleden in de kraam bevallen,
en het kind was ook op verscheiden deelen van het ligchaam met haar
bewassen, had reeds bakkebaarden, en zeer zware wenkbraauwen; het was
bruinachtig van vel, doch zag 'er anders zeer gezond uit. De moeder
liet het zuigen, en ik verwonderde mij over de blanke borsten van
die vrouw, waarop die rosachtige en grijze baard eene afzigtelijke
vertooning maakte; over het geheel scheen deze vrouw niet kwalijk
gemaakt, doch was zeer zwak van gezigt, en had behalve den baard,
zeer onbevallige wezenstrekken. Ondertusschen heeft zij toch nog een
minnaar in een oppasser of knecht gevonden; zoo vreemd en misselijk
is somtijds de smaak der menschen. Volgens de bekendmaking, zou haar
een _Hollandsch_ Koopvaarder uit _Noorwegen_ mede gebragt hebben;
ondertusschen sprak zij tamelijk _Fransch_, en hare stem, zelfs in
het zingen, was juist niet onaangenaam. Naast den kleinen Schouwburg
is ook een huis, waar openlijk verscheidene soorten van dobbelspelen
dagelijks gespeeld worden; men ziet 'er niet anders dan ambagtslieden,
varensgasten, en diergelijke, tot den zoogenaamden lagen burgerstand
behoorende; ook zag ik 'er verscheidene aankomende jongelieden;
'er was doorgaans veel volk. Ik herhaal het, hoe is het mogelijk,
dat men zoo iets in eene geregelde maatschappij duldt?

Na den middag ging ik naar eene soort van tuin, even buiten de
stad, naar den kant van de voorstad _St. Seurin_, men noemt dezelve
_Plaisance_; 'er werd gedanst, en eenige spellen, zoo als in een
molen draaijen, op een plank wippen, schommelen enz. gespeeld; doch
door het gure en onaangename weder, was 'er niet veel volk.

Voorleden Zondag had ik al hooren aankondigen, en aangeplakt gezien,
dat men 's avonds in het Marionnettenspel de Geboorte van J. Christus
zou vertoonen, zoo als zulks toen ook geschied was, en heden avond
moest hetzelfde weder plaats hebben; zulk eene zonderlinge vertooning
willende zien, ging ik 'er heen. Men begon met den Engel, die Maria
de boodschap bragt, vervolgens zag men de aankomst van Maria en
Joseph aan de herberg, de Geboorte, de Wijzen uit het Oosten, den
Kindermoord, de vlugt naar _Egypten_, enz. De toestel was voor zulk
eene soort van vertooning nog al zoo heel slecht niet, maar de waard
van de herberg, als een _Fransche_ kok gekleed, en een Pastoor met
een zwarte tabbaard aan en een vierkante muts (_bonnet carré_) op,
kwamen 'er misselijk in.--In eene plaats, waar men nog al werk van
den kerkelijken eerendienst schijnt te maken, zulk eene onteerende
vertooning--welke ongerijmdheid! Met dat al was 'er veel volk, en
de meesten zaten met de grootste aandacht te kijken.--Wat zegt gij
hier van, Vriend! zoudt gij zoo iets in deze tijden, en in een der
voornaamste steden van _Frankrijk_ wel gezocht hebben?

Den 1en October, voornemens zijnde om morgen niet den postwagen van
hier op _Tours_ te vertrekken, had ik reeds voor eenige dagen plaatsen
besproken; want men moet het thans op het laatst niet laten aankomen,
omdat 'er al eenige nieuwsgierigen, om het aanstaande krooningsfeest
te zien, op reis gaan.

Niets willende overslaan, ging ik de vesting _le Chateau
Trompette_ genaamd, ook van binnen bezigtigen, doch vond 'er niets
merkwaardigs. Naar men mij verzekerde, bestaat 'er reeds sedert
eenige jaren een ontwerp, om deze vesting geheel te slopen, den
grond te doen bebouwen, en dit schoone gedeelte van de stad, alzoo
aanmerkelijk uit te leggen.

Daar het heden markt was op de plaats, bij de poort _St. Julien_,
ging ik daar henen, om de boeren van _de Landes_ (heigronden) [215]
welke op stelten loopen, te zien; digt bij de markt ontmoette ik
'er een, zijne stelten waren zoo hoog, dat hij wel drie voeten van
den grond verheven was [216]; en door de wijde schreden, die hij daar
mede deed, vorderde hij zoo sterk, dat men hem op een drafje loopende
niet bijgehouden zou hebben; hij had een' langen stok in de hand,
om zich te ondersteunen; sommigen, naar ik vernam, gebruiken die ook,
om zittende op te rusten, doch dan is hij korter en met eenen platten
knop 'er op. De kleeding van dezen man bestond in een kort kamizool
van rooden stof, met mouwen tot op de hand, en een ander wat langer en
wijder met mouwen tot aan de elleboogen, van bruinachtig grof laken
of pij 'er over; hij had een plat gebreid mutsje op van bruine wol
(_berette_) zoo als de boeren van het landschap _Bearn_, waarvan ik
reeds gesproken heb. Op de stelten stond hij blootvoets, en had om de
beenen stukken schapenvel met de wol naar buiten, als een soort van
slopkousen; in den winter of bij slecht weder, heeft hij ook een soort
van overrok zonder mouwen van schapenvellen, met de wol naar buiten,
aan. Onder aan hun stok en stelten is, in plaats van ijzer of koper
beslag, een stuk van een ossenbeen gemaakt. Hunne haren kammen zij
genoegzaam nooit uit, maar ontwarren die slechts met de vingeren,
zij staan dan ook steil en als borstels van het hoofd af. De reden,
waarom deze lieden op stelten loopen, is, om beter door de hoog en
digt begroeide of zandige heiden, als mede over de sloten en groeven,
die zich in hun weg opdoen, te kunnen komen, misschien ook om spoediger
te vorderen; de herders [217] op deze stelten staande, kunnen ook hunne
kudde beter overzien. Om de stelten aan te binden, gaan zij doorgaans
in hunne hutten op een hooge kas of op den schoorsteenmantel, die
vrij hoog is, zitten; en in het veld zijn zij dikwijls verpligt,
wanneer 'er zich geen heuveltjes of diergelijken opdoen, om op een
boom of struik te klimmen. Hunne vrouwen maken zich eene soort van
hoog opstaande kap, van twee of drie doeken als servetten; twee
punten daar van zijn van achteren bij elkander gespeld; zij hebben
een kort jakje aan, van de een of andere grove stof; overigens zag
ik aan hunne kleeding niets bijzonders [218]. Deze menschen, naar ik
vernam, zijn even als de bewoners van de hooge _Pijreneën_, het geen
men ruw en onbeschaafd noemt, daar bij ook zeer bijgeloovig, zoodat
men ze door een vertelling van weerwolven of spoken, ligter dan door
geweld, zou kunnen verjagen; zij hebben ook hunne bijzondere zeden
en gebruiken, doch zijn door de gemeenschap met de naburige steden,
alwaar zij schapen, houtskolen, oesters [219], wild, enz. ter markt
brengen, veel verbasterd en bedorven. Zij staan in dit opzigt alzoo
met de goede eenvoudige bergbewoners niet gelijk.

Terwijl wij over de kleederdragt handelen, moet ik ook een paar
woorden zeggen van die vrouwen en dochters alhier, welke tot de klasse
der ambachtslieden, dienstmaagden, enz. behooren: zij onderscheiden
zich, vooral wanneer zij uitgedoscht zijn, door zeer hooge mutsen,
en dragen, even als onze _Noord-Hollandsche_, eene menigte rokken over
elkanderen. In het algemeen zien 'er de vrouwen hier vrij wel uit. Men
ontmoet 'er ook op de wandel- en andere plaatsen, voor het openbaar
vermaak geschikt, zeer vele gerijfelijke juffertjes, waar onder men
'er vindt, die 'er zeer bevallig uitzien, en de houding en kleeding
van de zoogenaamde voorname vrouwen vrij wel weten na te volgen.

Het getal der schoensmeerders, meestal aankomende jongens, was hier
zoo groot, dat de Politie 'er voor de zeevaart, nog maar kort geleden,
eenige honderden heeft doen oppakken.

Daar de _Bordeauxsche_ wijnen bij ons genoeg bekend zijn, zal ik mij
niet ophouden, met u de soorten daar van optenoemen, maar alleen
zeggen, dat die, welke men _Vin de Grave_ noemt, en welke onder
de meest geachtste soort behoort, dus genaamd wordt, omdat zij op
eenen keizelachtigen zandgrond, die de _Franschen Gravier_ noemen,
geteeld wordt: de witte is het algemeenste, en wordt, benevens die
van _Sauterne_, hoog geschat. Van de roode _Medoc_- [220]wijnen,
maakt men zoo wel hier als bij ons zeer veel werk, doch dat land zou
al vrij wat grooter moeten zijn, om al de wijnen, die naar hetzelve
genoemd worden, te kunnen voortbrengen; maar, zoo als ik reeds gezegd
heb, de wijnen komen dikwijls met valsche doopceelen ter markt,
en om dagelijks een flesje echte _la Fitte_, _Chateau Margot_ of
diergelijke, op zijn tafel te hebben, is een burgerstuivertje maar
in 't geheel niet toereikende. Gelukkig dat men buiten dien zeer wel
gezond en vergenoegd kan zijn, en missen velen dat kostbare roode sap,
zij kunnen daar door ook beter de roode jichtbaai (dat toch gansch
geen aangename opschik is) missen. De wijnkoopers alhier schijnen
vrij algemeen te gelooven, dat de adem van ziekelijke of ongestelde
personen, schadelijk is voor den wijn, en laten daarom niet gaarne
menschen, die 'er ongezond uitzien, en vooral geene vrouwen, in hunne
pakhuizen, die men _Chais_ noemt.

Van de openbare gebouwen sprekende, heb ik nog vergeten, om van de
Kerk van _St. Dominicus_ melding te maken. Zij verdient inzonderheid
om het fraaije beeldhouwwerk op den voorgevel (_facade_) wel gezien
te worden; thans wordt zij, zoo ik meen, _la Paroisse Notre Dame_
genaamd, en staat tegen over een straat, uitkomende aan de _Allées de
Tourny_; van deze wandeling moet ik ook nog zeggen, dat zij genaamd
is naar den Rentmeester (_intendant_) Tourny den vader, aan wien
die van _Bordeaux_ deze wandelingen, en meêr andere aanzienelijke
verbeteringen in hunne stad, verschuldigd zijn, en wiens nagedachtenis
daar dan ook met reden in zeer veel achting is.

_Bordeaux_, een der oudste en aanzienlijkste steden van _Frankrijk_,
was voorheen de Hoofdstad van de Provincie, _la Guienne_ genaamd, thans
is zij het van het Departement _de la Gironde_, de naam van de rivier,
welke voortgebragt wordt door de vereeniging van de _Dordogne_ en de
_Garonne_. De bevolking van deze stad wordt op ruim 104,600 begroot;
zij is aan den linker oever van de _Garonne_, omtrent 15 uren van
de plaats, waar de _Gironde_ in zee valt, gelegen. Haar grondgebied
is zeer uitgestrekt, doch naar evenredigheid niet bevolkt, door
de moerassen, die 'er van het Noorden naar het Zuid-Oosten langs
liggen. Sommigen willen den naam van die stad afgeleid hebben van
_bord de l'eau_, of _bord des eaux_, (kant van het water) omdat
zij aan den waterkant gelegen is. In oude tijden werd zij _Aquita_,
en daar na _Burde Galla_ genaamd.

Deze stad heeft verscheidene beroemde mannen opgeleverd, waaronder de
waarlijk groote Michel Montaigne, hoewel niet in _Bordeaux_ zelve,
maar op het Kasteel _Esquem_ in het naburig Landschap _Perigord_
geboren, vooral niet moet vergeten worden. Die kloeke wijsgeer was
Maire van deze stad omtrent 1581, en stierf in 1592, in den ouderdom
van ruim 59 jaren. Het kostelijke werk, dat hij onder den nederigen
titel van _Essais_ heeft geschreven, is u ongetwijfeld bekend
[221]. Zulke mannen telt men toch maar weinig in de Geschiedbladeren.

Over mijn herberg _l'Hotèl des sept Frères_, bij Langueron, _petite
rue de l'Intendance_, was ik wel te vreden; het is 'er vrij zindelijk
en gnap, en voor _Bordeaux_ gansch niet duur [222].

Gij bekomt nu niet eerder tijding van mij, Voor dat ik te _Parijs_
ben.--Vaarwel!





VIER EN TWINTIGSTE BRIEF.

_Parijs, 11 October._


Dingsdags den 2 dezer, 's morgens om 6 uren vertrok ik van _Bordeaux_,
en gisteren ben ik hier weder aangekomen, na mij een paar dagen te
_Tours_ te hebben opgehouden; zie hier mijne aanteekeningen aangaande
die reis.

De reizigers van _Bordeaux_ naar _Parijs_, stappen doorgaans aan
den overkant van de _Garonne_, ter plaatse _la Bastide_ genaamd,
op den postwagen. Ik was tijdig genoeg aan het veer, doch moest
'er wel een groot kwartier wachten, omdat 'er geen schuitjes waren,
zoodat ik vreesde van te laat te zullen komen; het bestuur van dit
veer schijnt niet zeer naauwkeurig te zijn, want, naar ik vernam,
had diergelijk verzuim wel eens meêr plaats. De bagagie wordt daags
te voren in de stad op den wagen geladen. Men betaalt daar voor
tot _Tours_ £ 25- per quintaal en £ 60- de persoon voor een plaats
binnen in. Buiten ons, was 'er alleen eene vrouw met een ziek kind
op den wagen, zoo dat het gezelschap niet zeer mede viel. Langs een'
vrij goeden weg met kleine steentjes opgeworpen, en hier en daar wat
stijgende, komt men omtrent 3 uren van _Bordeaux_, aan den oever
van de _Dordogne_. Men ziet langs dien weg eenige buitenplaatsjes
en landhuizen, en veel wijngaarden, waarin men drok bezig was. Deze
landstreek schijnt wel bewoond. De _Dordogne_ is hier eene aanzienlijke
rivier, en daar 'er eb en vloed gaat, zeer bevaarbaar. Ondertusschen
moest de wagen hier ontladen worden, om aan dezen kant te blijven
staan: aan den overkant vindt men een' anderen; dit lossen en laden
houdt zeer lang op. De _Franschen_ mogten hier en daar wel eenige
van onze doorgaans zoo gnappe veerlieden overlaten komen, om met
ponten en diergelijke schuiten te leeren omgaan. Aan den anderen kant
een klein eind weegs landwaards in, ligt het dorpje _St. André de
Cubsac_; dit rekent men 3 posten van _Bordeaux_. Hoewel het pas 10
uren was, werd 'er het middagmaal gehouden; het was maar redelijk,
doch de prijs ook gering. Te _Cavignac_ 2 1/2 post verder kregen wij,
uithoofde van den slechten weg, waarvan wij reeds een gedeelte gehad
hadden, en nog een erger hebben moesten, acht paarden. De landstreek
scheen hier niet zeer vruchtbaar; men ziet niet anders dan eenige
wijngaarden, en hier en daar wat hout. De weg wordt hoe langer hoe
slechter; de grond is tamelijk effen, maar meest onbebouwd; veel
heide, waarop men niet anders dan hier en daar wat denneboomen, en
eenige andere struiken ziet; de gezigten gelijken nu en dan wat naar
die, welke men op sommige plaatsen in de _Meijerij van den Bosch_
aantreft. Het steedje _Montlieu_, waar wij door kwamen, ziet 'er
niet voordeelig uit, 'er was echter nog al eene overdekte halle. Nu
waren wij in het Departement _de la Charente Inferieure_. _Montlieu_
is 8 1/2 post van _Bordeaux_. Het begon al duister te worden; en een
half uur verder op een plaatsje _Chevenceau_ genaamd, namen wij het
avondmaal en nachtverblijf, dat nog al redelijk was.

Den volgenden morgen, om 5 uren, stapten wij weder op den wagen. De
weg werd wat beter, doch de landstreek is meest heide; verder op
echter wordt zij aangenamer, hier en daar boschjes, veel notenboomen,
akkerland, en tusschen beide eenige kleine heuvels.

Omtrent _Barbezieux_ begint het Departement _de la Charente_. Wij
hielden 'er op, om het middagmaal te nemen, ondertusschen ging ik het
plaatsje, dat zich nog al aangenaam opdoet, doorwandelen, doende mijn
ontbijt met brood en druiven, dat ik onder weg kocht. De herberg ziet
'er hier anders zeer wel uit, doch, daar het pas negen uren 's morgens
was, en ik den vorigen avond wel gegeten had, had ik niet veel honger
[223]. De wandelingen bij dit stadje zijn aangenaam met lindeboomen
beplant; in hetzelve ziet het 'er nog al redelijk welvarende uit. Ik
zag 'er verscheidene linnenwevers, men scheen 'er ook veel druiven
te droogen, en, naar ik vernam, waren de kapoenen van _Barbezieux_
beroemd. Van een oud kasteel, dat in het steedje staat, en thans tot
eene gevangenis dient, wist men mij niets bijzonders te vertellen. De
Onderprefect houdt hier zijn verblijf, en het getal der inwoners
wordt op ruim 2700 begroot. De weg wordt goed, en de gezigten hier
en daar nog al aangenaam, vooral op een hoogte omtrent 1 1/2 uur
van _Barbezieux_; men komt vervolgens door een eikenbosch, waarin
echter weinig of geen zware boomen. Ik verwonderde mij gedurende
de gansche reis, dat men in _Frankrijk_ niet beter zorgt voor de
beplanting, vooral, daar dit land zoo aanmerkelijk veel brandhout
noodig heeft. Men ziet weinig bosschen, en de wegen zijn slechts hier
en daar beplant. De prijs van het brandhout stijgt, bijzonder ook
te _Parijs_, van jaar tot jaar: sinds jaren schijnt men het gebrek
daar aan te voorzien, en nog vindt men 'er onbebouwde gronden, en
weinig boomen langs de wegen [224]. Het steedje _Roulet_, waar wij
door kwamen, ziet 'er vrij wel uit. De weg blijft aangenaam,--hier
en daar buitenplaatsen en papierfabrieken met watermolens, die op
beken staan.--Eenige rotsen maken geene onaardige vertooning. Men
zeide mij, dat dezelve goede steengroeven opleverden. Hier omstreeks
is de weg beplant, en de stad _Angoulême_, op eene hoogte gelegen,
vertoont zich aan het einde van dezelve op eene bevallige wijze. Om 3
1/2 uur na den middag stapten wij af aan de herberg _la Croix d'Or_,
in de voorstad _du Homo_, even buiten de genoemde stad, en na het
avondmaal besteld te hebben, klom ik naar dezelve; 'er is een groote
halle bij de plaats _de la Commune_. De straten zijn 'er doorgaans
naauw. Anders ziet het 'er nog al vrij welvarende uit. Men heeft hier
ook een' Schouwburg, die van buiten nog al een fraai gebouw is, hij
staat op een plein, dat men _Place de la Comedie_ noemt. Naast den
Schouwburg is een zeer fraai Koffijhuis, met een tuin en ruime zaal,
waarin drie billarten; ik nam daar eenige ververschingen. Uit een der
kamers heeft men een zeer fraai gezigt. Van de _Place de la Comedie_
gaat men op de gemeene wandeling, van waar men ook een schoon gezigt
heeft, vervolgens van daar den wal rond. Het gezigt blijft altijd
fraai. De hoofdkerk, die ik in het voorbijgaan zag, ziet 'er inwendig
zeer eenvoudig uit, en levert niets bijzonders op. Den wal volgende,
komt men op _de Place Beaulieu_, zijnde een fraaije wandeling op een'
terras, van waar men, alzoo de stad op een vrij hoogen heuvel ligt,
een verrukkelijk en zeer uitgestrekt gezigt heeft. Door het dal ziet
men de rivier _la Charente_ kronkelen. Over dezelve ligt een fraaije
steenen brug, en zij maakt door haren slingerenden loop verscheiden
eilandjes. Verder ziet men de haven, waarin eenige schuiten lagen,
en de voorstad _du Homo_, die zeer uitgestrekt is. Aan de andere zijde
ziet men den fraaijen grooten weg, en eenige bergen in het verschiet;
op dit terras, dat vrij groot is, zijn eenige lanen van lindeboomen,
doch zij waren hun blad meestal kwijt; het fraaije gebouw dat men
op hetzelve ziet, was voorheen een Nonnenklooster. Thans dient een
gedeelte van hetzelve voor de Stadsboekerij. Omstreeks deze stad
zijn verscheidene papierfabrieken, en het papier van _Angoulême_ is
door geheel _Frankrijk_ beroemd, en wordt tot het drukken van werken
van belang gebruikt [225]. Ik zag hier ook in het voorbij gaan een
fabriek van speelkaarten. De Ingezetenen drijven veel handel in wijn
en brandewijn. Het stadje _Cognac_, van welker beroemde brandewijnen
wij zeer veel trekken, behoort ook tot het landschap _Angoumois_,
waar van _Angoulême_ de hoofdstad plagt te zijn. Thans is zij de
hoofdplaats van het Departement _de la Charente_. Het getal harer
ingezetenen wordt op 11,500 begroot, doch, naar men mij verzekerde,
zijn de voorsteden te zamen genomen grooter, dan de stad zelve. Men
zegt, dat de ingezetenen over het algemeen vrij los en ongedwongen
van levenswijze zijn. De levensmiddelen, en zelfs de huishuren zijn
'er, naar ik vernam, niet goedkoop. Hier omstreeks wordt ook veel
saffraan geteeld.--Dit stadje is vooral om de schoone gezigten wel
der moeite waardig om te zien.

Tot onze groote verwondering, vonden wij in onze herberg, die 'er
gansch niet oogelijk uitzag, een zeer goed avondmaal; de postwagen
naar _Bordeaux_, ook aangekomen zijnde, aten wij met 12 à 15 menschen,
waar onder een paar niet onaardige vrouwen waren. Onder andere spijzen
zettede men ons een soort van kleine vogeltjes voor, die men in de
wijngaarden vangt, en _becsigues_ noemt; ik had ze onder weg reeds
meêr gegeten, en vond ze smakelijk, wij hadden ook, voor _Frankrijk_,
zeer lekkeren sausbaars, en overvloed van uitmuntende rivierkreeftjes,
de wijn was tamelijk goed, en men had alzoo geen reden, om over den
prijs (zijnde slechts £ 3-:-:) te klagen.

Deze stad heeft door de religieoorlogen veel geleden. Johannes Calvinus
verpligt zijnde, om _Parijs_ te verlaten (in 1533), nam eerst de
wijk naar deze stad, en vervolgens naar _Poitiers_. In 1568 werd
dezelve door den Admiraal de Coligny, aan het hoofd van het leger
der Hugenoten genomen.

Na het avondmaal, in plaats van naar bed te gaan, stapten wij weder op
den wagen, om den nacht door te rijden. Het was helder sterrelicht,
en de weg zeer goed. Ik sliep tusschen beiden nog al wat, want men
heeft in _Frankrijk_ bij den nacht minder reden, om ongerust te zijn
voor ongelukken dan bij ons; omdat de persoon, die de paarden leidt,
op een van dezelven zit, en dus beter zien kan, dan een koetsier,
op den bok zittende.

