Vertellingen
Van
Vroeger en later tijd

Over den naam van „hoofdstad”, aan Amsterdam gegeven.

Misschien schrikt u het opschrift van dit hoofdstuk af, lieve Lezeres! en verkeert gij in den waan, dat ik u hier een dor, althans een politiek vertoog, ga opdisschen. Is zulks bij u het geval, dan miskent gij mijne bedoelingen. Neen, Mevrouw, of Mejuffrouw, wie gij zijn moogt! ik heb te veel eerbied voor uw gezond verstand om niet te weten, dat gij u met geen politiek bemoeit, en ik heb er u te liever om.—Maar al hadt gij ook onverhoopt eene geheime neiging tot de staatswetenschap, dan heb ik tevens te veel krediet voor het gezond oordeel van den smaakvollen vriend, die u den „Holland” als een St.-Nicolaasgeschenk aanbiedt, om niet te beseffen, dat hij zich wel zou wachten, die bestemming aan mijn boekje te geven, zoo hij kon gissen, dat het strekken kon om die neiging bij u te voeden.—Ik haast mij dus, om uwent- of om zijnentwille, u de verzekering te geven, dat zoo het opschrift, zoo ook de inhoud van dit eerste hoofdstuk weinig vermakelijks beloven voor het vervolg, ik gaandeweg een anderen toon zal aanslaan, om voor alles mijn best te doen, u zoomin mogelijk te vervelen. Uwe eigene ondervinding—ik ben er overtuigd van—heeft u gewis sedert lang geleerd, dat de fraaiste zijden stoffen, de fijnste kanten en de sierlijkste bijouterieën, gekocht worden in zoodanige winkels, waar uiterlijk niets aanduidt, dat zich daarbinnen zulk een rijke voorraad bevindt; terwijl daarentegen, waar veel moois voor de glazen prijkt, het magazijn zelf meermalen niets bevat, dat uwe aandacht waardig is.—Na deze—zoo ik hoop geruststellende—inleiding, vang ik aan.

Ik heb mij meermalen afgevraagd, welken zin de Regeering, wanneer zij in onderscheidene officiëele stukken, Amsterdam de „hoofdstad” noemt, wel aan dit laatste woord zoude hechten. Volgens den aard onzer taal en naar het algemeen gebruik verbindt zich aan dien titel de gedachte aan ettelijke voorrechten, door de stad, die hem voert, boven hare medesteden genoten.—Maar hoe meer moeite ik deed, om, van dat beginsel uitgaande, eenig voorrecht te noemen, ’t welk Amsterdam boven de overige steden des Rijks zou bezitten, hoe verder ik van de wijs dwaalde. Gaan wij eens na, welke eigenschappen men gewoon is aan eene hoofdstad toe te schrijven, en zien wij dan, in hoeverre men die op Amsterdam kan toepassen. [2]

Het is in ’t algemeen binnen de hoofdstad van het rijk, dat zich de zetel bevindt der Hooge Regeering. Dat is zoo in Frankrijk gelijk in Zweden, in Engeland gelijk in Japan, in Spanje gelijk op Otaheiti. En wat is nu het geval in het Koninkrijk der Nederlanden? Het kabinet des Konings zoowel als de ministeriën zijn in Den Haag gevestigd: de Staten-Generaal komen in Den Haag bijeen: de Hooge Raad heeft zijn zetel in Den Haag: en Amsterdam, verre van zich te beschouwen als het middelpunt van het Rijk—is niet eens dat van het Provinciaal Bestuur, en had, voor de scheiding van Noord- en Zuid-Holland, zelfs geen gerechtshof binnen zijne muren.

Dit eerste kenmerk eener hoofdstad ontbreekt dus geheel. Maar heeft wellicht Amsterdam het voorrecht dat het door ’s Lands Regeering meer bijzonder begunstigd, dat het behandeld wordt als de parel, waarop geheel Nederland trotsch is, als een pronkstuk, tot welks onderhoud en vorming heel Nederland bijdraagt? De begrootingen van Frankrijk, van België, van Pruisen, wijzen telken jare aanzienlijke sommen aan, bestemd om den luister der hoofdstad te bevorderen, en haar op die wijze meer en meer tot het brandpunt te bestemmen, van waar de verlichting, de beschaving, de kunsten en wetenschappen hare stralen spreiden naar de overige deelen des Rijks. Op deze vraag, waar ’t Amsterdam geldt, kan alleen worden geantwoord, dat Amsterdam tot nog toe voor ’s Lands rekening niet veel anders naar buiten verspreidt dan.... brieven.