Den 4 dezer. 's Morgens bij het opgaan van de zon, was het mistig en
zeer koel, de grond tamelijk effen en de weg goed. Men ziet hier geen
wijngaarden. Omtrent het dorp _Chaunay_, 8 1/2 post van _Angoulême_, en
waar wij van paarden verwisselden, begint het Departement _la Vienne_;
hier omstreeks zag ik veel schapen, die de akkers afweiden; de boomen,
die men 'er het meeste ziet, zijn noten en castagnes, hier en daar
een' enkele eik. Wij ontbeten te _Couhé_, 1 1/4 post verder, bij het
riviertje _la Dive_ gelegen; 'er is een groote hal, anders schijnt
het niet veel te beteekenen; hier, en in deze landstreek, wordt veel
noten-olij gemaakt.--Altijd zagen wij veel noten- en castagne-boomen,
die op dezen grond, die niet van de beste schijnt te zijn, nog al
redelijk tierig staan. Tusschen beide ziet men ook veel onbebouwde
gronden, en de landbouw schijnt hier niet zeer ter harte genomen te
worden, doch de streek kwam mij ook weinig bevolkt voor. _Vivonne_,
2 1/2 post van _Couhé_, was voorheen een stadje; thans is het een
armoedig vlek; men kan zich naauwelijks een slordiger en onoogelijker
plaats voorstellen. De inwoners zagen 'er vuil en afzigtig uit, en de
ellende was bijna op alle gezigten te lezen. Ondertusschen levert dit
plaatsje bij het inkomen een niet onaardig en zelfs schilderachtig
gezigt op. Men ziet 'er, hier en daar ruwe en naakte rotsen, de
vervallen muren van een oud Klooster op eene hoogte, tegen dezelve
eenige slordige woningen, lager groene beemden, door een kronkelend
beekje bespoeld; welk beekje, dat men de _Vonne_ noemt, zich een
weinig verder met het riviertje _le Clain_ vereenigt, en waar over
hier eene houten brug ligt; wij verwisselden daar van paarden; ik
had dus den tijd, om het op mijn gemak te beschouwen, en mij dunkt
dat dit alles door de hand van een' bekwamen meester uitgevoerd, een
fraaije teekening of schoone schilderij zou zijn. De landstreek blijft,
verder voortreizende, woest en onbebouwd, het weinige hout, dat men
hier en daar ziet, bewijst, dat de natuur slechts behoeft geholpen
te worden, omdat in eene grootere hoeveelheid voort te brengen. Naar
mate dat men _Poitiers_ nadert, wordt de landstreek aangenamer, en de
weg is aan beide zijden beplant. Deze stad is wederom op eene hoogte
gelegen. Wij kwamen daar omstreeks vier uren aan, en stapten af aan de
herberg _les Trois Pilliers_ genaamd. In een tuin, niet ver van deze
herberg, ziet men nog eenige geringe overblijfsels van een _Romeinsch_
gebouw, alhier onder den naam van _Palais Galliën_, of _l'Amphithéatre_
bekend; het scheen van gebakken steen enz. op dezelfde wijze als
dat van _Bordeaux_ gemetseld te zijn geweest [226]. Van daar ging
ik naar de wandelplaats, die men _le Parc_ noemt. Het is een fraai
boschje, aan een' hoek van de stad op de hoogte gelegen, en waarin
verscheidene lanen zijn; deze wandeling is bijzonder aangenaam,
omdat men van de voormalige stadswallen, die dezelve omringen, een
heerlijk gezigt heeft. Door een lagchend en aangenaam geschakeerd
landschap, kronkelt het riviertje _le Clain_; ook ziet men van hier
omtrent een kwartier uurs ver, eenige poorten of bogen; het zijn
de overblijfsels van een _Romeinsche Aquaduc_. Vervolgens langs de
stadswallen of muren, naar den kant van _le Clain_ voortwandelende,
heeft men het gezigt op aangename moestuinen, groene weilanden,
een' watermolen, schilderachtig gelegen, een brug, _le pont Joubert_
genaamd, de overblijfsels van een _Benedictijner_ Klooster, dat een
fraai gebouw schijnt geweest te zijn, en een fraaije steenen brug, die
'er nog nieuw uitziet, en welke men _le Pont Neuf_ noemt. Vervolgens
komt men in een laan met Italiaansche populieren, die al eene tamelijke
hoogte bereikt hebben, beplant. Van hier ziet men aan den overkant
van de _Clain_, de rotsen, die men hier en daar voor zware vervallen
muren of overblijfsels van oude gebouwen zou aanzien; tegen en in
deze rotsen zijn ook eenige woningen gemaakt. Een fraai en nog nieuw
gebouw met een _colonnade_ 'er voor, langs dezen weg staande, dient,
om de baden te gebruiken. Aan den eenen kant zijn de vertrekjes voor
de vrouwen, en aan den anderen die der mannen. Een weinig verder
heeft men de allerliefste en zeer romaneske wandeling, die hier _la
Promenade du pont Guillon_ genoemd wordt; ik wil trachten om 'er u,
zoo goed mij doenlijk is, een denkbeeld van te geven; verbeeld u eene
plaats van eene onregelmatige gedaante, door zware en digte boomen
beschaduwd; het riviertje _le Clain_, welkers boorden hier en daar met
struiken begroeid zijn, stroomt 'er langs; aan dien kant, en zelfs in
het water ziet men eenige torens en overblijfsels van een oud Kasteel
voor verscheidene eeuwen, door de Graven van _Poitiers_, en thans door
de uilen en vledermuizen bewoond. In een der torens scheenen echter
nog menschen te huizen, en eenige doeken, die uit de venstergaten te
droogen hingen, maakten hier geene onaardige vertooning. Verder op
ziet men de rotsen aan den overkant van de _Clain_, en aan de andere
zijde, naar den kant van de stad, is een rijweg, onder water staande,
en door hooge boomen, somber beschaduwd; juist kwam daar een driftje
beesten en een vrouw op een ezel gezeten door, en nu was het volmaakt
een schilderij in den smaak van uw beroemden stadgenoot Nicolaas van
Berchem. De zon bijna ondergaande begunstigde het schilderachtige
nog van dit schoone landschap. Niet ver van deze wandeling gaat men
door de poort, _la porte de Paris_ genaamd, in de stad; in de rotsen
over dezelve zijn ook eenige woningen gemaakt. De stad van dezen kant
ingaande, loopen de straten zeer steil; inwendig is zij meestal zoo
lelijk en onaangenaam als de omstreken fraai en bevallig zijn [227];
naauwe, kromme en misselijk bebouwde straten; een menigte thans
veelal vervallen of half verwoeste Kerken en Kloosters, en andere
gothische gebouwen. De Hoofdkerk is zeer groot, en heeft misschien
voor liefhebbers van diergelijke gebouwen hare schoonheden. Voorbij
een straat gaande, die men _la rue Neuve_ noemt, zag ik een pyramide
met een basrelief in den muur, op den hoek van dezelve. Eenige
vrouwen die daar omtrent aan haar deur zaten, verhaalden mij met
een soort van eerbied, dat het een gedenkteeken was van een groot
wonderwerk door den Heiligen Hilarius, Bisschop alhier, gedaan. In
het begin van de omwenteling was het, hier digt bij staande, om
ver geworpen, en nu had men het sedert eenigen tijd weder opgerigt,
en in den muur gemetseld. Hoewel Calvinus in deze stad nog al wat
aanhangers gemaakt heeft, thans is 'er het getal der Protestanten
niet groot, en de Roomschgezinden zijn 'er meestendeels bijgeloovig en
onverdraagzaam [228]. Voor de omwenteling waren hier omtrent 50 Kerken
en Kloosters. Deze Stad heeft, ten tijde van de religieoorlogen,
bloedige tooneelen opgeleverd; de Maarschalk St. André, dezelve
ingenomen hebbende, gaf ze, om zich op de Protestanten te wreken,
aan de plundering en baldadigheid zijner soldaten over; de gruwelen,
die aldaar toen gepleegd werden, zijn allerafgrijsselijkst. De getergde
en vervolgde Protestanten moorden en martelden wel niet, maar begingen
vele buitensporigheden in het plunderen der Kerken, en het verwoesten
van verscheidene merkwaardige gedenkteekenen en kunststukken.

De markt is eene ruime plaats; doch dat is ook al wat men 'er van
zeggen kan. Na den Schouwburg, die deze avond speelde, vragende,
wees men mij naar een achterstraatje. De ingang van het huis waar in
de zaal was, was zoo laag, dat de schildwacht, die 'er naast stond,
boven de deurstijlen uitkwam. Inwendig was het nog al redelijk; men
vertoonde 'er de _Tartuffe_ van Molière; waarlijk dit stuk kwam hier
niet te onpas! Over het geheel werd het nog al redelijk wel gespeeld,
en 'er waren tamelijk veel aanschouwers, waar onder echter veel
militairen. _Poitiers_ is een groote stad, doch naar evenredigheid
slecht bevolkt; zij bevat nog geen 18,300 inwoners. De hoofdplaats
van het Departement de _la Vienne_ zijnde, is zij de zetel van de
Prefecture; ook is 'er een Bisdom. Voorheen was zij de hoofdstad
van de Provincie _Poitou_, en is over _Angoulême,_ enz. 33 3/4
post van _Bordeaux_. De handel is 'er niet aanmerkelijk. 'Er zijn
eenige fabrieken van kousen, sommige wollestoffen, krep, enz. Bij
het avondmaal, dat vrij goed was, werden wij lastig gevallen door
verscheidene koopvrouwen in messen, scharen en dergelijken. Nu, die in
_Frankrijk_ reist, mag zich wel van een mes voorzien, want men komt in
verscheidene herbergen, waar men wel eten en drinken, lepels en vorken,
maar voor ieder geen mes vindt, en men is daar gewoon, dat de reizigers
die mede brengen. De levensmiddelen zijn hier vrij overvloedig en niet
duur. Wij betaalden dan ook voor het avondmaal en slapen maar £ 3-:-:
Den 5 dezer, 's morgens om 5 1/2 uur vervolgden wij onze reis. De
weg is goed en vrij aangenaam. Aan de linkerhand heeft men rotsen,
en aan de regter een fraai gezigt over de beemden langs de _Clain_,
heuvels, wijngaarden, enz. In en omtrent het dorp _Jaulnais_, waar
wij door kwamen, zag ik eenige vrouwlieden met een soort van kappen,
bijna als die der Nonnen op; naar ik vernam, is het de dragt van
die streek. Niet ver van den weg aan de linkerhand, zag ik op eene
hoogte de overblijfsels van een Kasteel, dat aanmerkelijk moet geweest
zijn, zijnde nog heden een groot en hoog gebouw; men zei mij, dat
het _la Tour de Beaumont_ genaamd was, en dat men hetzelve op een'
afstand van 22 uren zien kon. Ons gezelschap was vermeerderd door
twee Gedeputeerdens van _Poitiers_, om bij de aanstaande krooning
van Keizer Napoléon tegenwoordig te zijn; een van die Heeren had
eene lieve vrouw, en in 't geheel scheenen het hupsche en geschikte
menschen, dit maakte het onderhoud nog al levendig en aangenaam. Een
dorp, waar wij doorkwamen, gaf door zijn' zonderlingen naam geen
gunstig denkbeeld van deszelfs inwoners; het heet _la Tricherie_
(de bedriegerij); verscheidene vrouwen kwamen 'er ons vruchten te
koop aanbieden. De landstreek is bij aanhoudenheid vrij aangenaam.

Te _Chatellerault_, 5 posten van _Poitiers_, kwamen wij omtrent 11
uren voormiddag aan, en vertoefden 'er om het middagmaal te houden. De
rivier _la Vienne_, waarmede zich de _Clain_, een eindje boven deze
stad vereenigt, is hier bevaarbaar, en 'er ligt een fraaije steenen
brug, welke men van dezen kant in de stad komende, overgaat; dezelve
is door den Hertog de Sully, vriend van Hendrik den IV., en een der
voorname steunen van de Protestanten, gesticht. Deze rivier is, naar
ik vernam, tamelijk vischrijk; wij hadden een snoek op tafel van wel
12 à 15 ponden, en deze zijn in _Frankrijk_ zoo algemeen niet, als
bij ons; even zoo min als de goede boter, die hier echter ook zeer
lekker was. Gedurende den maaltijd werden wij weder bestormd door
eene menigte koopvrouwen in messen, scharen, pennenmessen, enz. Zij
hielden op eene bedelachtige wijze aan, om wat te verkoopen, en werden
het somtijds oneens onder elkander. De messenmakerij is het voorname
bedrijf van de ingezetenen, en zij hebben 'er nog al wat in te doen,
leverende daar van aan _Parijs_, en meêr andere plaatsen, behalve het
geene zij den reizigers verkoopen of opdringen. Hun werk is fraai op
't oog, doch de hoedanigheid van het staal is, zegt men, niet best,
en dat van _Moulins_ wordt voor beter gehouden. Deze landstreek
levert ook het ijzer, dat hier verwerkt wordt, op. De omstreek van
deze plaats scheen aangenaam en vruchtbaar. Door den zwaren regen
werd ik veel belet, om hier te wandelen, echter zag ik 'er eenige
gnappe huizen, en het ziet 'er over het algemeen vrij wel uit. Het
getal der ingezetenen wordt op ruim 7700 begroot. In de rivier voor
de stad lagen verscheidene schuiten.

De weg loopt vervolgens door een aangenaam landschap, latende
de rivier aan de linkerhand. Aan beide zijden op een' zekeren
afstand van den weg, ziet men groene heuvelen, en hier en daar
buitenverblijven. Vooruit ziet men in de verte een soort van vrij
hoogen toren. Welhaast naderden wij denzelven: het is een steenen
kolom, waar een wenteltrap omslingert, staande op het _moderne_ Kasteel
_les Ormes_ genaamd, en behoorende aan den Heer Voyer d'Argenson. Het
is een groot en prachtig gebouw, met uitgestrekte tuinen en boschjes;
terwijl men van paarden verwisselde, hadden wij den tijd, om hier eens
rond te loopen. Aan den anderen kant van den weg zijn de stallen,
en dit alles gelijkt naar een Vorstelijk verblijf. Het ligt 2 1/2
post van _Chatellerault_. Wij reden nog een goed eind weegs langs
de muren, die de aangelegen erven van dit landgoed omringden;--deze
landstreek schijnt zeer bewoond, en wij kwamen door eenige dorpen over
eene brug, over de kleine rivier _la Creuse_ liggende [229] en langs
eenen beplanten weg, omtrent 7 1/2 uren te _St. Maure_, een steedje,
waar wij ons avondmaal en nachtverblijf moesten houden; hebbende heden
9 1/2 post afgelegd. Voor den gewonen prijs van £ 3-10-: hadden wij een
vrij goed avondmaal en ligging, doch konden van de laatste niet lang
gebruik maken: alzoo wij den 6 dezer, 's morgens om 3 uren, weder voort
reisden. Het had wat gevrozen, en deed zulks nog, toen wij afreden. De
zon ging helder op, en het was een schoone herfstmorgen. Langs den weg
stonden eenige ijpenboomen; men was bezig met de bladeren van dezelve
aftestroopen; zij dienen tot voeder voor het vee, niet omdat het gras
of ander voedsel thans buitengewoon schaars is, maar omdat men meent
dat deze bladeren goed en gezond zijn, inzonderheid voor de koeijen,
welke dezelve ook gaarne lusten. Ik geloof toch, dat indien men hier
even zoo als in _Bataafsch_ en _Fransch Braband_, rapen en spurrie
zaaide op de zoogenaamde korenstoppelen, zulks veel voordeeliger en
beter zou zijn; doch zoo als ik reeds gezegd heb, over het algemeen is
'er aan den landbouw in _Frankrijk_ nog veel te verbeteren. Hier en
daar zijn wel Landbouwkundige Genootschappen, welke bespiegelingen
maken, prijsvragen uitgeven, en boeken schrijven; doch de landman
kan dikwijls niet lezen [230], of zoo hij het al kan, heeft hij 'er
den tijd en den lust niet toe, en blijft ook liever zoo maar op den
ouden voet voortslenteren, daar eene nieuwe behandeling doorgaans in
het begin meerder moeite, althans meerder oplettenheid, en somtijds
ook eenige onkosten veroorzaakt. Landbouwkundige Genootschappen zijn
dan wel goed, en zelfs zeer goed, doch zij moesten, mijns bedunkens,
de _practijk_ bij de _theorie_ voegen, en ieder genootschap moest
ook tevens eenige morgens akkerland onder den ploeg hebben, tot bosch
aanleggen, en van tijd tot tijd die streken gaan bezoeken, welke het
meeste verbetering behoeven, aldaar eenigen tijd verblijven, en met
de landlieden en hunne gebruiken kennis maken. In _Duitschland_
reizende, zag ik daar op sommige plaatsen Predikanten die in
der daad boeren waren; doch zij hebben met dat al doorgaans eene
beschaafde opvoeding en opleiding tot meêr andere wetenschappen
dan de Godgeleerdheid alleen, gehad. Men vindt daar zeer hupsche
en achtingwaardige Patriarchen onder; en welke zich niet door hunne
opgeblazenheid, maar alleen door meerdere deugd en eenvoudige kunde
van hunne gemeente trachten te onderscheiden, en alzoo bij dezelven
zeer bemind zijn. Zou men niet weldoen, van dit voorbeeld aangaande
onze Predikanten, Pastoren en Dorpschoolmeesters te volgen; was het
niet nuttiger dat de eerstgenoemden zich op de Hooge Schole, op de
studie van den landbouw, dan op die der Hebreeuwsche en Chaldeeuwsche
talen toeleiden, en zou men bij het doen der examens, geene bewijzen
van hunne kundigheid hier omtrent kunnen vorderen, gelijk ook van de
Dorpschoolmeesters? Ik deel u deze aanmerking mede, omdat mij dunkt,
dat gij dienaangaande wel eens een voorstel bij de Maatschappij _tot
Nut van 't Algemeen_ zoudt kunnen doen. Doch keeren wij tot mijne
reisbeschrijving weder terug. Langs een' goeden weg, en door een
aangename landstreek, kwamen wij, om de koude meestal wandelende, te
_Montbazon_, een niet onaardig stadje, en dat een welvarend voorkomen
heeft. Bij hetzelve ziet men de overblijfsels van eene oud Kasteel,
en een fraaije steenen brug over de kleine rivier _l'Indre_. En
nu komt men aan de bekoorlijke toegangen van _Tours_; van de hoogte
heeft men een verrukkelijk gezigt op dezelve, en de aangename landouw,
waarin zij gelegen is. Daar de wagen om eene brug, welke men herstelde,
verpligt was een' kleinen omweg te maken, verkozen wij, om langs den
gewonen weg, zijnde een fraaije laan, een groot kwartier uurs lang,
naar de stad te wandelen; aan het eind van deze laan komt men door
een mooi ijzer hek in dezelve en die hier nooit geweest is, staat
verwonderd over het fraaije, nette en regelmatige van dit gedeelte
van de stad: zijnde een vrij lange en breede straat, aan beide zijden
met verheven en wel gestraatte voetpaden, en zeer fraaije huizen van
gehouwene steen, in eene geregelde en sierlijke order gebouwd. Wij
kwamen hier om 9 1/2 uur 's morgens aan. _Tours_ is, langs den weg dien
wij gekomen waren, 48 3/4 post van _Bordeaux_. De postwagen vertoeft
'er, om het middagmaal te houden, en ik voornemens zijnde, om hier
een paar dagen te blijven, nam mijn intrek in het _Hotèl d'Espagne_,
hetzelfde, waar de passagiers van den postwagen spijzigen.

De fraaije straat, waarin verscheidene mooije winkels en Koffijhuizen
zijn, doorgaande, komt men regt over dezelve aan een der schoonste
steenen bruggen van _Frankrijk_ over de _Loire_, die hier vrij
breed is, gelegen; zij is niet boogsgewijze maar plat (_horisontal_)
gebouwd, en rust op 15 bogen, waar van 'er door den ijsgang in de
winter van 1790, vier verwoest zijn; dit gedeelte is in hout weder
hersteld, doch thans is men bezig om hetzelve weder in zijnen vorigen
staat te brengen. Eer dat men van den kant van de stad op de brug
gaat, heeft men eene fraaije plaats, waarop aan den eenen kant het
Stadhuis, en aan den anderen de voorgevel (_facade_) voor een gebouw,
in denzelfden smaak, om eene regelmatige gedaante aan deze plaats te
geven; dit laatstgenoemde gebouw staat al sedert verscheidene jaren
onvoltooid. Wat verder, aan beide zijden, zijn _terrassen_, die men met
eenige trappen beklimt; zij zijn met eenige rijen jonge boomen beplant,
en langs dezelven zijn op eene regelmatige wijze een groot aantal
kleine winkels gemaakt, om, ten tijde van de kermis, tot kramen voor
de Kooplieden te dienen. Aan het eind van deze terrassen zijn fraaije
getimmertens, dienende voor Koffijhuizen; van deze terrassen langs
de plaats tot aan de brug, zijn steenen leuningen (_balustrades_),
waarop eenige groote bloempotten (_vases_) van wit marmer staan. Op de
brug zelve, heeft men een allerschoonst gezigt, op een gedeelte van
de stad, en een lange dreef met populieren beplant, aan het eind van
de kaai, de met boomen beplante eilanden in de _Loire_, en de heuvels,
wijnbergen, buitenplaatsen en dorpen aan den overkant.

Na den middag ging ik eene wandeling buiten de stad aan den overkant
der rivier doen; de landstreek is hier allerliefst, en het is niet
zonder reden, dat men het voormalig _Touraine_, waar van _Tours_ de
Hoofdstad was, den tuin van _Frankrijk_ (_le Jardin de la France_)
noemde. In de heuvels langs de rivier, heeft men hier en daar kelders
gemaakt, dienende tot bergplaatsen voor den wijn, en verder op hebben
zelfs de menschen woningen in de rotsen. Op de hoogtens klimmende,
heeft men hier en daar zeer fraaije en schilderachtige gezigten,
vooral ook bij de voormalige Abdij _Marmoutier_, in de voorstad
_St. Symphorien_, aan den regteroever van de _Loire_ gelegen, en welke
Abdij voor de oudste van het westen gehouden wordt; als zijnde door
St. Martin _de Tours_ in 371 gesticht [231]; zij is echter nog niet
vele jaren geleden op eene prachtige wijze bijgebouwd. De rotsen,
oude muren, enz. maken hier eene zeer romaneske vertooning. Verder
landwaards inwandelende, zag ik veel wijngaarden, en men was hier
en daar nog drok met den wijnoogst bezig. De wijnen hier omstreeks,
vooral die van _Vouvrai_, hebben nog al eenigen roem, en worden over
_Nantes_ ook wel naar ons Vaderland gezonden, waar zij onder den
naam van _Tours_-wijnen bekend zijn. Deze landstreek levert ook vele
vruchten en vooral pruimen op; de laatstgenoemde worden in eene groote
hoeveelheid gedroogd, en maken een' voornamen tak van koophandel uit
[232]. In de _Meijerij van 's Bosch_ wonende, heb ik ook meêr dan eens
van die vruchten, die dikwijls zeer overvloedig zijn, laten droogen;
en bevonden, dat, indien 'er behoorlijke zorg voor gedragen wordt,
men die bij ons ook al zeer goed kan hebben. In _Gelderland_ is dit
ook nog al gebruikelijk, doch over het algemeen maakt men anders van
het aankweeken en droogen van deze gezonde vrucht bij ons niet veel
werk, en wij moeten die ook al weder veel van vreemden krijgen [233].

Den 7 dezer, 's morgens vroegtijdig uitgaande, vond ik het koud; het
had dezen nacht weder een weinig gevrozen. Buiten het ijzeren hek,
waar wij in gekomen waren, heeft men aan beide zijden ook beplante
wandelingen; doch de boomen zijn nog zeer jong. Den wal omgaande,
zag ik verscheidene moestuinen, waarin de groentens zoo goed stonden,
dat ik ze maar zeldzaam zoo in _Frankrijk_ gezien heb. De wandeling
door de Italiaansche populieren laan [234] langs de rivier, welke meêr
dan een kwartier uurs lang is, is zeer aangenaam. Van daar te rug
komende, zag ik op de kaai, _le Quai du vieux pont_ [235] genaamd,
een oude sterkte met torens, en meende de overblijfsels van muren,
daar hetzelve opgebouwd was, voor Romeinsch werk te moeten erkennen;
zijnde op dezelfde wijze gemetseld als het zoogenaamde _Palais Galliën_
te _Bordeaux_, en te _Poitiers_. Deze overblijfsels van muren strekken
zich een eindje langs deze kaai uit, en vervolgens in de stad tot aan
het Aartsbisdom. Dit Aartsbisdom schijnt een fraai gebouw; boven de
poort van hetzelve las ik _Musée_; doch vernam tevens, dat men thans
bezig was met hetzelve naar een ander gebouw te verplaatsen, alzoo
zijne Hoogwaardigheid de nieuw aangestelde Aartsbisschop, zich hier had
neder gezet. De Hoofdkerk, die hier bijstaat, is een trotsch Gothisch
gebouw, pronkende met twee torens; het is ook, zoo men wil, door den
reeds genoemden St. Martin [236] in de 4de eeuw gesticht; 'er plagt
een boekerij bij dezelve te zijn, waarin zeer oude en merkwaardige
handschriften, op een soort van lessenaars, aan ketenen vastgeklonken
lagen. Merkwaardige beelden of schilderijen zag ik in deze Kerk niet,
maar het geen ik zonderling vond, was dat de vloer voor en achter
verheven gemaakt was: zoo dat men 'er met eenige trappen opklom, en
naar het midden, waar het groot altaar stond, afhelde; even eens als
een staanplaats of _parterre_ in een' Schouwburg. Men ziet duidelijk,
dat dit niet aanvankelijk, maar eerst in latere tijden gemaakt is.

Ik herinnerde mij, van kort voor mijn vertrek van _Parijs_, aldaar in
de vergadering van een Genootschap van Geletterden en Kunstenaars,
genaamd _Société Philotecnique_ te hebben hooren spreken van een
overblijfsel der oudheid, dat omstreeks deze stad nog moest bestaan,
en dat naar het gevoelen van oudheidkundigen, een tempel der _Druïden_
zou geweest zijn [237]; om dien aangaande nader onderrigting te
bekomen, vervoegde ik mij bij den opzigter (_conservateur_) van het
Museum alhier, die de vriendelijkheid had van mij de plaats, alwaar
het bestond, naauwkeurig te beduiden. Het Museum kon ik niet zien,
omdat, men bezig met verhuizen zijnde, alles nog overhoop lag; doch
ik vernam van gemelden Heer, dat deze verzameling meestal bestond uit
eenige schilderijen, beelden, enz. die men in de Kerken en Kloosters
had gevonden, benevens eenige weinige oudheden. Ik meende dan te moeten
besluiten, dat, indien 'er vooral onder de schilderijen stukken van
den eersten rang geweest waren, men dezelve denkelijk naar de galerij
van _Parijs_ zou hebben overgevoerd, en ik begreep wel, dat ik door
dit Museum niet te kunnen bezigtigen, weinig verloor [238].

Vroegtijdig gegeten hebbende, haastte ik mij, om den tempel der
_Druïden_ te gaan opzoeken, daar dezelve omtrent twee uren van de stad
afgelegen is. De hoogte aan den anderen kant van de _Loire_, tegen over
de brug _la Tranchée_ genaamd, opklimmende, wandelde ik langs een'
vrij aangenamen weg, tot het Dorp _la Membrolle_, en nam, hetzelve
door zijnde, links den weg naar het Kasteel _le Plessis les Tours_
[239]; het geen nog een goed eindje is; eer men aan dat Kasteel komt,
staat de vermeende Druïdentempel (bij de landlieden in deze streek
onder den naam van _Grotte_, of _Maisson des Fées_ bekend) aan het
eind van een akker, aan de regter hand; een landmeisje, dat ik daar
omtrent ontmoette, wees mij denzelven aan. Het is een langwerpig
vierkant van onmatig groote ruwe steenen gemaakt; acht van dezelven
over eind staande, maken de zijmuren rondom uit; zij zijn, hoewel
zeer ongelijk, naar gissing 2 à 3 voeten dik, 5 1/2 à 6 hoog boven den
grond, waar zij een weinig in stonden, en van onderscheidene breedte;
de negende steen aan den ingang staande, en die met een andere die
dwars in de zijwanden geplaatst is een soort van voorportaal maakt,
is kleiner: dit soort van gebouw is gedekt door drie steenen, die nog
grooter en dikker zijn dan de anderen [240]. Ik klom 'er boven op,
om denzelven aftredende te meten; die aan den kant van den ingang,
is ruim 5 treden in de breedte van het gebouw en 4 lang; de middelste
heeft genoegzaam dezelfde breedte, doch is maar 3 treden lang, en de
achterste is 4 treden breed en 3 lang; de dikte van den middelsten
steen is aan den eenen kant (naar gissing) 3 1/2 voet, en aan den
anderen omtrent 5; de twee anderen zijn minder dik, hier en daar staken
de deksteenen over de zijwanden uit. Inwendig was het omtrent 11 treden
lang, te weten het voorportaal omtrent 3, en het overige gedeelte 8,
de breedte was 3 treden; bij den ingang waren eenige boomen geplant,
boven op en ter zijde groeide hier en daar een weinig mos en gras. De
steenen van eene grijsachtige kleur zijn van de soort, die in de
steengroeven hieromstreeks gevonden wordt; zij schijnen in 't geheel
niet bewerkt, maar, zoo als zij uit die groeven gekomen zijn, hier
geplaatst. Ondertusschen moet het geen geringen arbeid gekost hebben,
om zulke verbazende zware brokken hier na toe en op elkanderen te
krijgen; en zij, die dat gedaan hebben, moeten toch, dunkt mij, eenig
denkbeeld van de werktuigkunde gehad hebben; hoe zeer het schijnt dat
zij geen Steenhouwers of Bouwmeesters geweest zijn. Mijne kundigheden
niet toereikende zijnde, om te beslissen in hoe verre het denkbeeld,
dat dit gebouw een tempel of offerplaats der Druïden zou geweest zijn
[241] al dan niet gegrond is, zal ik hier alleenlijk bijvoegen, dat 'er
in _Frankrijk_ meêrder gelijke opgerigte steenen gevonden worden, onder
anderen in het Departement _l'Aveiron_; doch zij zijn veel kleiner en
bestaan doorgaans slechts uit vier steenen, namelijk drie rondom en
een boven op. Volgens Monteil, Hoogleeraar in de Geschiedkunde, die
een beschrijving van dat Departement in het licht heeft gegeven [242],
zouden 'er na bij herhaling te hebben gegraven, lijkbussen, wapenen en
gedenkpenningen in gevonden zijn, waarom hij waarschijnlijker vindt,
dat het gedenkteekens van grafsteden zijn. Ik vroeg 'er een landman,
hier omstreeks wonende, na, doch hij zeide 'er niets anders van te
weten, dan dat hij wel van zijn' grootvader had hooren zeggen, dat
het sedert eeuwen bestond; ondertusschen kon ik wel merken, dat hij
'er een bovennatuurlijk denkbeeld aan hechte zoo als dit ook uit de
benaming van _Grotte de Fées_ blijkt; en ik houde mij verzekerd,
dat 'er de boer niet gaarne een nacht alleen in doorgebragt zou
hebben. Ongetwijfeld, indien het niet zoo stevig was, zou het lang
verwoest geweest zijn; doch dat zou niet gemakkelijk genoeg gaan,
om ter sluips te kunnen geschieden.

Langs een' anderen vrij aangenamen weg, voorbij akkers en wijngaarden,
keerde ik weder naar _Tours_ terug. Het gezigt dat men boven aan den
weg _la Tranchée_, staande over de brug, door de fraaije straat van
_Tours_, en vervolgens door de regte laan, tot tegen de andere hoogte,
heeft, is schoon.

's Avonds in een Koffijhuis gaande, vond ik daar wel 30 menschen
bezig met lotto-spelen; ieder tuurde aanhoudend op de kaarten, die
hij voor zich had liggen, terwijl de hospes de nommers oplas;--welk
een ellendig tijdverdrijf! ook was het hier voor iemand, die niet
mede speelde, niet om uit te houden.

Het vervolg en slot van mijn reisverhaal, zend ik u bij eene volgende
gelegenheid.--Vaarwel!





VIJF EN TWINTIGSTE BRIEF.

_Parijs, 16 October._


Den 8en dezer verliet ik _Tours_, na alvorens nog eens rond gewandeld
te hebben. Over het geheel is deze stad niet onaangenaam bebouwd,
doch de overige straten zijn op verre na zoo fraai niet als die,
waarvan ik u reeds gesproken heb. Men is nog bezig met 'er nieuwe
aanteleggen, ter plaatse waar voorheen een groot gebouw, dat een
Kerk of Klooster was, stond; en dit gedeelte van de stad zal daar
door aanmerkelijk verfraaid worden. Voor de omwenteling was hier ook
eene menigte Kerken en Kloosters; geen wonder, het is een goede en
vruchtbare landstreek [243]. De zijdenstoffen fabrieken zijn vooral
sedert de herroeping van het Edict van _Nantes_ aanmerkelijk in deze
stad verminderd, zoo wel als het getal der ingezetenen, dat thans maar
op 21,000 begroot wordt, voorheen waren 'er bijna eens zoo veel.--Zie
daar de gevolgen van de onverdraagzaamheid en vervolgzucht!--Behalve
onderscheidene soorten van Damasten, voorheen zeer veel in gebruik,
is de stof bij ons bekend onder den naam van _gros de Tours_, van
hier afkomstig. 'Er zijn ook eenige leêrlooijerijen.

Thans is _Tours_ de hoofdstad van het Departement _l'Indre et Loire_,
en is zekerlijk, wat de gelegenheid aanbelangt, een der fraaiste en
aangenaamste steden van _Frankrijk_.

De onder anderen door de verzen van Voltaire beruchte Agnes Sorel is in
dit Departement geboren; ondertusschen verwondert het mij, dat men nog
heden te _Tours_ een straat naar die bijzit van Karel den VII. noemt,
en dien naam op den hoek van dezelve geschreven ziet, zonder dat men
die na de omwenteling schijnt uitgewischt te hebben. Zoo onregtvaardig
zijn de menschen, een vrouw die met een zoogenaamd gemeen man buiten
het huwelijk leeft, overlaadt men met smaad en verachting, terwijl
men de bijzitten van Vorsten of Grooten eer bewijst; de eene wordt
in het spinhuis, en de andere naast den troon geplaatst. Op dezelfde
wijze gaat het in zoo vele andere gevallen, de eene, bij voorbeeld,
eene verandering in de regering of het staatsgestel van zijn land
willende bewerken, sterft als een oproermaker op het schavot, en de
andere die hetzelfde doet, maar gelukkiger is, leeft omringd van magt
en gezag.--Hier ligt het grijze hoofd van Oldenbarneveld aan de voeten
van den scherpregter, en daar doet Maurits in Vorstelijken tooi zijn
trots en heerschzucht gelden.

Met meêr regt mag dit Departement dan roem dragen (behalve op
Descartes) op den vermaarden hekelachtigen schrijver en wijsgeer
Rabelais, van wien ik reeds, over _Montpellier_ handelende, sprak; en
die te _Chinon_, een stadje niet ver van _Tours_, geboren werd. Men
verhaalt van Rabelais, dat hij den Kanselier Duprat, die onder de
regering van Lodewijk den XII. en Franciscus den I. geleefd heeft,
willende spreken, en wel wetende dat het niet gemakkelijk was, om
de groote Heeren te naderen, den portier in het _Latijn_ aansprak;
deze hem niet begrijpende riep den kamerdienaar, en Rabelais sprak
_Grieksch_; vervolgens kwam de eerste klerk van het secretarij en
hij sprak _Hebreeuwsch_; de Secretaris voorkomende, liet hij zich in
het _Syrisch_ hooren; eindelijk kwam de Kanselier zelve, en Rabelais
deed zijne boodschap in het _Fransch_, met bijvoeging van de reden,
waarom hij met zooveel taalgeleerdheid voor den dag was gekomen,
waar over de Minister dan ook hartelijk lagchte.

Daar de plaatsen op de gewone postwagens reeds besproken waren, zelfs
voor den volgenden dag, (want de aanstaande krooningsplegtigheden
te _Parijs_, trekken daar nog al nieuwsgierigen naar toe) bleef
mij niets overig, dan met een fourgon van de _Velocifères_ [244]
te vertrekken. Hoe ongaarne ik dit ook deed, om dat dit rijtuig niet
over _Orleans_ maar over _Chartres_ rijdt, besloot ik 'er echter nog
te meêr toe, omdat het weder zeer regenachtig was, en het zich niet
liet aanzien, dat ik veel in de omstreken van _Tours_ zou kunnen
wandelen, indien ik daar nog al een paar dagen was gebleven. Ook
wilde ik toch wel eens met die nieuwe rijtuigen reizen, hoe weinig
verwachting ik 'er ook, zoo dra ik dezelve maar gezien heb, van had,
en in dat denkbeeld nog dagelijks bevestigd werd. Ik betaalde in
de _cabriolet_ van de _fourgon_ [245], die even zoo gemakkelijk
is als die van de _Velocifères_ zelve, van _Tours_ tot _Parijs_
voor iedere plaats £ 39-:-:. Wij vertrokken tegen den middag, omdat
'er den vorigen dag reeds iets aan het rijtuig gebroken was, dat hier
hersteld moest worden, anders had het 's morgens zeer vroegtijdig al
moeten vertrekken.

De landstreek een eindje buiten _Tours_, over de hoogte en door
het dorp _Monneye_, is zeer eenzelvig, zijnde meest korenakkers, en
dus het gezigt niet aangenaam.--Zij schijnt ook niet zeer bevolkt,
althans ik zag 'er zeer weinig woningen; de weg is met opgeworpen
keitjes gemaakt; op sommige plaatsen was men daar mede bezig; hij
werd omtrent 1 1/2 voet uitgegraven, in deze groef een bedding van
keijen gelegd en vervolgens met kleine keitjes gevuld. De toegangen
van _Chateau Regnault_, zijn nog al aangenaam; langs den weg heeft
men Italiaansche populieren en weilanden. Dit steedje ligt aan
het riviertje _le Brenne_, 4 posten van _Tours_; inwendig ziet het
'er slordig en onaangenaam uit, behalve de overblijfsels van een
oud Kasteel op eene hoogte gelegen, is 'er nog een ander, dat in
veel later tijden schijnt gebouwd te zijn.--De weg wordt slecht,
en de landstreek levert niets merkwaardigs op; ondertusschen begon
het donker te worden, en wij kwamen omtrent ten 9 uren te _Vendome_,
waar de Postillon bij het inrijden van de poort ons bijna omver wierp;
nu het was 'er ook zeer donker, want lantaarns schijnen hier in geen
gebruik. In de herberg, daar wij afstapten, om het avondmaal te neemen,
wachtte men de _Velocifère_ die van _Parijs_ moest komen, nog met het
middagmaal; na dat wij gegeten hadden kwam zij eerst aan. Vele menschen
waren hier dronken van den nieuwen wijn, dien men voor twee _sols_ de
fles verkocht. _Vendome_ is 7 1/2 post van _Tours_. Daar wij 'er dien
zelfden avond om 11 uren weder van daan reden, zag ik 'er genoegzaam
niets van, doch was 'er ook, naar ik vernam, niet veel bijzonders op te
merken. Het is de tweede stad in rang van het Departement _Loir_ [246]
_et Cher_, en aan de eerstgenoemde kleine rivier gelegen. Zij bevat
ruim 6200 inwoners. Men maakt 'er veel handschoenen voor _Parijs_,
en eenige wollen stoffen; het omliggende landschap _Vendomois_
genaamd is vrij vruchtbaar in granen en eenig ooft; de wijnen die
'er geteeld worden dienen genoegzaam alleen voor het gebruik van
de bewoners. Gelukkig was het nog al sterrelicht en de weg werd
beter. Daar het rijtuig zoo lang over zijn tijd uitbleef, sliepen de
postillons overal, en de Conducteur, die voor de eerstemaal deze reis
deed, had veel moeite, om ze op te zoeken, het geen onze reis ook nog
vertraagde. De dageraad begon aantebreken, toen wij den 9den dezer
te _Chateaudun_, 5 posten van _Vendome_, aankwamen; men verwisselde
daar weder van paarden, en toen wij wegreden was het volkomen licht,
dat mij vermaak deed, om dat 'er dit stadje gnap uitziet. De markt,
waarop het Raadhuis staat, is een fraaije plaats, en zoo wel als
eenige straten vrij regelmatig aangelegd; ook vernam ik, dat 'er 60 à
70 jaren geleden een groot gedeelte van _Chateaudun_ afgebrand zijnde,
hetzelve sedert nieuw is opgebouwd. Daar deze landstreek vruchtbaar
is in koren, drijft dit stadje daar in veel handel. Het is op een
rotsachtige hoogte gelegen; van die hoogte, even buiten hetzelve,
heeft men een schoon gezigt op de omliggende vlakte, waar de _Loir_
slingerende doorloopt. (Dit stadje is het eerste aan dezen kant in
het Departement _l'Eure et Loir_.) Wat verder kwamen wij over een
fraaije steenen brug over die rivier de Loir; de gelegenheid is hier
schilderachtig, vooral wanneer de eerste stralen der zon zich over
hetzelve verspreiden; eene schoone en uitgestrekte vlakte doet zich
vervolgens op, en na een eind door dezelve gereden te hebben, eene
fraaije beplanting, een Kasteel en eenige buitenplaatsen. Ongeveer
om 8 uren kwamen wij aan het steedje _Bonneval_, mede aan de _Loir_
aangenaam gelegen; doch het ziet 'er naar en bouwvallig uit. De weg,
die vrij goed is, loopt aanhoudend door eene uitgestrekte vlakte met
korenakkers, hier en daar is hij beplant, en men ziet aan beide kanten
verscheidene dorpen, vervolgens na eenige uren voortgereden te zijn,
vertoonde zich van verre de Hoofdkerk van _Chartres_, met twee spitse
torens pralende, en digter genaderd zijnde, leverde die, met de verdere
huizen en gebouwen van die stad, geen onaardig gezichtje op, zoo als
gij uit de bijgaande afteekening zien zult. Wij kwamen 'er omtrent
11 uren voor den middag aan, want onze postillons hadden nog al vrij
wel gereden, (_Chartres_ is 6 posten van _Chateaudun_) en stapten af
aan het _Hotèl du grand Monarque_, over een van de stads poorten; hier
moesten wij het middagmaal houden. Dit Hotèl ziet 'er van buiten zeer
wel uit, doch het eten beantwoordde 'er niet aan. Naauwelijks had ik
den tijd, om even in de stad te gaan. Nu 'er is ook weinig bijzonders
te zien. Het koor van de _St. Andréas_ Kerk staat op een gewelf daar
het riviertje _l'Eure_ onder doorspoelt, en wordt door Bouwkundigen
als iets merkwaardigs beschouwd. Deze stad is oud en ziet 'er ook
wel ouderwets uit. Men meent te moeten veronderstellen, dat zij haren
oorsprong aan de _Druïden_, naar welke ook het naburig stadje _Dreux_
genoemd werd, verschuldigd is. Thans is zij de Hoofdplaats van het
Departement _l'Eure et Loir_, en bevat omtrent 15,000 inwoners. Zij
drijven veel handel in graan; men maakt 'er ook eene soort van serges,
en de pasteijen van _Chartres_ zijn zeer beroemd; vooral te _Parijs_
wordt daar veel werk van gemaakt. Buiten de poort bij het Hotèl,
waar ik gegeten had, was op een terras eene gemeene wandeling,
maar zij scheen nog niet lang geleden beplant; behalve dat Hotèl
staat hier digt bij nog een ander, dat 'er niet minder goed uitziet;
de voorname herbergen en uitspanningen zijn aan dezen kant, want de
groote weg loopt niet door de stad, maar hier voorbij.--Hendrik de
IV. werd hier in 1594 gekroond.

Om één uur reden wij verder door een landstreek, meestal met
korenakkers, en langs een' weg over hoogtens en laagtens, die hier en
daar nog al aangename gezigten opleveren, tot het steedje _Maintenon_,
2 1/4 post van _Chartres_, waar wij van paarden verwisselden. Dit
plaatsje is aangenaam gelegen, 'er is een aanzienlijk Kasteel,
voorheen het verblijf van de beruchte bijzit van Lodewijk den XIV.,
welke denzelfden naam voerde [247]. Die verkwistende Vorst liet hier
ook een _Aquaduc_ bouwen, om het water van het riviertje _l'Eure_
naar de vijvers en fonteinen van _Versailles_ te geleiden; men ziet
'er nog de aanzienlijke overblijfsels van achter en ter zijde van het
Kasteel. In 1686 werd 'er een kampement van krijgsvolk bij _Maintenon_
gelegd, om aan deze _Aquaduc_ te helpen maken [248]. Dit Kasteel
is met breede grachten vol water omringd, de omstreken aangenaam
beplant en lommerijk. Een eindje weegs buiten dit plaatsje, komt men
op den grooten straatweg over _Versailles_ naar _Parijs_, en nu wordt
men, behalve den goeden weg, zeer wel gewaar, dat men de voormalige
Hofplaats van _Frankrijk_ nadert. De breede weg is aan beide zijden
aangenaam en regelmatig beplant, en in een schoon landschap ziet men
hier en daar fraaije buitenplaatsen. Eer wij te _Epernon_ kwamen, en
gelukkig niet ver van daar, ontdekten wij, dat de onderriemen, waarop
het rijtuig hing, bijna geheel gebroken waren; voorzigtig rijdende,
bragten wij het echter nog tot dat plaatsje; doch hier zeide ons de
Conducteur, dat wij verpligt zouden zijn, om den nacht over te blijven,
terwijl het rijtuig hersteld werd, in plaats van door te rijden, om nog
denzelfden nacht te _Parijs_ te komen, zoo als het oogmerk was. Daar
ik geen haast had, was mij dit ongeval gansch niet onaangenaam, want
nu had ik tijd, om dit plaatsje en de aangename omstreken te zien,
zijnde het pas 4 1/2 uur na den middag; daarenboven kon ik hier eene
behoorlijke nachtrust genieten, en den volgenden dag de aangename
landstreek, die wij nog door te reizen hadden, beschouwen. De omstreken
van _Epernon_, het laatste steedje van het Departement _l'Eure et
Loir_ aan dezen kant, en juist op de grenzen van hetzelve gelegen,
zijn allerliefst; het is 3 1/4 post van _Chartres_ gelegen, en nu
waren wij nog 7 1/2 post van _Parijs_. Inwendig ziet het 'er ook
nog al welvarende uit. Men was 'er drok bezig met wijn te persen,
in een groot gebouw, voor een soort van wijnpakhuis gemaakt; en daar
men 'er niet gierig was op een dronk, deden eenige lieden, en zelfs
aankomende jongens, 'er zich ter deeg aan tegoed [249], en begonnen
regt lustig te worden. Een jongen op een ton gezeten, een vrij dik man,
die de hoogte al begon te krijgen, tegen dezelve leunende, en anderen
die nog bezig waren met buizen, dit alles zou aan den _Antwerpschen_
schilder Jordaens, een goed model voor een Bacchusfeest opgeleverd
hebben: hij had 'er slechts eenige half naakte vrouwlieden bijtevoegen.

Bij dit steedje, aan den kant waar het kleine riviertje, _l'Ouille_
genaamd, stroomt, ziet men groene beemden, die met eenige woeste rotsen
daar bij liggende, een aardige tegenstrijdigheid opleveren. Van andere
hoogtens hieromstreeks heeft men ook aangename en schilderachtige
gezigten, waartoe het boschachtige van de landstreek, hier en daar,
niet weinig bijdraagt.

Het avondmaal en de ligging was vrij goed, vooral voor den matigen
prijs van £ 2-10-: de persoon, en hier voor had ik 's avonds nog vuur
op mijn kamer gehad.

Den 10 dezer, met het opgaan van de zon, en het aanbreken van een'
heerlijken herfstmorgen, vertrokken wij van _Epernon_. De Conducteur,
een _Elzasser_, was een van de geschiktsten, dien ik op reis ontmoet
heb. Deze zeer ongerust zijnde dat hij ongenoegen over het lang
uitblijven zou hebben, (want zonder verdere ongelukken zou het wel
24 uren over den gewonen tijd zijn) beloofde ik hem, om benevens mijn
bediende, verklaringen dienaangaande te zullen geven [250], het geen
ik des te gereder deed, omdat deze rijtuigen, hoewel gemakkelijker
en gezwinder gaande dan de gewone postwagens, veel te ligt en digt
zijn, en alzoo bloot staan om gedurig te breken; vooral, wanneer
de wegen niet allerbest zijn; de reizigers worden 'er dus maar aan
gewaagd. Dagelijks gebeuren 'er ongelukken met die _Velocifères_,
zoo als ik daar van onderweg verscheidene voorvallen gehoord heb, en
nog schijnt men dienaangaande geen genoegzame maatregelen te gebruiken
[251]. Wat baat het toch, of men al gemakkelijk zit, als men naderhand
door een val verminkt wordt, of een ander ongemak krijgt, en wat
helpt het, of men op weg zijnde al gezwind rijdt, als men daarna
verpligt is om zich eenige uren optehouden, terwijl het rijtuig
gemaakt wordt. Ondertusschen is deze nieuwe uitvinding zeer wel voor
verbetering vatbaar, zij behoeven slechts steviger gemaakt te worden;
doch dan worden zij zwaarder en hebben dus een paard meêr noodig,
en hier bij vindt de baatzucht haar rekening niet. Ik voor mij,
reizende, om optemerken en te beschouwen, verkies dan, behalve om
de opgenoemde redenen, de gewone postwagen, juist omdat zij minder
gezwind gaan, en men den tijd heeft om zich hier en daar optehouden;
zelfs verkies ik ze, vooral in _Frankrijk_, boven een eigen rijtuig,
zoo als ik u in een mijner eerste brieven gezegd heb, en in welk
gevoelen ik meêr en meêr ben bevestigd geworden.