Is er dan misschien, ten gevolge der inrichting van onzen Staat, aan Amsterdam eenig politiek voorrecht geschonken?—Zulk eene vraag kan alleen door een vreemdeling worden gedaan. Wij Nederlanders, en vooral wij Amsterdammers, weten, dat de hoofdstad door dezelfde gemeentewet beheerscht en op gelijke wijze bestuurd wordt als Urk en Buiksloot.

Een voorrecht echter is aan Amsterdam, en dat nog wel bij de Grondwet, toegekend. Deze bepaalt namelijk in Art. 51, dat de Koning binnen die stad wordt ingehuldigd. Ongelukkig is dat een der voorrechten, waarvan elk rechtgeaard Amsterdammer moet wenschen, dat de stad zoo spaarzaam mogelijk gebruik behoeve te maken.—Doch bij het vermelden van dat voorrecht mag ik niet nalaten, de aandacht te vestigen op de omstandigheid, dat Amsterdam niet de hoofdstad is, omdat de Koning er gehuldigd wordt; maar omgekeerd, dat de inhuldiging plaats heeft te Amsterdam, omdat Amsterdam als de hoofdstad wordt aangemerkt.—Het moet dien titel dus aan vroegere, aan andere oorzaken te danken hebben, en deze zijn het juist, welke ik zou wenschen te kennen, en waarover ik gaarne een prijsvraag zou zien uitschrijven. Wat mij betreft, ik ben bereid hem, die ze maar eenigszins voldoend weet te beantwoorden, een stel „Hollanden” present te doen. Ik voor mij ken geen enkel punt van overeenkomst tusschen Amsterdam en andere hoofdsteden, dan dat het—gelijk in den regel met deze laatsten het geval is—meer uitgebreidheid bezit en meer inwoners telt dan de overige steden in het Rijk. Maar aangezien de omtrek en de bevolking niet anders dan bloote feiten, en bovendien aan wisseling onderhevig [3]zijn, zoo kunnen zij, bij het gemis van alle overige vereischten, den toegekenden titel op zichzelven niet rechtvaardigen.

Al deze beschouwingen hebben mij tot de navolgende gissingen geleid:

De titel van hoofdstad zal aan Amsterdam geschonken zijn, evenals men dien van Generaal verleent aan een afgedankten en voor den dienst niet meer bruikbaren kolonel—een en ander buiten bezwaar van ’s Rijks schatkist.

En dan krijgt de nieuwe Generaal er doorgaans het verlof bij, om de uniform te dragen, aan zijne nieuwe waardigheid verknocht.—Men behoeft geen vijf minuten in Amsterdam te hebben doorgebracht, om zich te overtuigen, dat dit verlof aan de hoofdstad niet is geschonken;—of dat zij er althans geen gebruik van maakt.

Dit ware intusschen wel te wenschen; want de oude uniform, die zij droeg, toen zij nog geene hoofdstad, maar eenvoudig de vijfde in rang onder de stemhebbende Steden was, is bitter gescheurd en versleten.

Jammer genoeg; want zij was wel der moeite waardig, gezien te worden. Gij hebt er misschien zelfs geen flauw denkbeeld van, lieve Lezeres! hoe mooi die was. Gij verbeeldt u wellicht, dat, vermits wij toen nog de nieuwe Beurs aan den Dam en de Willemspoort, Artis en de Variétés, de Volksvlijt en het bruggetje tegenover ’t Sint-Antonie’s Kerkhof, het monument van ’t metalen kruis en ’t magazijn van Sinkel, het entrepôt en de omnibussen, het beeld van Rembrandt en de spoorwegstations, Frascati en ’t Huis van arrest, niet bezaten, de stad voor den bezoeker niet veel bijzonders moet hebben opgeleverd.

Ik zal u antwoorden, dat, welken prijs ik ook stelle op de hier genoemde fraaie zaken en instellingen, op sommige waarvan ik misschien later met een woord terugkom, ik echter, bij ’t geen ik van Amsterdam zeide, meer ’t oog had op het uiterlijke voorkomen der stad in ’t algemeen, dan op eenige bijzondere nuttige of aangename gewrochten eener nieuwere beschaving. Een paar nieuwe epauletten en nestels—om terug te keeren tot het gebezigde beeld—mogen de aandacht trekken, zij hebben de macht niet, den verschoten glans terug te geven aan een rok, die vol vlekken, lappen en gaten is en waaraan alles van de bittere armoe des dragers getuigt.

Over het voorkomen van Amsterdam in eene vorige eeuw.

zeide Huygens, omstreeks de helft der zeventiende eeuw, Amsterdam sprekend invoerende: en inderdaad, in zijnen tijd en nog eene eeuw [4]later was er wellicht geene stad in geheel Europa, meer dan zij geschikt, om bij den vreemdeling, die haar bezocht, een indruk te verwekken van verbazing en opgetogenheid. Stellen wij ons hem voor, uit zee komende en dus de stad van den IJkant naderende. Nauwelijks kan de jol, die hem aan wal brengt, haren weg vinden tusschen die oneindige en ontelbare massa van schepen en lichters en schuiten, hier bij en nevens elkander liggende of elkander in alle richtingen doorkruisende. De Teems bij isle of dogs kan er thans nog—hoewel maar in de verte—eenig denkbeeld van geven. Overal woeling, overal drukte, gegons en getier. Hier worden de geurige specerijen van ’t Oosten gelost, ginds het ruwe ijzer van Zweden, elders het koren uit Riga: dáár de kostbare zijde uit de Levant, en het fraaist geaderde marmer, dat tot ballast heeft verstrekt en nu de gangen en portalen en plinten ook der nederigste woningen versieren zal. Wat verder ontscheept men Segoviesche wol, terwijl kort daarbij de voortbrengselen worden ingeladen der lakenfabrieken, waarin zoodanige wol bewerkt is geworden. Overal ziet men dezelfde voorwerpen, ’t zij ruw, ’t zij gewerkt, hier lossen, ginds inschepen: overal het bewijs, dat Amsterdam niet voor zichzelf al het aangevoerde behoeft, maar het alleen verzamelt met het hoofddoel, om het weder uit te voeren: in ’t kort, dat het de stapelplaats, de markt, de monsterbazaar is der wereld.

Onzen vreemdeling is het eindelijk gelukt, door alle belemmeringen heen, behouden aan den Buitenkant te landen, en eene nieuwe verwondering maakt zich van hem meester, naarmate hij de oude stad doorkruist en zich, schier bij elke schrede, een nieuw en verrassend schouwspel ziet bereid. „Hoe?” vraagt hij met verbazing aan zijn leidsman: „is dit de oude stad? en alles fonkelt mij tegen als blinkend en nieuw!”—En inderdaad, nergens ontmoet zijn oog eenige van die zware, breede, vierkante gebouwen, gelijk men ze elders in oude steden aantreft, van die berookte vervelooze huizen, wier sombere kleur, wier ramen, met uitspringend traliewerk voorzien, aan het geheel het voorkomen eener oude gevangenis geven: neen, elke woning is of schijnt ten minste nieuw, zoo zorgvol zijn de steenen beschilderd, de voegen opgewit, de plinten, kozijnen en luiken geverfd, de dakpannen bestreken: en doet zich hier en daar een toren, een muur, een bolwerk of ander gebouw uit lang verloopen eeuwen voor, ook dit getuigt niet van verval, ook dit is met netheid onderhouden, ook dit heeft een lachend, een vroolijk, een verjeugdigd aanzien. En hoe schilderachtig is de vertooning, welke het geheel oplevert. Nergens de stijve, rechte lijn, die aan alles eentonigheid bijzet en verveling wekt; overal bochtige, kronkelende, hoekige grachten en straten; terwijl de vooruitspringende groene luifels, waaronder de winkelwaren uitgestald worden, de ijzeren leuningen langs de stoepen, de banken en pothuizen, die van elke stoep eene kleine vesting maken, de openstaande luiken, de slingerende uithangborden van glanzend koper, de gebeeldhouwde of gebeitelde zinnebeelden in den gevel of op de daken, de grillige versierselen aan de piramidaalvormige puien aangebracht, de vanen [5]en windwijzers, de schoorsteenen vooral, met hunne houten kappen, in alle vormen en kleuren, hier als een toren, daar in de gedaante eener Y, ginds in die van eene theebos, achter en nevens en boven elkander uitschietende, overal die verscheidenheid van lijnen teweegbrengen, die zoo aangenaam is voor ’t oog. En wat in den zomer het bevallige van het tooneel verhoogt, zijn die groene boomen, hier langs den wal, ginds ook voor de woningen, uit net geschilderde kokers oprijzende, en waar de schaduw van hun loover zich over straat of gevel heenspreidt, fantastische effecten vormende van licht en bruin.