De weg van _Epernon_ naar _Rambouillet_ is allerverrukkelijkst; hij
loopt over eenige nog al steile hoogtens, door een schilderachtig
landschap. Eer men aan het laatstgenoemde plaatsje komt, ziet men
aan de linkerhand een digt bosch, waarin eenige vrij zware opgaande
elzen; onder de sombere schaduw was een waterplas; hier en daar
hingen de takken tot op het water; de stijve kunst had hier de
natuur niet ontsierd, alles stond zoo regt onregelmatig en bevallig
door elkanderen, het was juist in den smaak van de teekeningen
van Waterlo. Vervolgens heeft men een fraai gezigt op het Kasteel
van _Rambouillet_, den grooten vijver en schoone bosschen van
hetzelve. Men komt voorbij verscheidene goede en aangenaam gelegen
buitenverblijven tot aan het Posthuis, dat ook een fraai gebouw is,
en hier bevonden wij, dat 'er wederom wat aan het rijtuig moest
hersteld worden. Voor mij kon dat niet gelukkiger uitvallen; ik
hield mij dan niet lang op, om te ontbijten, maar ging met een stuk
in de hand wandelen.--ô! welk een verrukkelijk oord! [252] Omtrent
achter het Posthuis is eene wandeling onder acacia-boomen, en langs
de boorden van een' grooten vijver. Van daar heeft men een schoon
gezigt op het kasteel en de bosschen bij hetzelve. Eenige stukken
rots, die boven het water uitsteken, hoewel zeer natuurlijk, zijn
daar dunkt mij door de kunst geplaatst. Aan een' anderen kant zag ik
de overblijfsels, naar het scheen, van het een of ander gedenkteeken,
denkelijk in het begin van de omwenteling afgebroken. Bijna over het
Posthuis is een heuvel met denneboomen beplant. Het stadje zelve ziet
'er ook welvarende uit. Daar het raadhuis, dat van buiten een fraai
aanzien heeft, openstond, ging ik 'er in, en vond den muur of het
behangsel van de Raadzaal nog beschilderd met de beeldtenissen van
Brutus, Porsenna, Mucius Scevola en eenige anderen--men ziet anders
het borstbeeld van Keizer Napoléon, op vele diergelijke plaatsen. Van
Brutus sprekende, teweten van Lucius Junius Brutus, en niet van het
hoofd eener zamenzwering onder de _Romeinen_, die den dolk durfde
stooten in de borst van Cæsar, herinner ik mij de schoone versen,
waarin Voltaire ook dit stuk geschreven heeft, en onder anderen de
eerste regels [253]. En diergelijke stukken werden lang voor de
omwenteling gespeeld en gelezen. Van binnen zag 'er dit Raadhuis
ook vrij wel uit. Op de plaats voor hetzelve werd eene verkooping
van hout aangekondigd, _in de Bosschen van den Keizer_, zoo als ik
ook op de verkoopingscelen las;--eenige lieden merkten aan, dat die
bosschen nog niet lang geleden _Nationale Bosschen_ genaamd werden,
en schenen over die verandering niet zeer gesticht.--Denkelijk waren
het Jakobijnen of zulk soort van volk, want wie zou anders aan een
held, aan wien men de oppermagt over het geheele land in handen heeft
gegeven, eenige bosschen willen onthouden.

Op het Kasteel schenen militairen te leggen, zij moeten daar een
aangenaam verblijf hebben. Dit Kasteel behoorde voorheen aan den
Hertog De Penthièvre, die Heer was van _Rambouillet_; het is een
ouderwetsch maar aanzienlijk gebouw, bij hetzelve staan nog eenige
andere fraaije gebouwen.

Den Conducteur gewaarschuwd hebbende, wandelde ik verder den grooten
weg op, zij is aan beide zijden met zware boomen, die dezelve
beschaduwen, beplant, en maakt daar door een schoone laan, die vrij
lang is. Aan de regterhand heeft men akkerland, en aan de linker niet
dan schoone bosschen [254]. Het hout staat hier zoo tierig, dat het
een lust is, om te zien, en ik kan wel zeggen, dat ik op mijn geheele
reis, naar mijn zin, geen aangenamer oord aangetroffen heb dan dit,
en begrijp niet, hoe menschen, die nog al smaak schijnen te hebben,
en die het aan geen geldmiddelen hapert; dit verblijf althans voor
's zomers niet boven de veelal bedompte straten van _Parijs_ verkiezen.

Na omtrent 1 1/2 uur met zeer veel genoegen gewandeld te hebben,
werd ik eerst het rijtuig gewaar, men had het weder zoo wat gelapt;
ik stapte 'er op, en wij sukkelden voort. De landstreek is aanhoudend
zeer aangenaam, en vrij wel bevolkt. De weg is op veel plaatsen met
appelen- en peren-boomen beplant. Welhaast naderden wij de schoone
toegangen van _Versailles_, welke plaats met de omstreken van dien, ik
reeds naauwkeurig gezien had, en waarvan ik u in 't vervolg misschien
het een en ander zal mededelen; gelijk ook over _Parijs_ en verdere
omliggende plaatsen: Mijne gehouden aanteekeningen gedurende een
verblijf van ruim twee jaren in deze stad, zullen mij daar nog al
eenige stof toe kunnen opleveren.

Bij het inkomen van _Versailles_ doorsnuffelden de Commisen aan
de _barrière_ het rijtuig, doch ik behoefde mijne koffer niet te
openen. Deze stad is 3 3/4 post van _Rambouillet_, en 2 1/4 post
van _Parijs_.

Tot bij _Sevres_, waar de bekende porcelein-fabriek is, bleef ik
nog op het rijtuig, doch daar de voornaamste riemen gebroken waren,
en het genoegzaam alleen op de burrie rustte, verkoos ik van daar
naar _Parijs_ te wandelen, stellig voornemende, om zoo lang de
_Velocifères_ [255] niet verbeterd worden, niet meêr met dezelven te
reizen. Omstreeks vijf uren kwam ik hier aan, na eene afwezigheid van
3 maanden min weinige dagen; hebbende in dien tijd de schoonste reis
gedaan, die 'er in _Frankrijk_ te doen is [256], en zoo ik meen op de
geschikste en min kostbaarste wijze. Op de nieuwste kaart der postwegen
(_routes de postes_) die ik hier bijvoeg, zult gij naauwkeurig de
weg kunnen zien die ik gereden heb, behalve in de _Cevennes_ en een
gedeelte van de _Pyreneën_ [257].

Van hier weet ik u niets bijzonders te zeggen dan dat men vele
en kostbare toebereidselen voor het aanstaande krooningsfeest
maakt.--Omtrent 1000 jaren na den zoogenaamden Carolus Magnus,
krijgt _Frankrijk_ dan weder een Keizer; en dat na een dan meêr dan
min Republikeinsch bestuur van omtrent 12 jaren. De _Parijsenaars_
die, zoo als ik U reeds gezegd heb, veel van kwinkslagen houden,
zeggen daaromtrent hunne aardigheden. Velen hebben zich over deze
verandering van zaken verwonderd, ondertusschen is dezelve lang te
voorzien geweest, en ik herinner mij zeer wel van reeds omtrent 2
1/2 jaar geleden daar van hier te hebben hooren spreken, en eenige
uwer stadgenooten, die zich toen hier bevonden, zullen zich zulks
ook wel herinneren.

Welk een geluk echter voor het menschdom, indien de nieuwe Keizer
ons spoedig eenen bestendigen Vrede kon bezorgen; ons Vaderland moet
dien hoog noodig hebben.--Hier wordt men niet gewaar, dat het oorlog
is. Vaarwel!





IETS VOOR REIZIGERS BIJZONDER IN FRANKRIJK.


Die reizen wil, moet zich aan geene vaste gewoontens binden, op dat hij
'er van moetende afgaan, daar door niet lijde. Hij moet zich niet aan
het gemak gewennen, om het ongemak minder te gevoelen. Vooral moet hij
zich door zijn' smaak in het gebruik van spijzen niet laten regeren,
om aanhoudend met smaak te kunnen eten, en denken, dat een geregt,
hoewel vreemd en ongewoon, echter goed en gezond kan zijn, en dit
laatste is wel het voornaamste. Matigheid is altijd, doch vooral op
reis aanteprijzen, omdat ongesteldheid op dezelve vooral lastig is.

Als men niet duur betalen wil, moet men, al is men zelfs rijk, den
grooten Heer niet spelen.

Men moet van niets gebruik maken, zonder vooraf omtrent den prijs een
beding te hebben gemaakt, en laten het niet op de bescheidenheid van
een voerman, schipper, waard of waardin aankomen, om niet onbescheiden
behandeld te worden. Ik betaalde in _Frankrijk_ in mijn herberg zelden
iets anders dan een kamer, het middag- en somwijlen het avondmaal,
waarvan ik den prijs te voren wist; mijn ontbijt, en dat ik verder
tusschen beide wilde gebruiken, nam ik in een Koffijhuis, zoo dat ik
altijd mijn eigen rekening kon maken.

Lieden, die men ontmoet, en niet genoegzaam kent, moet men niet
ligt zijn vertrouwen schenken, of zeggen wie men is, wat men doet,
waar men van daan komt, waar men naar toegaat, enz. om niet bedrogen
te worden. De _Franschen_ vooral zijn doorgaans zeer vriendelijk en
voorkomende, doch de goede trouw hapert 'er dikwijls aan, bijzonder
te _Parijs_; zoogenaamde pligtplegingen met bloote pligtplegingen te
beantwoorden, zonder verder te gaan, tot dat men de menschen door
en door kent, (en dat gaat met vele _Franschen_ niet gemakkelijk)
is dan wel het voorzigtigste.

Die in _Frankrijk_ reizen wil, moet vooral maken, dat hij ter deeg
met de taal te regt kan. In _Duitschland_, _Holland_ en elders,
spreekt men, vooral in de steden, nog andere talen dan de landtaal;
maar in _Frankrijk_, behalve in het _Duitsch_ en _Vlaamsch_ gedeelte,
verstaat men doorgaans niet anders dan _Fransch_ of hier en daar
_Patois_, waar aan de vreemdeling althans niets heeft.

De afstanden der plaatsen worden gewoonlijk bij posten en bij gemeene
_Fransche_ mijlen van 25 in een graad gerekend; een post is ten
naastenbij twee mijlen, en een mijl nagenoeg drie kwartier gaans;
het volks gebruik moet men echter hier omtrent ook in acht nemen,
en zich niet verbeelden, dat indien men in _Provence_, _Languedoc_,
enz. naar de weg vraagt, en men van mijlen (_lieues_) spreekt, men daar
door afstanden van 3/4 uurs verstaat, het zijn daar wel groote uren;
men onderscheid daarom in _Frankrijk_ de mijlen in _lieues de poste_
en _lieues du païs_ [258].

De postwagens, die ik in _Frankrijk_ heb aangetroffen, hingen allen op
riemen, en zijn vrij gemakkelijk; in het binnenste gedeelte (als een
koets) is plaats voor 6 menschen, 3 voor uit en 3 achter uit rijdende;
in de _cabriolet_ of voorste gedeelte (als een kap-chais) plaatsen zich
2 personen, benevens den Conducteur, en boven op het gehemelte van
de koets, (_l'imperiale_ genaamd) daar een vierkante mand op staat,
kunnen nog eenige menschen liggen; in deze mand wordt ook _bagage_
geladen, zoo wel als in de groote mand achter op. De plaatsen, binnen
in zijn het duurste, die van de _cabriolet_ (die echter in den zomer
en om het gezigt en om de luchtigheid verkieslijk zijn) wat minder,
en op de _Imperiale_ het goedkoopste. De vracht binnen in komt ten
naasten bij tegen 30 _Fransche_ stuivers per post uit, somtijds iets
meêr. De wegen zijn over het algemeen vrij goed in _Frankrijk_.

De geldspecie in _Frankrijk_ bestaat, de oude munt in dubbelde _Louis
d'Ors_ van 48, en enkelde van 24 _Livres_, stukken van 6 _Livres_,
(_écus de 6 Francs_) en van 3 _Livres_, _petits écus_ genaamd,
voorts zilveren stukjes van 24, 12 en 6 stuivers, (een _Livre_ doet 20
_Fransche_ stuivers) de oude koperen munten zijn 1 1/2, 1, 1/2 en 1/4
stuiver; de halve stuiverstukjes noemt men _pièces de deux liards_,
en de vierde deelen _un liard_; de nieuwe munten met den stempel van
de Republiek, van den I. Consul Bonaparte, of van den Keizer Napoléon,
zijn gouden stukken van 40 en van 20 _francs_, zilveren van 5, 2, 1,
1/2 en 1/4 _franc_, als ook van 6 _Livres_, 30 en 15, en in 't koper
van 2 en 1 stuiver, ten tijde van Lodewijk den XVI., constitutioneele
Koning zijnde, geslagen. Van koper heeft men stukken van 10, 5, en 1
_centime_; een _franc_ doet 100 _centimes_, en 5 _centimes_ worden voor
een stuiver gerekend. De _francs_ hebben 1 1/4 ten honderd meêr waarde
dan de _livres_, te weten voor 100 _francs_ krijgt men 101 _livres_
en 5 stuivers, en dus voor iedere _franc_ 20 stuivers, en een oordje
(_liard_); ook zijn 'er te _Parijs_ bankbriefjes van 500, 1000, 2000
en meêr _francs_ in omloop. De 's Lands kassen betalen en ontvangen
niet anders dan volgens de berekening van _francs_, anders telt men
nog meest bij _livres_. Men moet in _Frankrijk_, aangaande het geld
zeer omzigtig zijn, omdat 'er veel valsch of besnoeid onderloopt; de
dubbelde en enkelde _Louis d'Ors_ moet men niet anders dan toegewogen
ontfangen; en bij lieden die men niet kent, ze zelf en met zijn eigen
goudschaaltje wegen. De stukken van 6 _Livres_ zijn ook dikwijls
te ligt, en die van 3 _Livres_ 24, 12 en 6, veel afgesleten zijnde,
moet men niet ontfangen als 'er de stempels niet zigtbaar op zijn.

Als men in de voorname steden van _Frankrijk_, bijzonder te _Parijs_,
wat koopen wil, moet men niet verlegen zijn, om de helft, en somtijds
twee derde van het geen gevraagd wordt, aftedingen; vooral wanneer
iemand de taal niet volkomen magtig zijnde, men ligtelijk aan hem
kan bespeuren, dat hij een vreemdeling is; zij zullen u op hun eer
en geweten verzekeren, dat het hun meêr kost, enz. doch eindelijk
zult gij het voor het geen gij geboden hebt toch krijgen. Ik vind
dit al heel verachtelijk, ondertusschen is men 'er bij ons ook niet
geheel vrij van. Terwijl de nieuwe maten en gewichten nog niet zeer
algemeen worden gebruikt, zal ik daar van niet spreken.

Behalve eene naauwkeurige landkaart, raad ik ook ieder reiziger, om
alvorens hij op reis gaat zich van een goede _Itineraire_ te voorzien,
en zoo die niet te bekomen is, 'er zelfs een zamen te stellen, door het
maken van uittreksels uit de beste schrijvers. Een opmerkzaam reiziger
moet ook altijd papier en potlood bij zich hebben, om kortelijk,
al wat hem maar eenigzins merkwaardig voorkomt, op te teekenen;
's avonds ziet hij dat na, en schrijft het, zoo hij tijd heeft, over.

Veel geld mede te nemen is lastig; men staat aan toevallen bloot,
waardoor men het kwijt, en alzoo in de uiterste verlegenheid kan raken,
't is daarom veel verkieslijker, dat men zich van kredietbrieven
op goede huizen van Koophandel of diergelijken, in de onderscheiden
plaatsen, daar men zich eenigen tijd denkt op te houden, voorziet.

Vooral in de Provincien [259] treft men onder de _Franschen_ ook zeer
hupsche en gedienstige menschen aan, en die 'er zich een genoegen
van maken, om een vreemdeling te regt te helpen en van dienst te zijn.

De herbergen in _Frankrijk_, als men 'er wat aan gewoon is, zijn in het
algemeen vrij goed. De luchtgesteldheid is 'er over het geheel genomen
gezond, en de Politie in het verhinderen van grove ongeregeldheden
zeer naauwkeurig; men hoort 'er dan slechts zeldzaam van onveiligheid
der wegen, en deze drie opgenoemde artikels zijn voor een reiziger
ook al van zeer belang.

Hoewel de wijn een voornaam voortbrengsel van dit land is, zal dezelve
den meesten onzer landslieden in hetzelve reizende, niet zeer bevallen,
doch daar het de voorname, en op vele plaatsen genoegzaam de eenigste
drank is behalve het water, mengt men ze daar gewoonlijk mede.

De roos was van ouds het zinnebeeld der schoonheid, jonge reizigers
zullen echter weldoen, van zich, in _Frankrijk_ bijzonder, gedurig
te herinneren, dat 'er de rozen met scherpe doornen verzeld zijn.

Om zich met lieden, die men niet zeer van nabij kent, in staatkundige
gesprekken in te laten, is in dit land ook zeer onvoorzigtig,
daar de Politie, zoo als ik reeds gezegd heb, zeer naauwkeurig is,
heeft zij natuurlijkerwijze ook zeer veel verspieders, en deze
bevinden zich schier op alle plaatsen en in alle gezelschappen, in
bedelaars gewaad, in een livereirok, zoo wel als in een geborduurd
of gegalonneerd kleed. Mannen en Vrouwen, Heeren en Dames, kortom,
menschen uit alle standen laten zich daar toe gebruiken.--Een ieder
wachte zich dan voor schade.





BLADWIJZER DER VOORNAAMSTE PLAATSEN en ZAKEN.



A.


Abate (Nocolo del), schilder van het Kasteel te _Ancy le Franc_,
bl. 14.

_Aiguillon_ (het steedje), bl. 448.

_Aisy-sur-Amrancon_. IJzersmelterijen van Buffon aldaar, bl. 15.

_Aix_ (De stad) derzelver ouderdom, bl. 147. Hoofdkerk aldaar,
bl. 237. Olij daar omstreeks vallende, bl. 238. Wandelplaats
en warme fontein, bl. 239. Het groot spel der Duivelen aldaar,
bl. 240. Tournefort aldaar geboren, ib.

_Agen_ (De stad) bl. 443. Wijen en sergies van dat plaatsje,
ib. Geboorteplaats van J.J. Scaliger, bl. 443.

_Albigensen_ (Moord der) te _Bezier_, bl. 325.

Amyot (Jacques) zie _Melun_.

_Ancone_ (Omstreek van het Dorpje) bl. 112.

_Ancy le Franc_ (het stadje) bl. 13.

_Angoulême_ (De stad) hoe gelegen, bl. 507. _Place de la Comedie_,
ib. Fraaije wandelingen, bl. 508. Volkrijkheid, bl. 509.

_Astafford_ (Het steedje) bl. 441.

_Aubagne_ (Het stadje) bl. 196. Geboorteplaats van Barthelemy, bl. 197.

_Auch_ (Hoofdkerk te) bl. 357. Geschilderde glazen aldaar ib. Stadhuis,
Fabrieken enz. bl. 358.

_Avignon_ (Omstreken van) bl. 122. Kloosters, Boekdrukkerijen,
bl. 132. 't Slot _de Dons_, bl. 138. Gelegenheid, ib. Voormaals
bloeijende Fabrieken aldaar, bl. 140. Schouwburg aldaar, bl. 141.

_Avignonet_ (Het Dorpje) bl. 334.

_Aviolles_ (Het afgebrande Dorpje) bl. 11.



B.


Baggerwerktuig te _Marseille_, bl. 169.

_Bagnères_ (Gelegenheid van) bl. 366. Baden en Frascati,
bl. 376. Oudheden aldaar, bl. 428.

_Bagnerolles_ (Bron van) bl. 369.

_Barbé_, (Het eilandje) in de nabijheid van _Lyon_, bl. 60.

_Barbezieux_, (Het Steedje) bl. 505.

_Barèges_, (Baden van) bl. 389.

_Baussille_, (Het Steedje _St_) bl. 301.

_Beaucaire_, (Kermis van de Stad) zeer oud, bl. 244. Oude _Romeinsche_
weg in de nabijheid dier Stad, bl. 246.

_Beaume_, of Grot van Rolland; zie _Marseille_.

_Beaune_, (Het Stadje) bl. 44. Inwoners als dom bekend; kwinkslag
van Piron tegen hen, ib. Gasthuis door N. Rollin, bl. 45. deszelfs
wijn, ib.

St. Bernardus, stichter van zeer vele Kloosters, bl. 40.

Bernis, (Weldadigheid van F. J. de Pierre de) bl. 262.

_Bezier_, (Het Stadje) bl. 323. Fraaije ligging, bl. 324. Hoofdkerk,
ib.

_Bordeaux_, (De Schouwburg _le Théatre de la Gaité_ te)
bl. 453. _Hollandsche_ opschriften op uithangborden, ib. Melding van
een' _Romeinschen_ Tempel, die bij _le Chateau Trompette_ gestaan
heeft, bl. 454. Protestantsche Kerk, ib. Gemeene wandelplaats,
bl. 455. _La place de Liberté_ aldaar, bl. 456. De nieuwe
Schouwburg, _le Théatre Français_, bl 457. Kwakzalver en zijne
vrouw aldaar, bl. 460. Liedjeszanger, ib. _St. Andreas_ Kerk,
bl. 461. Aartsbisschoppelijk Paleis, bl. 462. Aartsbisschoppelijke
Tuin, bl. 463. bewoond door Charles de la Croix, ib. _St. Michiels_
Kerk. ib. Abdij van het Heilige Kruis, ib. Oud Amphithéater
aldaar, bl. 465. de Beurs, bl. 470. Nadere beschrijving van den
grooten Schouwburg, bl. 472. _St. Juliaans_ Poort, bl. 474. Museum,
bl. 483. Merkwaardige Oudheid aldaar gevonden,  bl. 484. Kabinet van
den Heer Journu-Aubert, bl. 485. Tivoli bl. 486. Kerk van _St. Seurin_,
bl. 488. Vondelinghuis, bl. 490. _École de Commerce_, bl. 493. _Chateau
du Haa_, ib. Marionettenspellen aldaar, bl. 495. _Le Chateau
Trompette_, bl. 496. Aangaande wijnen, in die omstreken vallende,
bl. 499. Kerk van _St. Dominicus_, bl. 501. Naamsoorsprong van die
Stad, ib. In deszelfs nabijheid werd Michel de Montaigne geboren,
bl. 502.

_Borelly_ (_Chateau_) bl. 231.

Bossuet geboortig van Dyon, bl. 34.

Bourdon (Sebastiaan) schilder van _Montpellier_, bl. 290.

_Bourgondiën_, (Begin gemaakt aan het graven van het Kanaal van)
bl. 12.

Buffon geboren en begraven te _Montbar_, bl. 16.
 Eenige bijzonderheden van zijn huisselijk leven, ib.



C.


_Cadillac_, (Het steedje) bl. 449.

Cailhava te _Toulouse_ geboren, bl. 349.

Cagnon (de) om het geloof te _Lyon_ verbrand, bl. 86.
 Haar karakter, ib.

_Cagots_ (Huisgezinnen in de _Pyreneën_) genoemd, bl. 401.

_Calembours_ zeer in gebruik in _Frankrijk_; voorbeelden derzelve,
bl. 3.

_Campan_, (Vallei van) bl. 378.

_Cannat_, (Het Dorpje _St._) bl. 145. Oude Mijlpaal der _Romeinen_
daar gevonden, ib.

_Carcassone_, (De stad) bl. 331.

Caseneuve, (Edelmoedig en Menschlievend gedrag van P.H.) staande de
pest te _Marseille_, bl. 175.

_Castanet_, (Het Dorpje) bl. 337

_Castelnaudary_ daarbij de kom der Vaart van _Languedoc_,
bl. 332. beroemd door den slag tusschen Gaston enz. bl. 334.

_Citeaux_, (Rijkdom der Abdij) bl. 38. en verdere bijzonderheden
dienaangaande, bl. 39. de verkwisting der Monnikken dier Abdij, ib.

_Chalons sur Saone_ (Eenige bijzonderheden wegens) bl. 46. Kloosters
en Kerken, bl. 47. bevolking, bl. 48.

_Chartres_ (De stad) bl. 540. Het koor der Kerk, bl. 541.

_Chateau Regnault_, (Het steedje) bl. 538.

_Chateaudun_ (Het steedje) bl. 540.

_Chatellerault_, (De stad) bl. 517. fraaije brug aldaar,
ib. Messenmakerijen aldaar bl. 518.

_Clos de Vougeot_, Aldaar wordt wijn van dien naam geteeld, bl. 38.

Collé _la partie de Chasse de_ Henri IV. is ontleend uit eene
gebeurtenis te _Lieursaint_ voorgevallen, bl. 2.

_Condrieu_, (Ligging van het stadje) en bijzonderheden wegens hetzelve,
bl. 104. Maarschalk de Villars aldaar geboren, bl. 105.

Cousin (Jean) schilder, geboortig van _Soucy_, bl. 9.
 Zijn beroemd stuk het laatst Oordeel, Noot ib.

Coustou Beeldhouder der Tombe van Lodewijk Dauphin van _Frankrijk_
te _Sens_, bl. 8.

_Côte d'Or_, (Vruchtbaarheid in wijn van het Departement) bl. 42.

_Côte Roti_, (De Heuvel) bl. 104.

Crebillon geboortig van _Dyon_, bl. 54.

Cromwell (Ontmoeting van Richard) bij den Prins van Conti, bl. 322.

_Cuges_, (Gelegenheid enz. van) bl. 197.



D.


_Destugue_ (_la Grotte de_) bl. 373.

_Druïden_, (Tempels der) bl. 529. Naauwkeurige beschrijving derzelven,
bl. 530.