Maar onze wandelaar is door de woelige straten verder gegaan; daar komt hij op den Middeldam, en een gevoel van eerbied vervult hem bij den aanblik van dat reusachtig gevaarte, ’t welk met zijn eenvoudigen koepel voor hem oprijst, van dat stadhuis, in tijden van oorlog en woeling opgericht als een achtste wereldwonder,—en van die trotsche, nog onvoltooide kerk, nog maar kort geleden door den brand vernield, om grootscher weder op te rijzen en tot grafplaats aan Neêrlands meest beroemden zeeheld, gelijk aan zijn meest beroemden dichter, te verstrekken. Hij blikt rond over dat onregelmatige plein, dat het hart van Amsterdam mag genoemd worden en waar al de hoofdaderen van het groote lichaam mede verbonden zijn: overal drukte, overal gedraaf en gewoel, overal een zoo talrijke toeloop van menschen, dat hij in ’t eerst in den waan verkeert, dat eene buitengewone plechtigheid die duizenden doet te zamen komen. Maar neen: de Dam heeft zijn gewoon alledaagsch voorkomen, de zaken gaan haar geregelden gang, en het schouwspel, dat de Dam u heden aanbiedt, zal hij u morgen weder vertoonen. Een gedeelte van hen, die het plein doorkruisen, daagt op uit een der bogen van het stadhuis of begeeft zich binnen dat gebouw, ’t welk, als een groote bijenkorf, den geheelen dag afwisselend bezocht en verlaten wordt door hen, die hunne zaken of hunne nieuwsgierigheid er heenvoeren. Onze vreemdeling behoort tot hen, die de laatste drijfveer naar binnen doet treden. Hij gaat de breede trappen op en bevindt zich aldra in die honderd voet hooge gaanderij, schier een plein op zichzelve, en altijd vol bezoekers. Hij zoekt te raden, wat de beroepen zijn, die zij uitoefenen, of de oorzaken, die hen hier brengen. Weldra herkent hij de advocaten, die met mantel en bef op en neder wandelen, de procureurs, door hunne klerken gevolgd, die zakken met processtukken dragen, de beambten, die zich naar hunne kantoren begeven: hij ziet hoe het in de nevengalerijen woelt en grimmelt van menschen: deze moet naar de thesaurie, gene naar de wisselbank: anderen naar de weeskamer, de desolate boedelkamer, naar schepensbank, naar de secretarie, naar een dier tallooze stadskantoren, welke het gebouw bevat; daar in dien hoek spelen en dartelen knapen, niet anders alsof zij zich op een opene markt bevonden, of zoeken het kleinste sterretje aan de hemelglobe, die op het marmeren plaveisel is afgebeeld.—Doch daar opent zich rechts en links de volksmenigte; een roedragende bode gaat vooruit; gewis, de man, die daar volgt en voor wien zich [6]alle hoofden als door een tooverslag ontdekken, is een der Burgervaderen. Ook onze vreemdeling neemt den hoed af en staart met diep ontzag, ja, niet zonder eenige vrees, den man aan, die wellicht hier of daar in Europa, een vrede tusschen twistende Mogendheden heeft helpen bewerken, of een krijg ontstoken, of een zeetocht heeft bijgewoond, en die in allen gevalle binnen zijne stad een gezag uitoefent, waarbij dat van een Autocraat der Russen of een Koning der Franschen nauwelijks despotiek te noemen is.