_Dyon_, (De stad) bl. 22. Beschrijving van de poort der Vrijheid
aldaar, bl. 23. Populierboom en de _Jardin d'Arquebuse_, ib. de
Hoofdkerk, bl. 24. Heilige Kapel in die Kerk. ib. Kloosters,
bl. 26. Paleis van Condé ib. Koffijhuizen, bl. 28. het Museum,
bl. 29. Gasthuis, bl. 32. Voorname Mannen, bl 34. 't Oude slot--de
Bastille van die stad, bl. 36. Voorkomen der Inwoners en bevolking
bl. 37. Bedrijven en handel, ib.



E.


_Echelle (le Passage de l'_) bl. 398.

_Eguille_ (Eene Pyramide te _Vienne_ en _Dauphiné_ onder den naam van)
bl. 104.

_Epernon_ (Omstreken van) bl. 543.

Erichem (Dr. van) te _Bordeaux_, bl. 489.

_Escalette_, (De berg) bl. 381.

_Esprit_ (Het stadje _St._) en vermaarde brug bij hetzelve
bl. 117. Stichting en beschrijving dier Brug, bl. 118.



F.


Ferrier (du) te _Toulouse_ geboren, bl. 349.

_Flourance_, (Het stadje) bl. 436.

Florentin (St.) een der slechtste Hovelingen van Lodewijk den
XV. bl. 12. zijn grafschrift, ib.



G.


Galeislaven te _Toulon_, bl. 210.

Galeistraf, wanneer in _Frankrijk_ ingevoerd, bl. 211.

_Ganges_ (Vele Protestanten in het steedje) bl. 302.

_Gard_, (_Port du_) bl. 266. Waterleiding bij dezelve, ib.

_Gavarnie_, (Waterval en Dorp) bl. 406.

_Gedro_, (Het Dorp) bl. 402.

Geoffredi (De Priester) verbrand, bl. 229.

_Gimont_, (Het steedje) bl. 356.

_Gilles_, (Het steedje _St._) bl. 299.

_Givors_, (Bijzonderheden van het steedje) bl. 103.

_Grippe_ (het Dorp) bl. 380.



H.


Hagedissen overvloedig bij _Montpellier_, bl. 285.

_Hautbrion_ (Wijn van) bl. 476.

_Haye_, (Het steedje _la_) geboorteplaats van René Descartes, bl. 519.

_Hières_, Tuinen van Orange en Citroenboomen aldaar, bl. 215. slechte
staat dier stad, bl. 217. Kasteel aldaar, ib. Eilanden bl. 219.

_l'Hieris_, (Het dal van) of _Lheris_, bl. 426.

Hippocrates (Borstbeeld van) te _Montpellier_, bl. 295.



I.


_If_, ('t Kasteel _d'_) bl. 188.

Innocentius de IV. (Paus) bouwt de brug te _Lyon_, bl. 65.

Isaure (Clemence) stichteres der Akademie _des Jeux Floraux_, bl. 348.

_Isle_, (Het stadje) bl. 123.

_Isle de Jourdain_, (Het steedje) bl. 355.

Izard (Beschrijving van een) bl. 423.



J.


Joden (Mishandeling der) te _Bezier_, bl. 324.

_Joigny_, (De ligging der stad) bl. 11. waarin deszelfs Koophandel
bestaat, bl. 12.

Journu Aubert, (Kabinet van schilderijen van den Heer) bl. 485.



K.


Klokkespelen zijn zeer zeldzaam in _Frankrijk_, bl. 462.

Knip (Melding van den schilder) en zijne Zuster, bl. 420.

Kwakkels menigvuldig omtrent _Marseille_, bl. 230.



L.


_Lambesc_, (Gelegenheid van het steedje) bl. 145.

_Landes_ (de Inwoners van) loopen op stelten, bl. 497. en verdere
bijzonderheden dienaangaande, bl. 498.

_Languedoc_. (_Canal de_) bl. 323. Nader berigt deswegens, Noot
bl. 342.

_Lectoure_, (Het stadje) bl. 437.

_Lieursaint_, zie Collé.

Longpierre geboortig van _Dyon_, bl. 35.

_Lourde_, (Het steedje) bl. 413. Kasteel in deszelfs nabijheid,
bl. 421.

Louvois (Streek van zekeren) om aan geld te komen, bl. 14.

_Lucretum_, (Plaats van het oude) bl. 196.

_Lunel_ ('t Steedje) beroemd om deszelfs wijn, bl. 279.

_Luz_ (Het dal) bl. 395.

_Lyon_ begravenis aldaar, bl. 63. de plaats _Bellecour_, bl. 65. Brug
over de _Rhone_ ib. Hoofdkerk, bl. 67. _Palais de Justice_,
bl. 68. _Quai du Rhone_, ib. De brug van Morand, bl. 69. de Schouwburg,
bl. 70. Gasthuis, bl. 73. 't Gebouw _la Charitê_, bl. 76. _Théatre des
Varietés_, bl. 77. _l'Hospice d'Antiquaille_, ib. wie de stichter van
die stad is, ib. _La Place des Martyrs_, bl. 79. overblijfsels van
een _Romeinschen_ Schouwburg, ib. kelder onder den naam van _Bains
des Empereurs_, bl. 80. Kapel van Onze Lieve Vrouw van _Fourvières_,
bl. 81. _la Place de Terreaux_, bl. 84. Stadhuis, ib. de metalen Tafel,
waarop de aanspraak van Keizer Claudius verloren is, bl. 85. Abdij
van _St. Pieter_, ib. Kerk der _Jesuiten_, bl. 87. de Abdij
_d'Ainai_ en pilaren in dezelve, bl. 88. 't voormalig _Karthuizer_
Klooster, bl. 93. Fabrieken, bl. 94. Oudtijds _Lugdunum_ geheeten,
bl. 98. Volkrijkheid, ib. aanzienlijkheid der Geestelijkheid daar
ter plaatse, bl. 99. Pierre Perrin stichter der _Fransche_ Opera daar
geboren, bl. 100. ook Coysevox en de Coustou's Beeldhouwers en Joseph
Vivien, bl. 101. Kerkvergaderingen aldaar gehouden, ib.



M.


_Maçon_, (Ligging der Stad) bl. 51, 52. wijn in dien omstreek,
bl. 53. de Bibliotheek der _Benedictijner Cluny_ aldaar, ib.

_Maintenon_ (Het steedje) bl. 541. _Aquaduc_ daar aangelegd, bl. 542.

_Marie_ (Het dorp _St._) bl. 380.

_Marmande_ (Het stadje) bl. 448.

_Marmoutier_, (De Abdij) de oudste uit het geheele Westen, bl. 524.

_Marseille_, (De weg van _Aix_ naar) bl. 148. de Haven, bl. 150. de
Groenmarkt, bl. 152. _le Pavillon Chinois_, ib. de Nieuwe Stad,
bl. 153. de Wandelplaats, bl. 156. Fontein met een beeld van Homerus
en Bonaparte, bl. 162. Handel te _Marseille_, bl. 163. Schouwburg,
bl. 166 Koffijhuizen, ib. de Berg Bonaparte, bl. 168. Stadhuis
en Beurs, bl. 173. Spijs en vruchten aldaar, bl. 178. Vrouwen,
bl. 182, Fort _St. Jean_, ib. Tempel van Diana aldaar, bl. 183. 't
zoo genaamd Paleis der Roomsche Keizers, bl. 184. Vischmarkt,
ib. Lees-Societeit, ib. Kaatsbaan, bl. 185. Schouwburg, bl. 186. Abdij
van _St. Victor_, bl. 189. Protestantsche Kerk, bl. 191. Baden,
bl. 193. Museum, ib. _Lyceum_, bl. 194. _Beaume_ of _Grot de Rolland_,
bl. 225. _Chateau Borelly_, bl. 231. Oorsprong dezer stad, bl. 233. en
eenige oudheidkundige bijzonderheden, bl. 234. gezondheid van klimaat,
bl. 235.

_Marseillaansche_ Marsch vervaardigd door Rouget de l'Isle, bl. 235.

_Martin_ (Het steedje _St._) _de Londres_, bl. 300.

Martin (Wonderwerk van het paard aan St.) geschonken, bl. 526.

Meekrap, zie _Morières_.

Mejan, (Buitenplaats van den Heer), bl. 304-309.
 zijn kantoor te _Ganges_, bl. 315.

Melk (Bijzondere wijze van) te koop veilen te _Marseille_, bl. 159.

_Melun_, (Ligging enz. der stad), bl. 5. Geboorteplaats van Amyot, ib.

Menestrier, (Zonderling grafschrift op), bl. 35.

_Meursault_ ('t Dorp) beroemd om deszelfs wijn, bl. 46.

_Meze_ (Het Stadje), bl. 320.

_Mirande_, (Kousenfabriek te), bl. 359.

Moerbezienboom in _Frankrijk_ ingevoerd, bl. 113.

Monnoye (la) geboortig van _Dyon_, bl. 34.

_Montagnac_, (Het stadje), bl. 320.

Montaigne (Michel de) te _Bordeaux_ geboren, bl. 502.

_Monthar_ (Stadje en Kasteel), bl. 16. Verdere gelegenheid van
hetzelve, bl. 18.

_Montbazon_ (Het steedje), bl. 521.

_Montelimar_, (Gelegenheid der Stad), bl. 113. daar omstreeks de
eerste Moerbeziënboom geplant, ib.

_Montereau_, (Ligging van het stadje) deszelfs Brug enz., bl. 6.

_Montlieu_, (Het steedje), bl. 505.

_Montpellier_, _Esplanade_ aldaar, bl. 280. Waterkasteel,
bl. 281. _La Place du Peyrou_, bl. 281. Aquaduc, bl. 283. Werktuig
ter bevochtiging van den grond in de nabijheid van _Montpellier_,
bl. 285. Protestantsche Kerk aldaar, bl. 287. de Hoofdkerk,
bl. 289. Schilderstuk van Simon _den Toovenaar_ door Bourdon,
ib. Schouwburg, bl. 291. wolle en waschbleekerijen, ib. Parfumeurs,
bl. 292. Fakulteit der Geneeskunde aldaar, bl. 293. Fontein ter eere
van den Maarschalk de Castries, bl. 317. Beurs aldaar, ib. koperrood en
_Cremor Tartari_ worden aldaar gemaakt, bl. 318. voorname en beroemde
mannen, bl. 319.

_Morières_ (In de omstreken van) groeit Meekrap, bl. 131.

Muzijk (Over de) in _Frankrijk_ en het zingen van het gemeen, bl. 142.



N.


_Narbonne_ (De stad) oudtijds _Narbo Martius_, bl. 327. Hoofdkerk,
bl. 328.

_Nismes_, (Amphithéater te) bl. 248-252. Tempel van Cajus Cæsar _Maison
Carrée_ geheeten, bl. 253. _Temple de Diane_, bl. 254. Vloeren en
_Mosaïque_, bl. 256. Luchtgesteldheid aldaar, bl. 258. Arenden van wit
marmer, bl. 260. Stadhuis, bl. 261. Hoofdkerk, bl. 264. _Esplanade_
aldaar, bl. 270. Bibliotheek en Kabinet, bl. 271. Oudheden,
bl. 272. de schilder Renaud daar geboren, ib. Protestantsche Kerk
aldaar, ib. _Porte de France_ en _Porte de Rome_, bl. 273. Oudheid
en Geschiedenis dier stad, bl. 275. Jean Nicot aldaar geboren, bl. 278.

_Nuijs_ of _Nuits_ (Het stadje) om deszelfs wijn beroemd, bl. 40,
versje op die stad, bl. 41.



O.


_Office_ (_l'_) _des Foux_, Kerkdienst der Gekken, een boek voorheen
te _Sens_ bewaard, bl. 9.

_Ollioules_ (_Les Gorges des_), bl. 201.

_Orange_, (Stad en Prinsdom), bl. 120.

_Orgon_, (Het stadje), bl. 144. daarbij _le Canal de Boiselin_,
bl. 241.

_Ormes_, (Het Kasteel _les_), bl. 518.

_Ossone_, (_le Val d'_), bl. 405.



P.


Paul, een _Fransche_ Zeeheld, zijne nedrigheid, bl. 222.

_Pesenas_ (Het stadje), bl. 321.

Petrarcha en Laura (Eenige bijzonderheden wegens), bl. 127. Noot.

Photin (St.) eerste Bisschop van _Lyon_, bl. 78.

Picard vervaardiger van een Tooneelstuk _le Collateralou la Diligence
à Joigny_, bl. 11.

_Pierre Cise_ Staatsgevangenis van Cincq-Mars en de Thou, bl. 61.

_Pierrefitte_, (Het Dorp), bl. 418.

Piron geboortig van _Dyon_, bl. 34.

_Poitiers_, (De stad) bl. 511. Oudheden aldaar, bl. 512. Wandeling
aldaar, bl. 513, de Hoofdkerk, bl. 514. Schouwburg, bl. 515.

_Pomare_ (Het Dorp) beroemd om den wijn, bl. 46.

_Pont sur Yonne_, (Gelegenheid van het stadje), bl. 7.

_Pragnères_ (het dorpje), bl. 400.

Puget (Borstbeeld ter eere van) te _Marseille_ opgerigt, bl. 159.
 eenige bijzonderheden hem betreffende, bl. 161.

_Pyreneën_, (Eerste gezigt der), bl. 359.



R.


Rabelais, (Tabbaard van), bl. 295.
 op welk een wijze hij een Minister te spreken krijgt, bl. 536.

_Rambouillet_ (De stad) en deszelfs fraaije gelegenheid,
bl. 547. Stadhuis aldaar, ib.

Rameau geboortig van _Dyon_, bl. 35.

_Remy_, (Gelegenheid van _St._), bl. 242.

_Riotti_, (Ligging van het Dorp), bl. 58.

Rivals, (Schilderij van Antoine) zie _Toulouse_.

_Roulet_, (Het steedje), bl. 506.



S.


_Saussa_ (_Cascade_), bl. 404.

_Sauveur_ (Ligging van _Sint_), bl. 396.

Schorpioen (Beet van den) te _Marseille_ niet vergiftig, bl. 236.

_Semur_, (Ligging van het stadje), bl. 18.

_Sens_, (Ligging der stad) Hoofdkerk; begraafplaats
van Lodewijk Dauphin van _Frankrijk_, bl. 8. Oudheden,
bl. 9. Geschiedk. bijzonderheden, ib.

Serre le Peintre schilder van _Marseille_, bl. 175.
 zijn gedrag ten tijde der pest, ib.

_Sambernon_ (Het Kasteel) en bijzondere aflooping van het water op
hetzelve, bl. 19.

_Sorèse_, (Het _Pensionat_ te), bl. 334.

Spaendonck (van) een _Nederlandsch_ Bloemschilder te _Parijs_, bl. 479.



T.


Talma (De Acteur) en zijne vrouw, bl. 473.

_Tarasco_, (De stad) zoo genoemd naar een _Grieksch_ woord,
bl. 242. Processie met een draak op _St. Martha's_ dag, bl. 243.

_Tarbes_, (De stad) bl. 363. derzelver gelegenheid en oudheid, bl. 364.

_Terrines_ (De uitvinders van de) _de Nerac_, bl. 445.

_Thain_ (Omstreeks) groeit de Hermitage-wijn, bl. 108.

Thomas sterft in de armen van den Bisschop Montaset, bl. 100.

_Tolosa_, (Oude stad) bl. 347.

_Tonnerre_, (Ligging van het stadje), bl. 12.

_Tonneins_, (Het steedje) bl. 446.

_Toulon_, Stadhuis en Vrijheidsbeeld aldaar, bl. 204. Fort _de la
Malgue_ in de nabijheid dier stad, bl. 205. Joubert aldaar begraven,
bl. 206. Kerk _St. Louis_, bl. 207. het Arsenaal, bl. 208. _Jardin
des Plantes_, bl. 214. getal van Inwoners, bl. 221.

_Toulouse_, (Straten van) bl. 339. Hoofdkerk aldaar,
ib. Aartsbisschoppelijk Paleis, ib. Kapitool, bl. 340. de staat der
schilderijen van Antoine Rivals op het Kapitool, bl. 340. Schouwburg,
bl. 343. fraaije brug over de _Garonne_, ib. Het Hospitaal
_St. Jakob_, bl. 344. Korenmolen van buitengewone grootte, ib. Kerk
van _St. Sernin_, bl. 345. Kerk der _Karthuizers_ ib. 't Stads Museum,
bl. 346. Schilderij van A. Rivals in 't Museum, ib. wandelingen,
bl. 347. 't Parlement, bl. 348. _Academie des jeux Floraux_,
bl. 348. mannen van geleerdheid daar geboren, bl. 349. handel van
die stad, ib. grafkelder aldaar van een bijzondere eigenschap, bl. 350.

_Tournon_ (Het steedje) bl. 108.

_Tournus_ (Fraaije brug te) bl. 50.

_Tours_, (Ligging der stad) bl. 522. fraaije brug aldaar, ib. de
landstreken leveren vele pruimen op, bl. 524. waarschijnlijk
_Romeinsche_ overblijfsels aldaar, bl. 526. Aartsbisdom, ib. Hoofdkerk,
bl. 527. Tempel der Druïden, bl. 528. hoedanig bebouwd, en aanleg van
nieuwe straten, bl. 534. een straat aldaar naar Agnes Sorel genaamd,
bl. 535.

_Tramésaigues_, (Waterval van) bl. 382.

_Trevoux_, (Ligging van) bl. 59. _Journal et Dictionaire_ aldaar door
de Jesuiten geschreven, ib.

_Tricherie_, (Het Dorp) bl. 517.



V.


_Valence_, (Ligging der stad) bl. 109. het hart van Paus Pius den
VI. wordt aldaar in een looden kistje bewaard bl. 110.

_Vaudevilles_, (Oorsprong der) bl. 452.

_Vaucluse_, (Het dorpje) bl. 125. bron van _Vaucluse_,
bl. 128. _Romance du Rivage de Vaucluse_, bl. 133.

_Velocifères_, een nieuwe soort van rijtuigen, bl. 537. gebreken aan
dezelve, bl. 546.

_Velours d'Utrecht_ wordt te _Sens_ gefabriceerd, bl. 10.

_Vendome_, aldaar worden vele handschoenen gemaakt, bl. 539.

_Vergi_, (Het Kasteel) bl. 42.

_Vienne_ en _Dauphiné_, (Ligging en bijzonderheden van) bl. 103.

_Vigan_, (Het steedje) bl. 302.

Villars (Edelmoedig en menschlievend gedrag van) bij gelegenheid van
den _St. Barthels_-moord, bl. 257.

_Villefranche_, (Gelegenheid van) bl. 335.

_Villeneuve-la Guyard_, (Het stadje) bl. 7.

_Villeneuve sur Yonne_, (Het stadje) bl. 10.

_Vitteaux_, (Het steedje) bl. 19.

_Viviers_, (Fraaije ligging van) bl. 115.

_Vivonne_ (Het steedje) bl. 511.

_Vollenai_ ('t Dorpje) deszelfs wijnen beroemd, bl. 45.



W.


Waterhorologien te _Sens_ vervaardigd, bl. 10.

Wijnoogst, (Beschrijving van den) bl. 474.

Woudduiven (Wijze van) vangen bij _Bagnères_, in _la Foret de Gerde_,
bl. 429.



Y.


Young (Het graf van de Dochter van) te _Montpellier_, bl. 296. ontwerp
van een gedenkteeken nog onuitgevoerd, bl. 297.





DE VOLGENDE DRUKFEILEN ALDUS TE VERBETEREN:


Bl.   1 Reg.  7 _staat_ 14 _lees_ 16
      3 ----  6 ---- plaats ---- plaats had,
      8 ----  4 ---- klokkespel ---- klokkegelui
     11 ---- 10 ---- de brug ---- deze brug
     25 ----  2 ---- met ---- men
     53 ---- 24 ---- Benedictijner ---- Benedictijners
     54 ---- 16 ---- uitgegaan ---- gisteren uit de schuit gegaan
     55 ---- 16 ---- niet ---- niets
     58 ---- 24 ---- besloten ---- besloot
     63 ---- 23 ---- wat ---- was
     71 ----  1 der Noot ---- de ----die
     87 ---- 24 ---- die welke ---- dat hetwelk
     89 ----  7 ---- het een ---- na het een
    111 ----  7 ----. Het ---- het
        ----  9 ---- is zeer oud ---- Zij is zeer oud
        ---- 13 ---- als op ---- als of
    135 ---- 19 der Noot ---- _croira_ ---- _croirois_
    138 ---- 24 ---- verlegde ---- vestigde
    143 ---- 17 ---- vermakelijk ---- gemakkelijk
    192 ----  1 ---- beromed ---- beroemd
    208 ---- 14 ----; tegen ----. Tegen
    220 ---- 30 ---- men was nog ---- men was hier aan dat nieuwe
                     eerteeken nog
    236 ----  5 ---- en lang ---- lang
        ----  5 ---- schorpioen ---- schorpioenolij
    244 ---- 14 ---- _sous_ ---- _sou_
    251 ---- 29 ---- 'er ---- en
    257 ---- 11 ---- _Gange Lion_ ---- _Gange, Lion_
    261 ---- 13 der Noot ---- saillir ---- jaillir
    262 ---- 19 ---- hetzelve ---- dezelve
    274 ---- 14 ---- gelokt, door ---- gelokt door
    276 ----  1 ---- Bres ---- Bref
        ----  1 der Noot ---- Bres ---- Bref
    278 ---- 22 ---- Freville ---- Treville
    279 ---- 31 ---- hoewel ---- en hoewel
    280 ----  1 ---- zijn; want ---- zijn, want
    290 ---- 11 ---- _Maquelone_ ---- _Maguelone_
    317 ---- 25 ----, en tusschen ---- 'er tusschen
    318 ---- 14 ---- _Maquelone_ ---- _Maguelone_
    326 ----  1 ---- hebben ---- heeft
        ----  6 ---- wortel-, van ---- wortels van
    333 ----  5 ---- _St. Terriol_ ---- _St. Ferriol_
    346 ---- 26 ---- met zeer ---- met zeer veel
    347 ---- 17 ---- dat men ---- die men
    351 ---- 21 ---- 'er ---- en
    358 ---- 18 ---- stad ---- hooge stad
    364 ----  2 ---- des luchtiger ---- des te luchtiger
    394 ---- 19 ---- zeer belang ---- zeer veel belang
    399 ---- 20 ---- regterhand ---- linkerhand
    401 ---- 10 ---- meer ---- weêr
    416 ----  4 ---- Met ---- Men
    422 ----  1 ---- met zes muilezels en met ---- met zes muilezels
                     met
        ---- 10 ---- maar zeer redelijk ---- maar redelijk
    425 ----  1 ---- geklauterd hebben ---- geklauterd te hebben
    445 ----  1 ---- andere grootere ---- andere en grootere
    458 ----  4 der Noot ---- geregten ---- gevegten
    470 ----  5 ---- valt 'er van ---- valt van
    537 ----  4 der Noot ---- _velocite_ ---- _velocité_
    542 ---- 14 ---- om aan deze ---- om deze
    548 ----  1 der Noot ---- _de Tirans_ ---- _des Tirans_
    558 ---- 24 ---- zeer belang ---- zeer veel belang





AANTEEKENINGEN


[1] De gebeurtenis, die aanleiding gaf tot het Blijspel van Collé
_La partie de chasse de_ Henri IV. is hier omstreeks voorgevallen,
Michau was Molenaar te _Lieursaint_; dit stuk is, meen ik, ook in
't _Nederduitsch_ vertaald.

[2] Zoo noemt men de _Bourgondiërs_, om de ronde en gulle inborst,
die men hun toeschrijft.

[3] _Meaux_ alwaar de welsprekende Bossuët Bisschop was, behoort
tot dit Departement. In de stad en omtrek van _Meaux_ wonen zeer
veel Protestanten.

[4] Dit geval heeft aanleiding gegeeven tot de partijen der
_Bourguignon_'s en _Armagnac_'s, die zoo veel bloeds aan _Frankrijk_
gekost hebben.

[5] Hij was de Vader van Lodewijk de XVI.

[6] Hij is bekend voor de oudste der goede schilders in _Frankrijk_,
bijzonder ook om het vermaarde stuk van het laatste Oordeel, dat te
_Parijs_ op het Museum hangt, en waar van de gedrukte plaat een der
grootste prenten is, die men kent. Zij is gegraveerd door Pieter de
Jode, een _Antwerpenaar_ en vermaard Plaatsnijder.

[7] Picard bekend auteur en acteur te _Parijs_, heeft een stuk gemaakt
onder den naam van _le Collatéral ou la Diligence à Joigny_, dat zeer
aardig is.

[8] Hij was kort en dik.

[9] Een van de vrouwen van Louvois was een _Hollandsche_, ik meen de
Baronnesse de Huffel genaamd.

[10] Vertrekje van de portier of Zwitser aan de ingang van een Hotèl.