En toch, die honderden, die uithoofde van hunne bezigheden of uit tijdverdrijf het stadhuis bezoeken, en daarom den Dam oversteken, wat zijn zij, in vergelijking van die duizenden, die om andere redenen zich op het marktplein bevinden? Hier ziet men den stroom, die onafgebroken door de beide ingangen der Waag op- en afvloeit: boeren en boerinnen uit Waterland, uit Sloten, uit Amstelveen, uit Weesperkarspel, uit Diemen, uit het Gooi en het Sticht, met hunne bonte en rijke kleederdracht, met de keur van gouden en zilveren oorijzers en bloedkoralen snoeren, die voortbrengselen van hun landbouw ter markt komen brengen:—koopers, die hun gading komen zoeken. Wat verder ligt de vischmarkt: hier vindt men visschers uit Huizen, uit Marken, uit de zeedorpen langs het IJ, met hunne breede schouders en wijde broeken: op eenigen afstand van daar ontmoet men tuiniers en fruitverkoopers, warmoeziers uit de vette kleigronden en uitgemalen polders om de stad, en het gastvrij hier opgenomen kroost van Israël, hunne waren achter kruiwagens en stalletjes ventende. Daar dringt zich eene schaar bijeen om te hooren, wat tijding of bericht of keur er van de pui van ’t Raadhuis wordt afgelezen; of om met vroolijk gejuich dat bruidspaar te begroeten, hetwelk onder ’t loover strooien de kerk verlaten heeft en met een stoet van magen en feestgenooten huiswaarts trekt:—doch wat vooral drukte en vertier geeft, is die wemelende drom, die zijn bestaan in den handel vindt: geen hoek der wereld, die hier niet vertegenwoordigd wordt. Gij vindt er den blonden Engelschman naast den taankleurigen Italiaan: den blauwoogigen zoon van ’t Noorden naast den zwartgebaarden Armeniër: den Spanjaard, in zijn mantel gewikkeld, naast den Persiaan in zijn kaftan: den winderigen Franschman nevens den listigen Moskoviet:—en daartusschen, sjouwers, waagdragers, kruiers, boodschaploopers, kantoorbedienden, makelaars, aansprekers, ambachtslieden, schippers, zielverkoopers, wervers, steenslijpers en straatjongens, alles evenzeer vol drukte en beweging, en woelig door elkander dringende.

Doch wat behoef ik eene beschrijving van den Dam, zooals die vroeger was, in proza te geven, als ieder die lezen kan in Vondels heerlijke verzen, gelijk zij voorkomt in zijne inwijding van ’t Stadhuis. Ik schrijf die hier niet over, eensdeels uit luiheid: ten andere, omdat ik de critiek niet tergen wil, die mij dat aanhalen van verzen uit Vondel reeds verweten heeft: ten derde, en wel voornamelijk, om uwe nieuwsgierigheid te prikkelen, opdat gij die zelve bij den dichter opzoekt en naleest.

Wij volgen onzen vreemdeling, nu hij, na zijne oogen verzadigd [7]te hebben met het schouwspel, dat de Dam hem aanbood, de Kalverstraat inslaat, om, deze volgende, den nieuwen uitleg der stad te gaan bezoeken. Hij loopt, ’t is waar, gevaar, in de volte een duw of trap van dezen of genen driftigen voorbijganger te krijgen; doch hij is ten minste vrij zeker, niet overreden te zullen worden; want behalve eene enkele dokterskoets, of een handwagen, of eene kar, ontmoet hij geen rijtuig: veilig en onverlet geraakt hij in de Nieuwe Stad, op die trotsch gebouwde Heeren- en Keizersgrachten, waar de vermogende Patriciërs een deel hunner overwinsten besteed hadden aan ’t stichten van prachtige paleizen. Ook hier heeft wederom de individueele smaak van iederen eigenaar of bouwheer gezorgd, dat de eentonigheid werd vermeden. Geene gelijkvormige huizen, zooals andere moderne steden ons aanbieden, waarbij elke woning zoozeer op de overige gelijkt, dat men ze alleen door de huisnummers onderscheiden kan, en gedwongen is, met den naam van den vriend, bekende of leverancier, wien men bezoeken wil, tevens diens huisnummer in het geheugen te bewaren. De huizen zijn nog ongenummerd; maar zij zijn kenbaar aan de zinnebeelden, die in gehouwen of gebeitelden steen den gevel versieren, aan de spreuk of het jaartal, in gulden letteren op het frontispies uitgedrukt, aan het kunstig loofwerk of anderen pronk, aan dak en kroonlijst aangebracht; aan de verscheidenheid van vorm en bouwtrant. Hier ziet men hardsteenen gevels: daar is aan Benthemer of Bremer, meest aan gebakken steen, de voorkeur gegeven: hier zijn het Tritons of Nereïden, daar Dolfijnen en zeepaarden, leeuwen, beren, adelaars en griffioenen, elders hoornen des overvloeds, overal snij- of krulwerk, dat dien gevel bekroont. Langs statige dubbele stoepen, voorzien met