[11] Ik ken hier geen _Nederduitsch_ woord voor, en het was te wenschen
dat alle diergelijke _Fransche_ modeprullen onder ons geheel onbekend
waren.

[12] Die goede man hield zich in zijn ouden dag, benevens zijne vrouw,
bezig met het lezen van bijna al de Romans, die 'er uitkwamen.

[13] De Regten van den Mensch, erkend den 30 September, het Eerste
jaar der Vrijheid, 1789.

[14] En Graaf van _Holland_, _Zeeland_ en _Vriesland_. Martinet in
zijn _Veréénigd Nederland_, zegt van hem: "Hij werd met geringen
lof bekroond;" en verder van zijn zoon en opvolger sprekende: "Hij
gaf den doodsteek aan 's Lands Vrijheid door het invoeren van vaste
soldaten, 't geen 's Volks oude dapperheid deed vervallen."--O mijn
Vriend! mogten onze Landgenoten toch de waarheid van dit gezegde
duidelijk gevoelen!

[15] _La Metromanie_, een van de beste Blijspelen van het _Fransche_
tooneel, is van dezen schrijver.

[16] _Castor_ en _Pollux_ is 'er de voornaamste van, en wordt gehouden
voor een _classiek_ stuk der _Fransche_ muzijk van dien tijd.

[17] Hier rust Jan le Menestrier, in het zeventigste jaar zijn's
ouderdoms zette hij den voet in den stijgbeugel, om na den hemel
te gaan.

[18] _Citeaux_ heeft vier Pausen opgeleverd, als Eugenius III,
Gregorius VII, Celestinus IV, en Benedictus XII.

[19] Een _arpent_ is omtrent een vierde deel van een morgen lands.

[20] Tien menschen, als St. Bernard, zouden de wereld ontvolkt hebben.

[21] De Belloi, een van de veertig van de _Fransche_ Academie, is 'er
schrijver van. De Treurspelen Zelmire, Gaston en Bayard, die insgelijks
in onze taal zijn overgezet, en nog drie anderen, zijn mede van hem.

[22] De Ezels van _Beaune_. Piron, daar ik u hier voor van gesproken
heb, een pik tegen die van _Beaune_ hebbende, had gewed dat hij
binnen een zeer korten tijd honderd puntdichten (_Epigrammes_)
tegen hun zou maaken, en hield zijn woord. Eens te _Beaune_ in het
openbaar sprekende, riepen de toehoorders: "Wij verstaan u niet;"
willende dat hij harder zou spreken, en Piron antwoordde: "_Ce n'est
pourtant pas faute d'oreilles_," het is toch niet bij gebrek van ooren;
deze kwinkslag werd hem niet vriendelijk afgenomen.

[23] Naar men mij verzekerde, is men thans bezig om door een bevaarbaar
kanaal, deze twee rivieren met elkanderen gemeenschap te doen hebben,
en dus ook den _Oceäan_ met de _Middellandsche Zee_.

[24] Men vind op verscheidene plaatsen, niet ver van deze stad,
steengroeven, die marmer van onderscheidene kleuren opleveren; te
_Berzé la Ville_ zijn 'er twee van albast, grijsachtig wit van kleur.

[25] Het is een ware schilderij van _l'Albane_. Dit betooverende
eiland schijnt op den aardbol geworpen, om waardig te zijn, van te
gelijker tijd den tempel der Goden, de dansen der stervelingen en de
begraafplaats der groote Mannen te bevatten. De verbeelding schetst ze
'er op, als ons oog hetzelve betracht, en ieder mensch wordt Dichter,
als hij aan die welriekende zoomen raakt.

[26] Door de belegering hadden vele huizen op deze kaai aanmerkelijk
geleden, doch sedert korten tijd zijn die weder opgebouwd, en men
verzekerde, dat dezelve thans ruim zoo schoon is, als voorheen.

[27] Men leze onder anderen, _le Feuilleton de Publiciste de Mardi,_
28 _Frimaire an_ 12 (20 Decemb. 1803.) aangaande onze, schier
onvergelijkelijke, Juffrouw Wattier.--Zorgt men wel dat een vrouw,
van zulk eene zeldzame bekwaamheid, als deze, kweekelingen maakt?

[28] Dat stuk is daar in een korten tijd ver over de honderd malen
gespeeld; want een groot gedeelte van de _Parijzenaars_ liep 'er
naar toe.

[29] 't Is te verwonderen, dat men aan merkwaardige overblijfsels, zulk
een kleinachting aanduidenden naam heeft gegeven; want _Antiquaille_
beteekent oude prullen.

[30] De teekening is nog al tamelijk, behalven het opgenoemde, was 'er
ook nog de afbeelding van een mensch bij; de Engel en Duivel schenen
zich met hem bezig te houden. Misschien verbeeldt het een mensch in
de eerste tijden van het Christendom, die door den Duivel tot den
Afgodendienst verleid wordt, terwijl een Engel 'er hem van terug houdt.

[31] Het aanroepen van deze Lieve Vrouw, als men zich in nood bevond,
scheen hier al vrij algemeen, doch ieder was juist niet even naauw
gezet in het nakomen van zijne gelofte. Men verhaalde mij ten dezen
opzigte een geval, dat mij deed lagchen; eenige jaren geleden was
een schippers knecht van de schuit in de _Rhone_ gevallen, en deed
volgens gebruik eene gelofte aan de Lieve Vrouw van _Fourvières_,
doch de redding volgde niet spoedig; en, of door den sterken stroom of
anderzins niet kunnende zwemmen, begon hij reeds te zinken, toen zijn
schipper hem met een haak vastkreeg en 'er uithaalde. Vervolgens zijne
gelofte vergetende, werd hij daar aan door zijn' Biegtvader herinnerd,
doch ontschuldigde zich met te zeggen: "Zij heeft geen haast gemaakt,
om mij te helpen, ik behoef ook geen haast te maaken om te betalen,
want kijk, Mijn Heer Pastoor! als onze schipper niet beter bij de
hand geweest was dan onze Lieve Vrouw, ik had 'er bij mijn .... om
koud geweest."

[32] De _Doctoren_ van dit vermaarde _kollegie_; dat door Robert de
Sorbon, Hofprediker en Biegtvader van St. Louïs, in 1252 gesticht werd,
waren in _Frankrijk_ de gewone regters in _Theologische_ geschillen
van aanbelang.

[33] Bekend door zijne welsprekende en wijsgeerige geschriften,
zoo als zijne lofspraken (_eloges_) van Marcus Aurelius, van Sully,
van Descartes enz. hij legt daar in zijne vrije en onbevooroordeelde
denkbeelden duidelijk aan den dag. Thomas was ook een bijzonder vriend
van Mevrouw Necker.

[34] Dit was beste oude wijn; de gewone kocht men voor 5 _sols_.

[35] Onze reisgenoot verhaalde dit met verscheidene natuurlijke
omstandigheden, als een echte gebeurtenis, waar van hij zelve meêr dan
eens ooggetuigen geweest was, en ik heb geen de minste reden om aan
's mans goede trouw te twijfelen.

[36] Hoe ver is _Thain_ van _Tournon_?

[37] Hoe vele ligte vrouwlieden zijn' er te _Tournon?_

[38] O! dat is der moeite niet waardig, om 'er van te spreken, maar
zeg mij, hoe ver is _Maintenon_ (een steedje) van _Versailles_? of
ook hoe veel _Maintenons_ (te weten ligte vrouwen, want Madame de
Maintenon, was, gelijk gij weet, bijzit van Lodewijk den XIV.) zijn
'er wel te _Versailles_?--Deze anecdote durf ik u haast voor wat
nieuws aanrekenen, zijnde verzekerd dat zij zeer weinig bekend is.

[39] De Faujas is Professor bij het Museum van natuurlijke historie
te _Parijs_.

[40] Men rekent de _toise_ op _6 géometrische_ voeten. Die brug is
dan ook veel te smal, naar evenredigheid van de lengte.

[41] Zie het nevenstaande gezigtje.

[42] Petrarcha wierd te _Arezzo_ in _Toscane_ den 20 Julij 1304
geboren, en zette zich vervolgens te _Carpintras_ neder. Paus Clemens
de V. had nu ook zijn Hof te _Avignon_ gevestigd. Weldra deed de
jonge Petrarcha eene bijzondere geschiktheid voor de Dichtkunde
blijken, woonde de Universiteiten van _Montpellier_ en _Bologne_ bij,
raakte vervolgens in kennis met verscheiden geleerden van dien tijd;
ging reizen, na dat hij verliefd was geworden op de schoone Laura,
die hij den 6 April 1327 voor het eerst in een Kerk te _Avignon_
ontmoette. Laura werd in het dorpje _Noves_, digt bij _Avignon_,
geboren, en was toen in den bloei harer jeugd; zij was kortling
gehuwd aan een Edelman, genaamd Hugues de Sade, en Petrarcha werd
eindelijk sentimenteel verliefd, en ging zich te _Vaucluse_ in 1337
nederzetten. Den 8 April 1341 werd hij te _Rome_ in het Kapitool als
Dichter gekroond. In 1348 op denzelfden dag, en op hetzelfde uur,
dat hij haar het eerst gezien had, (volgens de Geschiedschrijvers),
stierf zijn waarde Laura. Petrarcha was aan het Hof en bij de grooten
getrokken. In 1350 kreeg hij een Kanunniksplaats te _Padua_, werd
vervolgens ook een en andermaal in gezantschap gezonden; op het
laatst van zijn leven werd hij ziekelijk, en bijzonder door een
slaapziekte aangetast, en den 18 Julij 1374 vond men hem dood,
leunende op een boek.

[43] Ik geloof dat dit de benaaming in _patois_ is, en dat hij
eigenlijk _Montventoux_ genaamd wordt.

[44] 1: Beschrijving van de bron van _Vaucluse_ enz. door J. Guerin,
Hoogleeraar enz. Dit, voor de reizigers naar die bron, zeer nuttig
boekje, is bij den schrijver zelven te _Avignon_ te bekomen.

[45] Ik voeg hier bij de Muzijk van de Romance _du Rivage de Vaucluse_,
met het accompagnement voor de _Piano forte_ of de _Harp_, door Boïel
Dieu. Schoon gij geen dier Instrumenten tracteert, en uw stem niet
aan den zang wagen zult, kent gij misschien wel deze of gene, die
gij met die Muziek kunt pleisier doen, en ik geloof dat u de woorden,
die van Marmontel zijn, niet kwalijk bevallen zullen. Zie hier dezelve:


    Du Rivage de Vaucluse
    l'Amant de Laura en ces mots,
    En s'eloignant de sa Muse,
    Fit retentir les Echo's:
    o Toi, qui plains le delire,
    On Laure a plongé mes sens,
    Roches, qu'attendrit ma Lyre,
    Redis encor mes accens.

    En repondant à mes plaintes,
    Echos, vous avez appris,
    Quels sont les voeux et les craintes,
    d'Un coeur tendre et bien epris.
    n'Oubliez pas ce langage;
    Et si Laure quelquefois
    Vient rever sur ce rivage,
    Imitez encor ma voix.

    Ditez-lui que de ses charmes,
    Tous mes sens sont occupés:
    Ditez-lui que de mes larmes
    Toujours mes yeux sont trempés,
    Ma voix ne chantera qu'elle,
    Mon souvenir ne sera
    Qu'un miroir pur et fidele,
    Où l'amour me la peindra.

    Dites-lui, que son image
    Ma suivra dans le sommeil,
    Et recevra pour hommage
    Le soupir de mon Reveil;
    Que mon oreille attentive
    Croira sans cesse écouter
    Les sons, que sa voix plaintive
    Vous fit cent fois repêter.

    Jurez lui qu'envain les graces,
    Viendraient pour me consoler:
    Que les amours sur mes traces
    Sans cesse auraient beau voler.
    à Leur troupe enchanteresse
    Je dirais, dans ma douleur,
    Rendez Laure à ma tendresse,
    Ou laissez couler mes pleurs.

    Insensible à tout loin d'elle,
    Rien ne flatte mes Desirs:
    Je me croiras infidèle
    De goûter quelques plaisirs.
    Sur une rive étrangère:
    Où le destin me conduit,
    Une esperance lègère
    Est le seul bien qui me suit.

    Mais si Laure m'est ravie,
    Si je ne dois plus la voir,
    Je perdrai bientôt la vie,
    Quand j'aurai perdu l'espoir.
    Puisse la parque appaisée
    Me laisser après ma mort,
    Préférer à l'Elisée
    Les Ombrages de ces bors.


Voorts komt dit bericht, uit een _Fransch Journaal_ overgenomen,
mij te belangrijk voor, om het u niet vertaald mede te deelen:

Den 15 Fructidor I. l. (12 J.) vertrokken de Leden van het _Atheneum_
van _Vaucluse_, met het aanbreken van den dag van _Avignon_, om zich
naar de valei van _Vaucluse_, vijf mijlen van deze stad gelegen te
begeven, en 'er den eersten steen van het gedenkteeken voor Petrarca
te leggen, tot welks stichting deze Maatschappij besloten had. Het
_Atheneum_ werd van eene groote menigte Dames en Inwoners vergezeld. De
stoet wies bij elken voetstap aan. Door _l'Isle_ trekkende, had
zij het genoegen prachtig en vriendelijk onthaald te worden; maar de
overheid van het kleine dorpje _Vaucluse_, wilde voor die van _l'Isle_
niet onderdoen in die van _Avignon_ wel te ontvangen. De plegtigheid
begon met eene statelijke mis, na welke de bijeengevloeide schare
aanschouwers zich op de afhangende heuvels verspreidde, die aan de
bron grenzen, waarheen weldra zich het _Atheneum_ wendde. De Adjunct
van _Vaucluse_ riep het eerst de schim van den minnaar van Laura
aan. De President van het _Atheneum_ deed daarop eene redevoering,
op de plegtigheid toepasselijk, terwijl tusschen beide verscheide
Dichters en Redenaars, en vooral den Heer Piot, de een na den ander
een talrijk en uitgezocht Auditorium, belangrijk wisten bezig te
houden. Een Ingenieur bood vervolgens den troffel aan den President,
die den eersten steen van het gedenkteeken leide. De troffel kwam
vervolgens in handen der Leden van de Maatschappij, en in die van
verscheidene Dames. Den ganschen dag waren 'er eenvoudige banken
aan de boorden van _Vaucluse_ opgeslagen. Men kon toen in waarheid
zeggen, dat de echo's de onsterfelijke namen van Petrarcha en Laura
herhaalden. Onder deze namen mengden de geestdrift en het gevoel,
die van den grooten Napoléon en zijne vorstelijke gemalin. Dus
vermengden zich in alle monden, in alle harten, de roemrijke namen
van een Dichter, die zijne Eeuw tot eer verstrekte, en een held, die
de zijne met zijn naam vereert. Openbare spelen verbeiden te _l'Isle_
de terugkomst van het _Atheneum_, en duurden tot laat in den nacht.

[46] Ik vind geen anderen grond voor deze onderstelling, dan dat in
vroeger tijden hier misschien een kroeg was, waar de _Hollandsche_
matrozen een _kanne bier_ dronken, en geen _Fransch_ kennende,
'er in hunne taal na vroegen.

[47] Naar men mij verzekerde, vindt men 'er somtijds, die meer twee
centenaars wegen; verscheide heb ik 'er op de markt gezien, die een
kloek man niet alleen op zijn hoofd kon brengen, om weg te dragen.

[48] Een soort van Eijerplant (_solanum_), doch die men hier gebruikt,
zijn violet van kleur en langwerpig.

[49] Een orange kleur platachtig geribt appeltje, omtrent zoo groot
als de palm ven de hand, zeer sappig en vol pitjes, het groeit aan
een laag plantje. Ik heb het bij ons ook wel in de tuinen gezien,
doch ken 'er den, _botanischen_ naam niet van.

[50] Ondertusschen is dit ook te _Parijs_ de algemeene mode, en men
ziet daar zelfs, vooral zomers, in de fraaije koffijhuizen van het
_Palais Royal_, en elders door _elegante Dametjes_ en _petits maitres_
bier drinken, en wel met de fles of kruik.

[51] Zulk zingen is nuttig en aangenaam, en waarom is het Liederenboek
van de Juffrouwen Wolff en _Deken_ niet meêr algemeen in gebruik?

[52] Zaligmaker der wereld ontferm u onzer!

[53] Geen goed zonder moeite.

[54] De _Milon_ en de _Andromeda_ die men te _Versailles_ ziet,
zijn ook van Puget.

[55] In _Bataafsch Braband_ worden diergelijke werktuigen, om te wegen,
veel onder de landlieden gebruikt, en zijn daar bekend onder den naam
van ponders of unsters.

[56] Het ligchaam der zakkendragers.

[57] _Un glace_ noemt men een glaasje met bevrozen room, en zuiker of
sap van vruchten, zoo als van aardbeziën, persiken, abrikosen enz. ook
wordt dit sap, in vormen gegoten zijnde, wel aan stukjes verkocht,
en dit noemt men _glaces en brique_.

[58] Aan Bonaparte, overwinnaar en bevrediger, is _Marseille_
erkentelijk.

[59] Thans leest men 'er op: _vivre et mourrir libre_. In plaats
van een Kroon staat 'er nog een _Jacobijnen_ muts boven dit schild;
doch dit zal waarschijnlijk ook nog wel eens veranderd worden, daar
de kroonen weder in de mode gekomen zijn.

[60] De Beeldhouwer Veyrier was ook een leerling van Puget, als mede
eene André, die de Uitvinder was van de wijze, om behangseltapijten
met lijmverf te schilderen.

[61] Ontbijten met de vork.

[62] Boter van Provence.

[63] Het gelijkt wel wat naar het _Gulde Vlies_ te _Haarlem_, en is 'er
zekerlijk niet minder zindelijk; daar bij zijn de hospes en zijn vrouw
zeer vriendelijk, en de bediening scheen mij toe vrij goed te zijn.

[64] Ter dezer gelegenheid is 'er eene medaille geslagen, met het hoofd
van den Koning aan de eene, en de haven, door eene ketting geslooten,
aan de andere zijde.

[65] Het zijn blazen met wind gevuld en met leder overtrokken.

[66] Behalve bij de eerste vertooning van een stuk, wanneer het 'er
vreesselijk ruw kan toegaan. De _Fransche_ wellevendheid wordt dan
dikwijls op een verregaande wijze vergeten.

[67] Te _Marseille_, bij den grooten Schouwburg, is een badhuis,
waar de baden van wit marmer zijn.

[68] De beroemde school, waar Aristoteles de wijsgeer te _Athene_
al wandelende onderwees, werd alzoo genaamd; in onze taal zou die dan
_plaats, waar men wandelend onderwijst_, kunnen geheeten worden. De
_Franschen_ hebben sedert eenige jaren verscheidene _Grieksche_ en
_Romeinsche_ benamingen aangenomen, zoo als _école politecnique_,
_société philotecnique_, _Tribuns_, _Senatoren_ enz. doch alle deze
namen komen hier mijns bedunkens, volgens hunne oorspronkelijke
beteekenis niet altijd te pas, en vele dier zaken hebben inderdaad
weinig meêr van het _Grieksche_ en _Romeinsche_ dan den blooten naam.

[69] Schrijver van _de Reize van den Jongen_ Anacharsis _in
Griekenland_, enz.

[70] De Kapperplant behoort oorspronkelijk in _Sicilië_, _Griekenland_
en _Egypten_ te huis; die vrucht behoudt ook nog den _Griekschen_ naam
in het provencale woord _tapenos_, dat kruipende beteekent, omdat de
plant langs de aarde, en de muren, daar zij tegen geplant is, kruipt.

[71] Men kan, onder andere natuurkundigen, Réaumur hier over nazien;
deze veronderstelt, dat de _Pholade_ zijn hol maakt, in een soort
van klei, die naderhand hard wordt, maar anderen wederleggen dit,
op grond, dat men dit diertje gevonden beeft, in steenen, die men in
zee gelegd had.

[72] Zijne moeder, hoog zwanger zijnde, ging te _Marseille_ scheep, om
van daar naar het kasteel _d'If_ varen, en werd zoodanig ontroerd door
een hevigen storm, dat zij van hem beviel in de maand November 1597.

[73] De landlieden hier omstreeks vertellen een menigte spook- en
tooversprookjes van deze grot; er zou onder anderen een vreesselijke
reus, Rolland geheeten, in gewoond hebben, van hier den naam van
_Beaume_, dat is grot van Rolland. Dit intusschen schijnt zeker,
dat een Priester genaamd _l'Abbé_ Géoffrédi eenige eeuwen geleden, te
_Marseille_ is verbrand geworden, om dat men hem voor een' toovenaar
of heksenmeester hield, daar hij dikwijls deze spelonk ging bezoeken,
waarschijnlijk om eenig natuurkundig onderzoek, of physische proeven
te doen, terwijl hij misschien minder dom en bijgeloovig was dan de
meeste zijner ambtgenoten, en daarom door hun benijd en vervolgd werd.

[74] Het huis van Borelly wordt voor het voornaamste en rijkste huis
van _negotie_ van _Marseille_ gehouden; zij zijn door den koophandel
rijk geworden.

[75] Ter dier tijd, en vooral onder de _Vicomte_ Baral, deden de
_Troubadours_ (oude provincale Dichters) de Dicht- en Letterkunde te
_Marseille_ en daar omstreeks herleven.

[76] _Comte du Maine et dernier comte de Provence._

[77] De woorden zijn van Rouget de l'Isle, neef van den ongelukkigen
Bailly, en de muzijk van _Gossec_. Sedert Tyrtæus is 'er, voor zoo
ver mij bekend is, geen oorlogslied gemaakt, dat zoo veel geestdrift
veroorzaakt, en de moed meêr opgewekt heeft dan de _Marseillaansche_
marsch. Dit lied wordt niet meêr gezongen, en geen der heeft tot noch
toe zijne plaats bekleed.

[78] Maagden-olij.

[79] Uit de opschriften en gedenkpenningen, die men daar onder
anderen vond, bleek het dat de baden van Sextius hier ter plaatse
geweest waren.

[80] Men noemt ze _la foire de la Magdelaine_, om dat zij den 22
julij, dat is, _St. Magdalenasdag_, begint; sedert 1217 was zij vrij
van alle regten, maar in 1632 heeft men die vrijheid besnoeid. Zij
plagt zes dagen te duren, thans wordt die tijd al wat verlengd, naar
men mij verhaalde. De oorsprong van deze kermis schijnt niet bekend;
doch het blijkt, dat zij zeer oud is.

[81] Ten tijde van de _Romeinen_ telde men in de stad _Nismes_
omtrent 70,000 inwoners.

[82] Tempel van Diana.

[83] Bijna in alle oude steden in het zuiden van _Frankrijk_: vindt men
naauwe en kromme straten; het komt mij voor, dat die met oogmerk zoo
gebouwd zijn, om daar door den sterken zonneschijn te beletten, en veel
schaduw te hebben. Hier zoo wel als te _Marseille_, en andere plaatsen
aan dezen kant, vindt men ook veel zeilen tusschen de huizen gespannen.

[84] Dit wapen is getrokken uit een oude medaille, waarop een krokodil
aan een' palmboom geketend, met deze verkorte woorden: _col_, dat
is _colonia_, en _Nem_, dat is _Nemausensis_. Aan den anderen kant
ziet men twee hoofden, verbeeldende die van Augustus en Agrippa zijn
schoonzoon. Ik heb hier twee zulke medailles gekocht.

[85] Velen laken dit misschien in de Heidenen, maar maken het sommige
Christenen wel veel beter, in onze dagen?--Het volgende hoorde ik in de
Gereformeerde Kerk te _Parijs_, vierende het kroningsfeest van Keizer
Napoléon, zingen: "_Il franchit et les monts et les mers en courroux,
il arrive_: (te weten Bonaparte) et semblable a la Toute-puissance,
Faisant saillir le jour du milieu du cahos, _Il rend le bonheur à
la France, etc._" Deze buitengewone eeredienst had plaats den 29
December _des_ voorleden jaars 1804, en ik heb _die_ Gezangen nog
gedrukt onder mij berustende, zij zijn van eenen Fabre d'Olivet.

[86] Hij was Aartsbisschop te _Alby_, Hoofdstad van het: landschap
_Albigeois_, _dans le haut Languedoc_. Helaas! maar al te veel bekend
door de wreede vervolgingen, den ongelukkigen _Albigensen_ aangedaan,
in de 12de en 13de eeuw.

[87] Te _Parijs_ vond ik in een der beste letterkundige tijdschriften
een vers, dat ik gedeeltelijk hier afschrijve.