stijgen de trotsche bewoners naar hunne huizingen op. De dubbele voordeur opent zich en doet een portaal aanschouwen, met marmeren vloer en marmeren plinten aan de zijwanden: marmeren platen dekken de trap, die naar boven voert, en ’t hooge trapportaal: van eikenhout, kostbaar gebruineerd, zijn de plinten en kruiskozijnen der voorvertrekken: tapijten uit Smyrna of Perzië dekken de vloeren, in gouden lijsten omvat damast de wanden: keurig schilderwerk van de beroemdste meesters, beeldwerk van Quellijn, versieren den schoorsteen en de vakken van de deuren; en uit onschatbare ebbenhouten pronkkasten blinken allerwegen het fijnste Chineesche porselein, het keurigste lakwerk van Japan, het kostbaarste Venetiaansche kristal, het kunstigst bewerkte fil de grain, bekers en beelden van hoorn, van ivoor, van parelmoer, gouden trouw-, lijk- of geboortepenningen, en een niet te noemen schat van zeldzaamheden u tegen.

Maar ik vergeet, dat wij onzen vreemdeling ter zijde blijven en niet het binnenste der woningen, maar het uiterlijk voorkomen der stad beschouwen, en nog geen woord gesproken hebben van hetgeen het sieraad uitmaakt van Amsterdam, en de stad een tweede—[8]neen, een ander Venetië doet zijn, t. w. van de omstandigheid, dat al het heerlijke, ’t welk zich aan uwe oogen vertoont, zich spiegelt in ’t helder kristal der tallooze wateren, die de stad in elke richting doorsnijden. En nog levendiger, zoo mogelijk, dan op de straten en de kaaien, is het op den Amstel en op de breede zijarmen, waarin zijn stroom zich verdeelt. Overal schuiten en schepen, die elkander ontmoeten, met balen, met kisten, met vaten, met koopwaren van allerlei aard, met turf, met groenten, met levensmiddelen of benoodigdheden:—daartusschen groen geverfde speeljachten, boeiers, tentschuiten, wier gouden lijsten en gouden krulwerk flikkert in het licht der zon—en eindelijk hier en ginds blanke zwanen, die zich in het bont gewoel vermaken.

Zoodanig was het schouwspel, dat Amsterdam aanbood, nog eene eeuw nadat Huygens de regels dichtte, hierboven aangehaald. Wat dunkt u, was er stof voor onzen vreemdeling, om verbaasd en opgetogen te zijn?

En wat heeft men sedert van Amsterdam gemaakt?

Het Amsterdam van thans vluchtig bekeken.

Wij beginnen deze reis onze wandeling van den Dam.—Wat is er geworden van het wonderstuk van Stalpaert en van Van Kampen? van dat Raadhuis, versierd door de kunst van Flink, van Bol, van Koning, van Stokkade, van Fidias-Quellijn, waar binnen elk schilderstuk, elk festoen, elk beeld, elk basrelief tot een zinnebeeld strekte in harmonie met de bestemming van de zaal, de galerij, het vertrek, waartoe het behoorde?—dat Raadhuis, van waar de achtbare burgervaderen van Gijsbrechts stad,

hun bevelen gaven Urbi et Orbi? nog altijd staat het op zijne oude plaats, maar.... ledig 357 dagen van ’t jaar.

De acht overige dagen wordt het bevolkt en speelt het de rol van een koud, tochtig en onbewoonbaar paleis.

De groote hal, de verzamelplaats voorheen der menigte, nu door vier looze wanden van beschilderd behangselpapier afgescheiden van de zijgalerijen, is in eene zaal herschapen, waar verschoten gordijnen hangen, en de marmeren vloer, met zijne aard- en hemelsferen, is met een kleed bedekt en sedert vijftig jaar onzichtbaar voor de bezoekers.