    Mais que j'aime la bienfaisance,
    De ce Cardinal adoré,
    Qui par son ame et sa naissance,
    A double titre est illustré.
    Grossi par les eaux des montagnes,
    Se debordant avec fureur,
    Le Tarn avoit dans ses campagnes,
    Detruit l'espoir du Laboureur,
    Tout perissait dans la misère,
    l'Air retintit de cris affreux.
    "Ah! dit le prelat généreux,
    Cest donc à moi qui suis leur père,
    A secourir ces malheureux."
    Aussitôt sa main secourable,
    Verse à grand flots l'or sous ses pas,
    Et l'abondance favorable,
    Ranime tout en ces climats.
    Des qu'il parais sur ce rivage,
    Le peuple enivré de transports,
    Se jette en foule a son passage,
    Et fait répèter à ces bords:
    "Grand Dieu! dont son coeur est l'image.
    Repand sur lui tous tes trêsors
    Il sait tropbien en faire usage."
    Chacun pour lui forme ces voeux,
    Il partage cette allégresse,
    Et dans ces doux momens d'ivresse,
    Il est encore le plus heureux.
    Ah! sans doute la bienfaisance,
    Fut le premier Dieu des Mortels,
    Et ce fut la reconnaissance,
    Qui dressa les premiers autels.


Blin Desainmore.

[88] 't Zal onnoodig zijn, om gedurig te herhalen dat de _toise_
6 _geométrische_ voeten is.

[89] De boerinnen dragen hier kleiner hoeden, doch van dezelfde
stof en kleur als in _Provence_; hare kleeding is ook in 't geheel
niet bevallig, en ik zag hier ook op het land weinig gnappe vrouwen;
doch de menschen schijnen nog al gezond en sterk.

[90] Pepin le Bres was de Vader van Carolus Magnus, en de eerste
_Fransche_ Koning, die zich deed kroonen en zalven met Kerkelijke
plegtigheden; dit geschiedde door een legaat van Paus Zacharias den I.,
welke Paus hem behulpzaam was, niettegenstaande Childeric de III. door
zijn toedoen onttroond, geschoren en in een Klooster was opgesloten,
en de Zoon en opvolger van dien Vorst in een ander. De Pausen sprongen
'er toen ook maar vrij luchtig met de zalvingen om. Eenigen tijd, na
dat Pepin Koning was, verzocht hij van Paus Steven den II. vergeving
der misdaad, die hij tegen zijn wettigen Koning, zoo als hij hem
zelven noemde, begaan had.

[91] Het woord _Peyrou_ beteekent in het _Patois_ van _Languedoc_
steenachtig, omdat de grond zeer steenig is. In de eerste tijden van
deze stad schijnt dit een marktplaats geweest te zijn; want men vindt
in eene acte van het jaar 1156, door d'Aigrefeuille, Geschiedschrijver
van _Montpellier_, aangehaald: _Forum seu mercatum Montispessulana
del Peyrou_.

[92] Het was door een' beeldhouwer van _Troyes_, genaamd Joly, naar
men mij verzekerde, te _Parijs_ gegooten, en woeg 45,000 ponden;
in 1717 deden die van _Montpellier_ het hier oprichten.

[93] Naar men mij verzekerde, is zij niet regt gebouwd om de gronden
en landgoederen van eenige voorname personen te vermijden. Welk eene
schandelijke inschikkelijkheid bij zulk een werk! want de waterleiding
is geen bloot sieraad, maar dient vooral, om het water in verscheidene
fonteinen in de stad, en ten algemeene nutte dienende, te brengen.

[94] De oppasser van dit gebouw laat dit en de waterbakken onder het
_Chateau d'eau_, voor een fooitje zien.

[95] Aan die, welke ik hier zag, waren 'er naar gissing, 60 of 70;
naar mate de put meêr of min diep is, moet dit getal vermeerderd of
verminderd worden.

[96] Het bovenste gedeelte van dit torentje, waarin de klok hangt,
bestaat uit eene soort van ijzeren korf. Ik had u nog vergeten te
zeggen, dat men diergelijk soort van torens op verscheidene plaatsen
in _Provence_ en _Languedoc_ aantreft; in sommigen ziet men poppen,
die op de klok slaan.

[97] Sebastiaan Bourdon werd in 1616 geboren, en gehoorde tot het
Protestantsche Kerkgenootschap; hij is eenigen tijd eerste schilder
van de Koningin Christina van _Zweden_ geweest, en wordt voor een der
voornaamste schilders van _Frankrijk_ gehouden; behalve verscheidene
schilderijen, bestaan 'er van hem ook nog teekeningen en geëtst
werk. Hij stierf te _Parijs_ in 1671.

[98] De wol-velden.

[99] Een van de geestigste schrijvers van de 16de eeuw.

[100] Het graf van de Dochter van Young.

[101] Young heeft ook voor het tooneel gewerkt, en twee Treurspelen van
hem, namelijk _Busiris_ en _de Wraak_ zijn in het Fransch overgezet.

[102] Hij is ook door zijne kruidkundige werken bekend.

[103] De vermaarde slag van _Kloosterkamp_ viel voor in het laatst van
het jaar 1760. De _Franschen_, na lang half naakt, zoo als zij uit de
tenten kwamen, gevochten te hebben, behaalden eindelijk de overwinning.

[104] Dit spreekwoord, in het _Patois_ van _Languedoc_ luidt: _Couvit
de Mouspéiè, couvida à l'escaiè_; dat is, noodiging van _Montpellier_
op den trap gedaan.

[105] _De Advokaat Patelein_ is onder anderen van Brueijs.

[106] Zij worden de sluizen van _Fonceranne_, (_les ecluses de
Fonceranne_) genaamd, liggen tegen de helling van een hoogte, en
zijn 8 in getal. Verder op is 'er onder door een' berg, ter lengte
van 720 voeten, doorgegraven; deze onderaardsche waterleiding noemt
men _la voute de Malpas_; een gedeelte van dat gewelf is gemetseld,
om het invallen te beletten.

[107] Zij werd ook _Decumanorum Colonia_, naar een volk onder de
_Gaulen_, die men _Decumani_ noemde, geheten.

[108] Deze vaart meent men, dat reeds door de _Romeinen_ gegraven is,
alzoo Plinius, onder anderen, 'er gewag van maakt, onder den naam
van _Rubrensis_.

[109] Van de kusten van _Provence_ en _Languedoc_ wijkt de zee, en
onze stranden zwelgt zij al langzamerhand in.

[110] Ik zal 'er u een gezigtje van doen toekomen.

[111] De meer aardige dan nuttige reizigers Bachaumont en la Chapelle,
zeggen van _Narbonne_:


    Digne objet de notre couroux,
    Vielle ville toute de fange,
    Qui n'est que ruisseaux et qu'égouts.
    Pourrois-tu pretendre de nous,
    Le moindre vers à ta louange?


[112] Deze kom is 1200 voeten lang, en 900 breed.

[113] Dit is het eerste plaatsje van het Departement _de la haute
Garonne_ aan dien kant.

[114] Met die afgesneden pluimen of _Masculi Flores_, zoo als ze door
de Botanisten genoemd worden, met een goed deel van de steng afgesneden
zijnde, wordt het vee gevoederd.

[115] Het Kapitool.

[116] Namelijk van den Kardinaal de Richelieu, die een bijna onbepaald
vermogen op Lodewijk den XIII. had, en tegen wien de opstand, waar
onder Montmorenci zich bevond, bijzonder gerigt was.

[117] Riquet begon deeze vaart in 1666, en zij werd in 1680 voltooid. In
't geheel zijn 'er 60 sluizen, te weten 45 naar den kant van de
_Middellandsche Zee_, en 15 na den kant van den _Oceäan_. Het gansche
werk heeft 13 millioenen gekost, waarvan door den Koning ruim de eene
helft, en door de Provincie de rest betaald werd. Men zegt, dat de
sluizen 's jaarlijks omtrent één millioen opbrengen, na aftrek van
alle onkosten. Thans, daar deze vaart droog was, dat alle jaren in
dit jaargetij gedurende eenigen tijd plaats heeft, werd zij verbreed
en uitgegraven.

[118] Deze brug is naar het bestek van den bouwmeester Souffron gemaakt,
de hoeken zijn van gehouwen, en de rest van gebakken steenen. De
zegenboog is naar de teekening van Francois Mansard gebouwd.

[119] _Trobadors de Tolosa_. _Troubadours_ zijn Dichters van de 12de
en 13de eeuwen, in _Provence_, _Languedoc_ en andere Provincien
van _Frankrijk_ ten zuiden van de rivier de _Loire_ gelegen, t'huis
behoorende.

[120] Dit voorval had plaats in het begin van de vorige eeuw.

[121] Deze wijze van bemesten heb ik ook hier en daar in het land van
_Kleef_ gezien, en ik ben verzekerd, dat men onze schrale duin-
en heigronden, aanmerkelijk zou kunnen verbeteren, door dezelven
met de vette klei of leem, die men veeltijds daar omstreeks vindt,
insgelijks te bemesten. Een mijner vrienden in de _Meijerij_ van _'s
Bosch_, nam 'er weinige jaren geleden de proef van en bevond 'er zich
wel bij. Waarom ziet men op onze duinen geen dennen- of mastbosschen,
in plaats van die ellendige helmplantingen.--De asch en straatmest
hier niet te vergeten.

[122] Alexander de dikke.

[123] Alexander de groote.

[124] Een soort van Klipgeit.

[125] De Turksche tarw stond hier vrij hoog, en diende tot staken voor
de snijboonen of diergelijken, die men 'er op zeer veel plaatsen
bijzette. De grond hier vruchtbaar zijnde, trok men op deze wijze
dubbel voordeel van den akker. De tarw wordt eerst gezet, naar ik
vernam, en daar na de boonen.

[126] Wel verre van sommige mijner landgenooten door deze afbeelding
een meêr of min belagchelijk voorkomen te willen geven, betuig ik,
dat, vooral na dat ik eenige jaren in _Frankrijk_, en bijzonder
in _Parijs_ heb doorgebragt, ik de zeden en eenvoudige levenswijze
van den Vaderlandschen zoogenaamden Burgerstand, tot welken ik mij
een eer rekene te behooren, meêr en meêr lofwaardig en verkieslijk
vinde, en hartelijk wensche, dat men meêr algemeen tot denzelven moge
terug komen.

[127] Deze landlieden zijn, zoo als ik hier voor reeds gezegd heb,
aan hunne mutsjes (_berettes_) te kennen; men vindt 'er wel gestelde
lieden onder.

[128] De graad van warmte van dit water is 43°, schaal van Réaumur. Het
wordt doorgaans voor het gebruik der baden met koud water gemengd.

[129] _Pic du Midi de Bigorre_, in onderscheiding van de _Pic du Midi
de Pau_. _Pic du Midi_ heet in onze taal, de piek of spitse berg van
het zuiden.

[130] De kappen (_capelettes_) van scharlaken, worden alleen maar
door de gegoedsten gedragen, en zoo minvermogenden die al hebben,
dragen zij dezelve niet anders dan op Zon- en Feestdagen; dagelijks
hebben zij 'er een van een grof soort van laken, van een bruinachtige
roode kleur, dat niet kwalijk naar onze jichtbaai gelijkt; zoo dat,
indien ik hier het pootje kreeg, ik niet verlegen zou behoeven te zijn.

[131] In het jaar 1787 lag 'er den 9den Mei nog sneeuw, zoo dat de
benedenste weiden, en de bergen 'er hier en daar mede bedekt waren.

[132] _Wateren des heils._ Wanneer dit water slechts eenige van al
die genezingen, die men 'er aan toeschrijft, veroorzaakt heeft,
verdient het met alle regt dien naam. Het wordt zoo wel in- als
uitwendig gebruikt.

[133] _Douches_ noemt men een straal water of druip, die men op het een
of ander gebrekkig deel laat loopen of druipen. Men heeft te _Bagnères_
ook modder- of slijkbaden.

[134] Sommige lieden drinken van dat water 50 en meêr glazen, van 4
of 5 in een fles, daags. Ik heb toch moeite om te gelooven, dat zoo
een ongemeene groote hoeveelheid vocht goed kan zijn.

[135] Door _beau monde_ verstaan de _Franschen_ lieden, die naar de
_mode_ gekleed zijn, naar de _mode_ weten te spreken, en zich naar
de _mode_ bewegen. In den eigenlijken zin geloof ik niet, dat men een
andere beteekenis aan dit woord kan hechten, ten zij men 'er nog wat
onderscheid van stand of beroep bij wilde voegen; doch dit laatste
komt in eene openbaare t'zamenkomst als deze in geen aanmerking.

[136] _Escalette_ beteekent laddertje, om dat de slingerende weg met
eene soort van trappen gemaakt is.

[137] _Tramesaigues_ beteekent in de landtaal, te zamenloop van wateren.

[138] Men vindt 'er een afbeelding van in het Natuurkundig werk van
den Heer Ramond, genaamd _Voyages au Mont perdu et dans la partie
adjacante des hautes Pyrenées, Paris Belin_ 1801.

[139] De afbeelding daar van, vindt men in het reeds genoemde werk
van Ramond.

[140] Ik had het 'er op aangelegd, om mij omtrent dit uur hier te
bevinden, om dat men, volgens den Heer Ramond, de _Pic_ tusschen
elven en tweeën, als dan volkomen door de zon verlicht zijnde, het
beste ziet.

[141] Aldus genaamd, om dat het uit het meer _d'Oncet_, op de _Pic du
Midi_, omtrent 300 _toises_ lager dan de top gelegen, voortvloeit.

[142] Francois Pasumot, in zijn werk genaamd _Voyages Physiques dans
les Pyrenées in 1788 en 1789 etc. Paris 1797_, stelt de hoogte van
den weg over de _Tourmalet_ iets lager dan het meer _d'Oncet_ op de
_Pic du Midi_, welk meer men in dat werk in een plaat, de hoogte der
bergen aanduidende, op omtrent 1200 _toises_ geteekend vindt.

[143] _Bastan_ beteekend in de landtaal verwoester.

[144] Het gezigt uit hetzelve naar den kant van _Luz_, tegen hooge
bergen is nog al teekenachtig.

[145] Wanneer men omtrent den aard, de eigenschappen enz. van deze
wateren meêr wil weten, kan men behalve de werken van Ramond en
Pasumot, waarvan hier voor reeds gesproken is, daar onder anderen
nog op nazien een werk genaamd: _Memoire sur les eaux minérales et
établissemens thermeaux des Pyrenées etc. publié par ordre du Comité
de Salut Public. Paris An 3._

[146] Deze bergbewoners dragen bij koud en regenachtig weder, korte
mantels van een bruinachtig soort van grof laken of pij, met een kap
van dezelfde stof; de roode _capeletten_ der vrouwen heb ik reeds
beschreven. Van mijne geringe teekenkunde gebruik makende, heb ik een
man en een vrouw in dat nog al zonderling gewaad voor u afgeschetst.

[147] Men vindt in die rotsen ook veel _Amiante_, de inwoners noemen
het _linet_, of _lin incombustible_ (onverbrandbaar vlas) de langste
vlokken uitzoekende, maken zij die nat, en weten ze dan tot bandjes
enz. te vlechten, ook zeide men mij, dat zij 'er gebruik van maken, om
in de lampen te branden. Men bood 'er mij van te koop aan te _Barèges_.

[148] Alle snelle stroomen (_torrens_) worden hier _gave_ genaamd,
en men voegt 'er doorgaans, om dezelve te onderscheiden, den naam
van het dal daar zij doorloopen, of iets diergelijks bij, zoo als
_le gave de Pau_, _le gave de Héas_, _le gave de Bastan_ _etc._

[149] _Neouvielle_ beteekent in de landtaal oude sneeuw, omdat de
toppen dier bergen, tot de hoogste der _Pyreneën_ behoorende (zijnde
nog hooger dan de _Pic du Midi_) daar altijd mede bedekt zijn.

[150] Gij weet dat dezelfde kwaal om en bij _de Alpen_ heerscht,
en aan dezelfde oorzaak, namelijk aan het bergwater, dat met kalk
en aarddeelen bezwangerd is, wordt toegeschreven; niet alleen het
_physiek_ maar ook het _moreel_ gestel van den mensch schijnt daar door
te lijden; want ik vernam, dat, overeenkomstig het geen men daar van
bij Ramond en anderen vindt aangeteekend, de lieden met kropgezwellen
gekweld, doorgaans dom en log zijn. Gemelde schrijver spreekt ook
van eenige huisgezinnen, welke men hier en daar in deze gebergtens
vindt, die uit hoofde van een zeer oud vooroordeel, door de overige
ingezetenen beschouwd worden, als tot een eerloos geslacht behoorende,
en alzoo door hun worden geschuwd, en met verachting behandeld, hij
noemt ze _Cagots_. De kropgezwellen zijn onder hen vrij algemeen;
doch naar ik met genoegen vernam, vermindert dit vooroordeel hoe
langs hoe meêr, en men vindt zelfs weinige slagtoffers van deze dwaaze
onregtvaardigheid meêr.

[151] Het is een der hoogste toppen van de _Pyreneën_.

[152] Volgens Ramond zijn 'er onder die wel 100 000 cubiek voeten groot
zijn; ik heb dezelve niet nagemeten, doch dit weet ik, dat verscheidene
van die stukken die hier, zoo als bij ons de keijen daar men de
straten mede maakt, op elkanderen liggen, wanneer zij afzonderlijk
in een dal geplaatst waren, al gnappe heuvels zouden schijnen.

[153] In de landtaal wordt dezelve _Peyrada_ geheten.

[154] Aldus genaamd naar den berg, daar hij afstroomt.

[155] Of volgens Ramond _Vallée d'Ossonë_. Men vindt in zijn _Voyages
du Mont-perdu_ van die vallei melding gemaakt.

[156] Du Perreux landschapschilder te _Parijs_, omtrent te gelijker tijd
met mij de _Pyreneën_ bezocht hebbende, heeft een fraaije schilderij
van dat gezigt gemaakt, welke ook bij de laatste _expositie_ te
_Parijs_ ten toon is gesteld geworden; van deze schilderij bekomt gij
een teekening door denzelfden meester, die zeer gelijkende is. Gemelde
du Perreux is reeds driemalen in de _Pyreneën_ geweest, en bezit
eene aanzienlijke verzameling van schilderstukken en gezichten door
hem aldaar naar de natuur gemaald, zijn adres is _rue du Montblanc,
No 73. à Paris_.

[157] Deze fraaije boom ziet men vrij algemeen in de _Meijerij_
van _'s Bosch_, en ik heb mij altijd verwonderd, dat men 'er in de
schoone beplantingen, die men in _Holland_ zoo menigvuldig aantreft,
geen meêr gebruik van maakt. In de zandgronden om _Haarlem_, ben ik
verzekerd dat hij zeer goed zou groeijen.

[158] Het worstelperk van _Gavarnie_.

[159] _De torens van Maboré_, zij bebooren tot de allerhoogste bergen
van de _Pyreneën_. De top van _Gavarnie_ zigtbaar, is ruim 9800
voeten hoog, en de top van de _Mont-perdu_ die de hoogste van alle is,
ruim 10 500 boven de oppervlakte der zee. (Zie Ramond en Pasumot.)

[160] Twee vijfde volgens Ramond. Het was een schoone straal, doch 1
1/2 maand vroeger, wanneer de smelting der sneeuw het sterkste is,
is zij veel zwaarder. De buitengewone sterke regen, dien men ook hier
gehad had, maakte de toevloed van water echter thans nog aanmerkelijk.

[161] Pasumot noemt ze ook _le Gave Bearnois_, of van het land van
_Bearn_.

[162] Die van de _Niagara_ in _Noord-Amerika_ is 1800 voeten, die van
_Lauterbronnen_ is wel 300 voeten lager.

[163] De sneeuwtoppen schijnen door een roodachtig licht, als het
schijnsel van een gloed omgeven.--Lieden in deze streken gewoon,
kennen de afstanden in de bergen aan de onderscheidene kleuren,
doch vreemden bedriegen zich daar omtrent geweldig, want door de
ontzaggelijke grootte gelijken zij altijd digter bij te wezen, dan
zij in der daad zijn.

[164] Ik ben verzekerd, dat zelfs de hardvochtigste en ongevoeligste
menschen hier wel zorg voor hunne paarden dragen. Antoine vertelde
mij, dat hij eenige jaren geleden, met een Engelschman hier naar
toe gereden was, die in de vlaktens zijn paard sloeg en mishandelde,
maar hier streelde, de vliegen van hetzelve verjaagde, en 'er alle
zorg voor droeg.

[165] Behalve de _Breche de Roland_, is 'er een andere en bruikbaarder
bergweg, die men _le port de Gavarnie_ noemt. _Port_ beteekent in
't algemeen een doortogt, kloof of opening tusschen de bergen.

[166] Ramond spreekt 'er ook van, doch zegt dat derzelver getal
sedert 40 jaren, omdat 'er vele bosschen gekapt zijn, aanmerkelijk
is verminderd.

[167] Te _Parijs_ terug komende, vind ik bij Pasumot echter van dit
reuzengeslacht vrij omstandig melding gemaakt; de naam wordt daar
zelfs bij opgegeven; en de laatste van dit geslacht moet nog maar
25 à 30 geleden, in den ouderdom van 108 à 110 jaren gestorven,
en de doopceel enz. nog te _Luz_ voorhanden zijn. 'Er schijnen ook
bewijzen te zijn, dat 'er in de begraafplaatsen van die reuzen,
beenderen gevonden zijn van eene ongemeene grootte, onder anderen
een sleutelbeen van 10 duimen, en een _tibia_ van bij de twee voeten.

[168] Ik weet niet van ooit diergelijke zonnewijzers bij ons gezien
te hebben; ondertusschen zouden zij ook van veel dienst voor onze
landlieden kunnen wezen.

[169] In _Frankrijk_ is deze behandeling niet ongewoon.

[170] Dit schijnt als een teeken van vlijt tot haar marktopschik te
behooren, want ik zag 'er eenige, die 'er weinig gebruik van maakten.

De schets, die ik van de kleeding der bergbewoners gemaakt had, niet
voldoende zijnde, om 'er een plaatje naar te graveren, heeft een
Landgenoot en kunstschilder alhier (te _Parijs_) daar een aardige
teekening naar gemaakt, waarop het vrouwtje spinnende verbeeld
wordt. Gij kunt dezelve nu des goedvindende in het werk plaatsen. Deze
schilder Knip genaamd, en van _'s Bosch_ geboortig, schildert zeer zoet
landschappen in waterverf, welke wijze van schilderen de _Franschen_
_en gouache_ noemen. Die jongman is bijzonder achtingwaardig om zijne
ouderliefde: daar hij, hoewel zeer ijverig moetende werken om den
kost te verdienen, gedurig een groot gedeelte van het geen hij wint,
aan zijn bijna blinden vader in _'s Bosch_ toezendt. Zijn zuster heeft
hier ook eenigen tijd van den Heer van Spaandonck onderwijs in het
bloemschilderen gehad, en is weder naar het Vaderland terug gekeerd,
op hoop van daar met bloemen en vruchten schilderen, waarin zij al
vrij gnap is, den kost te zullen kunnen verdienen.

[171] De Izard van de _Pyreneën_ en de Chamois van de _Alpen_, schijnen
tot hetzelfde geslacht te behooren.

[172] _Dat is zeer onnoodig_. Zoo scheen hij somtijds zeer onnoodig
te vinden, dat wij aten, dronken of iets anders deden, dat in zich
zelve zeer noodzakelijk was.

[173] Wij zagen 'er ook maar zeer eenvoudig in de kleederen uit,
en ik vinde alle zwier en tooi, meestal geschikt om eenen gewaanden
afstand tusschen menschen en menschen te kennen te geven, vooral bij
diergelijke bezoeken in 't geheel niet passende.

[174] De goede God geeft ze mij om niet, en dat ik 'er te veel van heb,
geef ik ook om niet.

[175] Onder _Spaansch_ gebied aan de grensen gelegen, en het _Kevelaar_
van deze streek.

[176] Het woud van _Gerde_.

[177] Le Mierre is vooral ook door zijne Treurspelen bekend. Wij hebben
van hem, zoo ik meen, in onze taal overgezet: _Hypermnestra_, _Willem
Tell_, en _de Malabaarsche Weduwe_. Of zijn _Barneveld_, het treurig
einde van onzen beroemden Staatsmartelaar ten onderwerp hebbende,
ook in onze taal is overgebragt, weet ik niet. Behalve deze heeft hij
nog eenige andere Treurspelen gemaakt. Hij werd te _Parijs_ geboren,
en stierf aldaar in 1793.

[178] In het algemeen echter heeft men daar over in _Frankrijk_ geen
klagen, en in de Provinciën nog minder dan te _Parijs_. Vele onzer
Kommissarissen van postwagens en schuiten, of schepen, mogten daar
dan wel een lesje komen nemen. Deze zijn de lompste en onbeschoftste
_Nederlanders_, dikwerf _gebenificeerde Duitschers_. Ongelukkig zoo
een vreemdeling, naar dat uitschot van volk, de Natie taxeert.

[179]

    Van het aardsche goed is het beste een goede huisvrouw.
    Eene slechte, het bitterste kruis van het menschelijke leven.


[180] Bejaarde vrouw, die het huishouden waarneemt, op de kinderen
past, enz.

[181] Zie hier ten dezen opzigte een oud _Fransch_ versje, dat nog al
aardig is.


    Cidalisse achéte
    Les dents, les cheveux,
    Et si la coquette
    N'a pas de beaux yeux,
    La taille mignone
    Et d'autres appas;
    Faut-il qi'on s'étonne?
    C'est qu'on n'en vend pas.


[182] Omtrent _Astaffort_ is de scheiding van het Departement van de
_Gers_ en dat van de _Lot_ en _Garonne_.

[183] _Nerac_ is een stadje, aan het riviertje _la Baise_, omtrent 4
uren van _Agen_ gelegen.

[184] Door gansch _Frankrijk_, en vooral in het zuidelijk gedeelte, zeer
met dat ongedierte gekweld zijnde, beproeft men allerlei middelen, om
dezelven te verdrijven, doch doorgaans vindt men 'er weinig baat bij;
als het beste heeft men mij opgegeven, een afkooksel van knoflook
en spaansche peper in sterken azijn, waarin men vervolgens campher
doet ontbinden, hier bestrijkt men het huisraad enz. mede, en men
mengt het onder de pap, waarmede men het papieren behangsel in de
vertrekken plakt. De reuk van appelen schijnen zij ook te ontvlieden;
doch in den zomer, wanneer men 'er het meeste mede geplaagd is,
zijn de appelen niet overvloedig.

[185] _Vaudevilles_ zijn liedjes in eenen geestigen en stekelachtigen
trant, en op bekende zangwijzen. De _Franschen_ maken daar veel werk
van, en dit soort van gezangen, waarmede men dan kleine tooneelstukjes
doormengt, of aan het eind van sommige groote plaatst, hoort zoo te
zeggen alleen in _Frankrijk_ t'huis. Eene Basselin Foulon is er,
zegt men, de uitvinder van, en behoorde te _Vire_, een stadje in
_Normandien_ t'huis. Deze liedjes werden daar gezongen, en men danste
op de wijs, ter plaatse _Val-es-Vire_ genaamd. Bij verbastering zou
men hier van vervolgens _Vaudeville_ gemaakt hebben.

[186] Men heeft daartoe omtrent drie kwartier werk.

[187] Ook heb ik maar zeldzaam iets in dien smaak aangetroffen, dat
daar bij verdient vergeleken te worden.

[188] De wijk van den rooden hoed.

[189] De Koninklijke plaats.

[190] De plaats der Vrijheid.

[191] Brunet munt vooral uit in de onderscheidene rollen van Jocrisse,
en voldoet voor een' enkelen keer wel; doch men moet hem niet
dikwijls zien.

[192] _A grand Spectacle_, dat is met veel tooneeltoestel, dansen,
marschen, krijgsoefeningen, geregten, enz. In zeer vele pantomimes,
zoo als in die, welke ik hier zag, en die _la laitière polonnaise ou
les crimes de l'Amour_ genaamd wordt, danst men niet.

[193] De Kerk van _St. Andréas_ heeft drie torens en twee honderd
klokken, of en twee zonder klokken; want _deux cens_ en _deux sans_
wordt op dezelfde wijze uitgesproken, het eerste beteekent _twee
honderd_, en het laatste, _twee zonder_.

[194] Te _Parijs_, op een gebouw, op de _Pont Neuf_ staande, en de
_Samaritaine_ genaamd, is een gebrekkelijk klokkespel, doch het
speelt niet door het uurwerk. Men hoort het niet dan bij plegtige
gelegenheden, en dan staan de _Parijsenaars_ dat torentje met een
open mond aan te gapen.

[195] Die meêr van dit Amphithéater weten wil, leze daar op na _les
Annales Politiques et Statistiques de Bordeaux etc. à Bordeaux, chez
_Moreau_ an IX_. Ik meen daarin ook eene afbeelding van hetzelve
gezien te hebben.

[196] _Restaurateur_ is een kok, waarbij men gaat eten. Zoekende de
geregten op een lijst, waarop zij, met den prijs 'er achter staan,
uit. Een Boulanger te _Parijs,_ was hier, zegt men, in 1765 de
uitvinder van, verkoopende eerst versterkend vleeschnat, waar bij hij
vervolgens gekookte hoenderen, eijeren, enz. voegde; terwijl voor zijn
deur geschreven stond: _Venite ad me omnes qui stomacho laboratis,
et ego restaurabo vos_. En het niet zeer betamelijk toepassen van
dezen Bijbeltext gaf aanleiding tot den naam van _restaurateur_.

[197] Een bewijsschrift, waaruit blijkt dat men bij zijn Ambassadeur
en bij de Politie bekend staat; de handteekening van de Ambassadeur
moet alweder eerst door den Minister Talleyrand bewaarheid worden,
eer men zulk een bewijs kan bekomen bij de politie, hoewel de Prefect
die handteekening even zoo goed kent als de Minister, en ook nog maar
weinig tijds geleden, die bewijzen, welke NB. van tijd tot tijd moeten
vernieuwd worden, alleen op de handteekening van de Ambassadeurs,
en zonder eenige betaling daar van te nemen, uitgaf. Ik zeg, dat
zij van tijd tot tijd moeten vernieuwd, omdat dit het bezwaar nog
grooter maakt, alzoo de handteekening van den Ambassadeur gedurig moet
bewaarheid, en alzoo ook gedurig de £ 10-:-: betaald worden. Voor
Ambachtslieden, leergezellen, of andere weinig vermogende lieden,
welke zich echter niet onder de behoeftigen willen rangschikken,
is deze betaling een drukkende last. Bij onze legatie te _Parijs_
behoeven wij geen duit te betalen, men is daar zeer vriendelijk en
geschikt, en hoewel ik met den Heer Schimmelpenninck niet bijzonder
bekend ben, heb ik echter gelegenheid gehad, om op te merken, dat hij
in _Frankrijk_ als een achtingwaardig Staatsman wordt beschouwd. Van
zijne echtgenoote hoorde ik ook met veel lof spreken, bijzonder wegens
hare milddadigheid omtrent de noodlijdenden.

[198] Deze wijze van verkoopen heeft ook nog in _Bataafsch Braband_
plaats.

[199] Al weder een Apollo, de drie bevalligheden en de negen
zanggodinnen. Wanneer zal men toch van dat eenzelvige, dat 'er bij
al wat tot de tooneelkunst behoort, nog aanhoudend plaats heeft,
eens afstappen.

[200] De eerste vertooning van dit stuk, die den 2 Januarij dezes
jaars _au Théatre Français_ te _Parijs_ plaats had, was niet gelukkig,
naderhand echter is het beter geslaagd.

[201] En zekerlijk ging het hier nog op de zindelijkste wijze toe.

[202] Het wonderbare staande horlogie.

[203] _Compère_ is een medehelper van een goochelaar.

[204] De Heer van Spaendonck, van _Tilborg_ geboortig, verdient niet
alleen de hoogachting der _Hollanders_, omdat hij een van de weinigen
is, die den oude roem en luister der _Nederlandsche_ school nog op
eene schitterende wijze staande houdt; maar ook om zijne hupsche
en vriendelijke geaardheid en genegenheid voor zijne landslieden,
zoodat men geene andere aanbeveling behoeft dan die van landgenoot, om
door hem met vriendschapsbewijzen overladen te worden. Vaderlandsche
jongelieden, zich in de schilderkunst willende oefenen, kunnen dan,
wanneer zij te _Parijs_ komen, ook staat maken, dat zij door hem
voortgeholpen zullen worden.

[205] Daar ik slechts eenige bladen uit dit werk gezien heb, kan ik
het niet beter aanduiden.

[206] De kleeding van Talma was als naar gewoonte weder zeer
naauwkeurig; zijn aangezigt was hoog bruin gemaakt, en hij had eenen
veelverwigen tulband op.

[207] Dit is een eerbewijs, dat men den schouwspelers in _Frankrijk_,
als men wel over hen te vreden is, betoont. Het stuk geëindigd zijnde,
schreeuwt het _parterre_, bij voorbeeld: Talma! Talma! Het gordijn
wordt dan weder opgehaald, de gevraagde persoon komt op, maakt eene
buiging, en wordt door een sterk handgeklap en geroep van _bravo_
toegejuicht.

[208] Zoo ik meen in onze taal overgezet, onder den naam van _de drie
Gebroeders Medeminnaars_.

[209] De straten die in deze stad _Fosses_ genaamd worden, zijn voorheen
de stadsgrachten geweest, die bij het uitleggen van dezelven zijn
gedempt geworden.

[210] Joseph Vernet werd te _Avignon_ in 1712 geboren, en stierf te
_Parijs_ in 1785. Hij heeft veel geschilderd, en de platen van zijne
_Fransche Zeehavens_, en andere gezigten, zijn zoo algemeen bekend,
dat het onnoodig zal zijn, om eene afteekening van die, van deze stad
of van _Marseille_ en _Toulon_ hier bij te voegen.

[211] Een menschenvriend en achtingwaardig Roomsch Priester,
Vincent de Paul genaamd, was de stichter van deze en diergelijke
huizen in _Frankrijk_, omtrent het midden van de 17de eeuw. Voor
dien tijd verkocht men te _Parijs_ de vondelingen in de straat van
_St. Landry_, voor twintig _sols_ het stuk, of men gaf ze, let wel,
uit barmhartigheid, aan zieke vrouwen, om haar de melk aftezuigen.

[212] De _Engelschen_ noemen immers, in sommige van hunne dagbladen,
den _Fransche_ Keizer Napoleon _un Empereur Jacobin_,--welke
onregtvaardigheid!

[213] De meeste Koffijhuizen zijn in de wijk _du Chapeau Rouge_, bij
de alleën de _Tourny_, den Schouwburg, enz. Een is 'er ook op de kaai
over de beurs, dat van achteren aan het water uitkomt, zoo dat men
'er een alleraangenaamst gezigt heeft; ik ging 'er daarom dikwijls
een kop koffij naar het middageten gebruiken.

[214] Te _Parijs_ zelfs leest men op sommige uithangborden en
aankondiging-celen--_Curassau et Anisette de Hollande_.

[215] Het Departement, het welke aan dat van _de Gironde_ grenst,
wordt ook _Departement des Landes_ genaamd.

[216] De herders met hun vee in de heide zijnde, hebben dezelve,
naar men mij verzekerde, somtijds tot vijf voeten toe; te weten de
klampen daar zij op staan, zijn zoo hoog van den grond af.

[217] De schapen- en veehoederij is het voorname bedrijf van deze
lieden.

[218] Daar de kleeding van die lieden, en bijzonder die der mannen,
zeer ongemeen is, zend ik u daar van eene naauwkeurige afteekening.

[219] De oesters, die omstreeks deze stad gevonden worden, zijn zeer
beroemd, vooral die, welke men groene noemt; de _Franschen_, om eens
ter deeg te smullen, nemen dezelve voor hun ontbijt, en drinken 'er dan
witten wijn, _de Grave_ of _Sauterne_ bij, en zulk een ontbijt vind
ik ook zeer wel, om te gebruiken. De oesters van _Medoc_ waren zelfs
ten tijde van de _Romeinen_ al beroemd, en werden, volgens Ausonius,
zelfs te _Rome_ op de Keizerlijke tafels voorgezet.

[220] Die landstreek een uurtje beneden _Bordeaux_ beginnende, strekt
zich verder langs den linkeroever van de _Garonne_ en _Gironde_ uit,
en het is naar den kant van die rivieren, dat zij het vruchtbaarste is.

[221] Thans bestaat 'er eene _Stereotype_ uitgave van hetzelve in 4
Deelen in 12mo, welke men bij Didot te _Parijs_, voor den ongemeen
matigen prijs van 8 _francs_ koopt.

[222] _Le grand Hotèl des Ambassadeurs_ en _de Franklin_, beide in
de laan _Cours du Jardin Public_ genaamd, zijn van de voornaamste en
aanzienlijkste; naar ik vernam is men 'er ook zeer goed, doch het is
'er duur. Als een van de tweede klasse, genoegzaam in den smaak van
dat der _sept Frères_, meen ik ook _l'Hotèl des Asturies Fosse de
l'Intendance_ te mogen aanprijzen.

[223] Te _Parijs_ en in de voorname steden heeft men thans de gewoonte,
om maar twee maaltijden daags te houden, te weten het ontbijt om 10,
11 of 12, en het middagmaal om 4, 5 of 6 uren. Te _Bourdeaux_ was
het doorgaans 4 1/2 uren eer wij aan tafel gingen.

[224] En onze Turfveenen zullen die eeuwig duren?--Ondertusschen wordt
ook bij ons het aanleggen van bosschen verwaarloosd, en het is als of
men meent, dat men heden planten en morgen kappen kan. In _Frankrijk_
is de turf genoegzaam niet bekend; men maakt 'er toch eene soort van
turven van de run, die de looijers gebruikt hebben.

[225] Ook maakt men bijzonder veel werk van ons fraai papier (_papier
de Hollande_) en de boeken daar op gedrukt, moet men duur betalen. Ons
postpapier is _te Parijs_, en elders in _Frankrijk_ zeer veel in
gebruik; en wij zelve laten, ô schande! nog _Engelsch_ papier inkomen!

[226] Men leest hier voor een Koffijhuis: _Caffé des Antiquités
Romaines_ of iets diergelijks.

[227] Zie het bijgevoegd gezigtje.

[228] Een aanzienlijk burger dezer stad, zijnde een redelijke
Roomschgezinde, bevestigde mij zulks, en bragt dien aangaande eenige
voorbeelden bij, terwijl ik met dien man een paar dagen op reis was.

[229] Deze rivier scheidt hier het Departement _de la Vienne_ van dat
van _l'Indre et Loire_. Aan dezelve, omtrent anderhalf uur van de brug,
ter regterzijde als men van _Poitiers_ komt, ligt een steedje dat _la
Haye_, even eens als ons _'s Gravenhage_, in het _Fransch_ genaamd
wordt. De beroemde René Descartes, die ook lang in ons Vaderland
gewoond heeft, werd aldaar den 31 Maart 1596 geboren.

[230] In _Frankrijk_, zoo wel als bij ons, treft men vele landlieden
aan, die niet lezen of schrijven kunnen.

[231] Het ware te wenschen, dat zoo vele Pausen, Bisschoppen en andere
Geestelijken der Roomsche Kerk, altijd den geest van verdraagzaamheid
van dien Heilige hadden nagevolgd en nog navolgden; want men vindt
van hem aangeteekend, dat hij, in de 4de eeuw levende, weigerde,
om gemeenschap te hebben met de Bisschoppen, die den van ketterij
beschuldigden Priscilianus ter dood wilden veroordeeld hebben.--Zulk
een Heilige behoorde niet gelijk gesteld te worden met een' Dominicus
en diergelijke afschuwelijke vervolgers.

[232] Zij worden veel in kleine nette mandjes en ook in kistjes
verzonden, en _Pruneaux de Tours_ genaamd.

[233] Ieder klaagt thans bij ons over den slechten tijd, en waarlijk
niet zonder reden;--de Patriotten krijgen van velen de schuld, doch
daar zit de knoop niet--geen land is 'er misschien afhankelijker van
de omstandigheden dan het onze, dit moeten wij trachten te verhelpen,
zoo veel mogelijk onze behoeften tot het geen onder ons bereik is
bepalen, en maken, dat wij geen honger behoeven te lijden, als men
ons de zee betwist.

[234] Zoude deze fraaije en vooral op lage gronden weelderig groeijende
boomen, langs onze weilanden geplant, geen dubbel nut doen; vooreerst
door het voordeel, dat zij de eigenaars zouden aanbrengen, zonder
voor het gras hinderlijk te zijn, en ten tweede door de schaduw,
die zij het vee zouden bezorgen?

[235] Kaai van de oude brug, van welke brug men nog eenige
overblijfsels in de rivier ziet. De ingang van de stad door een poort
was, toen over dezelve en bij deze sterkte.

[236] Van St. Martin sprekende, moet ik u het volgende nog vertellen:
die Heilige bij de eerste Christenen onder de _Gaulen_, in een
groot aanzien zijnde, wijdde Clovis, grondlegger van de _Fransche_
Monarchie, hem, na dat hij reeds verscheidene jaren overleden was, een
paard, waarop die gelukkige geweldenaar reeds verscheidene veldslagen
gewonnen had, gevende hetzelve aan den opvolger en verdere discipelen
van den opgemelden heilige; doch wilde het naderhand, misschien om
nog meerdere overwinningen te behalen, weder terug hebben, en bood
'er 100 stukken gouds voor; men scheen hier niet tegen te hebben,
doch ziet het paard wilde geen' voet verzetten; en was, in weêr wil
van de zweep, sporen en zelfs de haver, die men het aanbood, maar van
de plaats niet aftebrengen. Clovis meenende, dat de verstorven heilige
met de geboden som, voor de Kerk, geen genoegen nemende, hem die poets
speelde, bood meêr en meêr, tot vijfmalen toe, eindelijk neemt het
paard een' sprong en galoppeert met zijn Majesteit de Kerk (want daar
gebeurde het geval) uit; en nu riep de menigte, die dit had aangezien:
ô Wonderwerk!--En hoe denkt gij dat zich dit had toegedragen?--zeer
eenvoudig: men had het paard gezet op een houten vloer, die in
deze Kerk gemaakt was, en hetzelve door middel van vier schroeven,
die in de ijzers kwamen, daarop vastgemaakt; zoodra 'er geld genoeg
geboden was, draaiden eenige Geestelijken, (want aan anderen hebben
zij zekerlijk hun geheim niet vertrouwd) onder die vloer verborgen,
de schroeven los,--en zie daar een wonderwerk.--Zouden de meesten
van die soort niet op diergelijke wijze geschieden?

[237] Vaux de Launay heeft in de zitting van dat Genootschap van den
19 _Messidor an XII._ (8 Julij 1804) daar over een Vertoog gedaan;
doch het is tot nog toe, voor zoo verre mij bekend is, niet gedrukt.

[238] Door dezen Heer werd ik ook in mijn gevoelen aangaande de
overblijfsels van _Romeinsche_ muren alhier, waarvan ik hier voor
gesproken heb, bevestigd.

[239] Lodewijk de XI, die veel smaak vond in dit oord, bouwde hetzelve,
bragt 'er een gedeelte van zijn leven op door, en overleed 'er in 1483,
in den ouderdom van 60 jaren. Hij was de eerste die den tijtel voerde
van allerchristelijksten Koning (_Roi tres chretien_).

[240] Ik schets de gedaante hier met de pen, zoo goed mij doenlijk
is af, om 'er u een denkbeeld van te geven, te meêr, omdat ik niet
weet dat 'er eene afteekening of naauwkeurige beschrijving van bestaat.

[241] De Druïden waren Priesters en Regters onder de oude _Gaulers_;
tot hunne Godsdienstige plegtigheden behoorden de afgrijsselijke
menschenoffers; ook hadden zij eene soort van eerbied voor een bijgewas
op de eikenboomen (_Fiscum_), en sneden het op eene plegtige wijze
met een gouden sikkel af.

[242] _Description du Departement de l'Aveiron, par_ A. A. Monteil
_etc. Paris_ Fuchs _et_ Desenne _an X_.

[243] Ik zag te _Tours_ een soort van uitroeper, aankondigende,
dat 'er bij N.N. nieuwe wijn te koop was; hij had een fles van dien
wijn in de hand, en liet ieder der voorbijgangers, die het begeerde,
daar van proeven.

[244] _Velocifères_ zijn nieuw uitgevonden rijtuigen, veel ligter,
en dus gezwinder gaande, dan die welke men gewoonlijk gebruikt; de
naam komt dan ook van het _Fransche_ woord _Velocite_, gezwindheid,
snelheid; jammer is het, dat 'er de stevigheid aan ontbreekt.--Nu
dat ziet men wel eens meêr van Fransch werk.

[245] De _Fourgon_ is het rijtuig waarin de koffers enz. van de
reizigers geladen worden, want men kan die niet met zich op de
_Velocifère_ nemen; deze _Fourgon_ rijdt dan vooruit of komt achter
aan, zoo als heden het geval is. Dit rijtuig hangt of staat ook op
veeren, en voor en achter zijn afzonderlijke plaatsen voor reizigers,
doch de achterste zijn naar ik vernam niet zeer gemakkelijk; voor
aan zit men zeer goed.

[246] _Le Loir_ is weder een andere en kleinere rivier dan _le Loire_,
die voorbij _Tours_ enz. stroomt.

[247] Deze bijzit werd opperste van de Abdij _St. Cyr_, die in 1686
in de nabijheid van _Versailles_ gesticht werd. Als men opmerkt, hoe
men ook in _Frankrijk_ met de Roomsche Religie heeft omgesprongen,
verwondert men zich niet dat velen 'er in dat Land zoo weinig waarde
aan hechten.

[248] De soldaten werden dan aan een werk ten dienste van het Hof
gebruikt. Zou men ze bij ons in vredestijd niet op eene betere, en
voor het algemeen nuttige wijze kunnen te werk stellen, in het doen
bewerken van onze heiden en woeste gronden?

[249] De nieuwe wijn gold hier ook niet meêr dan 2 _sols_ de fles. Op
sommige plaatsen, waar wij doorgekomen waren, te afgelegen zijnde voor
den handel, bood de eigenaar van wijngaarden aan, om, indien men hem
eenige nieuwe wijnvaten wilde geven, men daarvoor de helft met wijn
gevuld weder terug kon krijgen; zoodat de vaten daar meerder waard
waren dan de wijn.

[250] Ondertusschen wachtten de reizigers te _Parijs_ naar hun
_bagage_.

[251] Een reisgenoot te _Bordeaux_ gebleven zijnde, en van daar 14
dagen na mij te _Parijs_ per _Velocifère_ terug gekomen, is 'er onder
weg ook al wat aan gebroken, zoodat zij verpligt geweest zijn om zich
eenigen tijd op te houden, nacht en dag vervolgens door te rijden,
en nog kwamen zij lang over hun tijd aan.

[252] Zie hier eene juiste afteekening van een gedeelte van hetzelve,
gaarne wilde ik 'er u meêr van laten zien; doch om al de schoone
gezigten, die men hier aantreft, afteteekenen, zou een bekwaam schilder
of teekenaar nog al eenigen tijd werk hebben.

[253] _Destructeurs de Tirans, vous qui n'avez pour Rois Que les
Dieux de Numa, vos vertus, et nos loix, etc._

[254] De bosschen van _Rambouillet_ zijn ruim 7000 morgen groot.

[255] De boeren en andere lieden, op vele plaatsen daar wij doorkwamen,
noemden ze _les Lucifers_, en waarlijk zij verdienen dikwijls dien
naam, om het ongemak dat zij den reizenden veroorzaken.

[256] Wanneer het niet zoo laat in het jaar geweest was, had ik
echter de _Loire_ tot _Nantes_ nog afgevaren, hoewel de boorden van
die rivier aan dien kant juist het fraaiste niet zijn, en vervolgens
langs een gedeelte der kusten en over _Rouen_ terug gekomen.

[257] Op reis heb ik, zoo als gij gezien heb, juist geen bijzondere
gevallen gehad, doch hier, van het bureau van de _Velocifères_ naar
huis gaande, en op de _Pont Neuf_ komende, greep mij een man bij den
kraag, en gelaste mij om met hem naar het eerste wachthuis (_Corps
de Garde_) te gaan, een tweede kwam terstond aan mijn andere zijde;
ik verzocht dat men mij los zou laten, daar ik gewillig mede wilde
gaan; dit geschiedde dan ook, en ik werd tusschen die twee lieden
naar het wachthuis op de _Pont Neuf_ geleid; een Politie-Commissaris
vroeg mij, daar naar mijn paspoort of dergelijke; van de reis komende,
had ik dit bij mij, zoodra de Commissaris het ingezien, en mij van
het hoofd tot de voeten bekeken had, zeî hij, dat het goed was en ik
heen kon gaan, zonder echter eenige verontschuldigingen wegens dien
verkeerden aanslag te maken; want naar ik merkte, had men mij voor
een ander, van wien men denkelijk het signalement had, genomen.

[258] Postmijlen, en mijlen van de landstreek.

[259] Buiten _Parijs_ noemt men in _Frankrijk_ het overige land
_Province_, en als men van de hoofdstad naar de een of andere plaats
gaat, zegt men _je vais en Province_.






End of Project Gutenberg's Reize door Frankrijk, by Adriaan van der Willigen

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK REIZE DOOR FRANKRIJK ***

***** This file should be named 20465-8.txt or 20465-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        http://www.gutenberg.org/2/0/4/6/20465/

Produced by Frank van Drogen, Jeroen Hellingman, and the
Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net
(This file was produced from images generously made
available by the Bibliothèque nationale de France
(BnF/Gallica) at http://gallica.bnf.fr)


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.net/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.net

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.net),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org


Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations.  To donate, please visit: http://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     http://www.gutenberg.net

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.