En, nu men eens dit gebouw aan zijne oorspronkelijke bestemming had onttrokken, begreep men, op dien fraaien weg te moeten voortgaan, en had er eene reeks van herscheppingen plaats, aanzienlijk genoeg om een dubbeltal aan die, welke Ovidius bezongen heeft, toe te voegen. De zetel van de stadsregeering en der vierschaar was vroeger een, omdat beide lichamen tot eene en dezelfde [9]macht behoorden: daarom werden zij dan ook, toen zij den Dam verlieten, in een zelfde lokaal overgebracht, en wel op ’t Prinsenhof, waar voorheen de Admiraliteit bijeenkwam. De rechterlijke macht trok later elders heen; en zoo werd het Prinsenhof van een half Raad- tot een geheel Stad-, later tot een Gemeentehuis ingericht,—een Gemeentehuis, zoo gelukkig gelegen, dat men het, men kome van wat zijde men wil, niet genaken kan dan door stegen, of door eene straat, die nauwelijks dien naam verdient.

Het Oude-mannenhuis werd half aan ’t Gasthuis getrokken, half in eene Academie voor beeldende kunsten omgeschapen.

De Vleeschhal is gehalveerd en eene stadsdrukkerij, eene vergaderplaats voor het Geneeskundig Toevoorzicht, een Commissariaat van Politie; de hemel weet wat al meer, geweest.

Het Staalhof is insgelijks gehalveerd, tot collegekamer en tot Commissariaat van Politie ingericht.

De St.-Antonies Waag werd een uitdragerswinkel.

De Regulierswaag een cachot.

De Waag op den Dam werd eenvoudig weggebroken, evenals de Jan-Rooden-Poorts- en Haringpakkers-toren.

Het Nieuwe-Zijds-Heeren-Logement werd een weeshuis.

Het Oost-Indisch Huis werd voor de helft aan het Bestuur der Rijks-Belastingen afgestaan, en voor de andere dient het tot een Werfhuis.

De Beurs werd weggebroken: om het gemis te vergoeden, bouwde men op de vischmarkt een Ionisch voorportaal en daarachter een Dorisch tempeltje.

Op de plaats, waar Costers Academie gestaan had, werd, nadat deze verbrand was, een huis gezet, dat tot Armenkantoor dient;—en in afwachting, dat men een nieuwen schouwburg zou stichten, plaatste men aan een uithoek der stad een houten loods, die daar weldra honderd vijftig jaar zal gestaan hebben.... altijd provisioneel.

Het Sint-Jorishof gaf logies aan ’t Syndicaat; het Spinhuis aan de Politie.

Het geestig beeldwerk boven de poort van ’t Tuchthuis werd onder een houten kast verstopt, en deze met een lauwerkrans versierd.

Maar het zonderlingst werd er gehaspeld met het Aalmoezeniers-Weeshuis: 2/3 er van werden ingericht tot Paleis van Justitie, en zulks met zooveel overleg, dat men altijd, om van ’t eene gedeelte naar ’t andere te komen, twee pleinen over moet—wat bij sneeuw of regen zeer vermakelijk is. Van 1/6 maakte men eene Stads-Bibliotheek; en van het laatste 1/6.... een Cholera-Hospitaal.

Voor de Beambten ter Griffie van het Hof, of voor hen, die aldaar iets te verrichten hebben, is het zeker eene ongemeene verstrooiing, de lijders in de ziekenzaal te hooren kermen en te zien zieltogen.

In ’t kort, wie Amsterdam thans doorwandelt, zal moeite hebben om—op zeer enkele uitzonderingen na—de bestemming te raden van eene der publieke gebouwen, welke hij voorbijwandelt.

En dit is nog het minst; want over ’t geheel is de uiterlijke [10]gedaante dier gebouwen eenigszins bewaard gebleven; maar erger is het gesteld met die van de bijzondere woningen, wier eigenaardig karakter òf reeds verdwenen is, òf van lieverlede geheel te niet gaat.

De schilderachtige luifels, waaronder het huisgezin in de zomeravonden vergaderde, om een luchtje te scheppen en de kinderen speelden, bestaan niet meer dan in de herinnering: en evenzoo de uithangborden. Ook de stoepen zien wij langzamerhand wegbreken: de stoepen, op wier bank de huisvader zijne pijp placht te rooken, terwijl zijn gezin voor ’t open raam zat. En, ware dit het ergste nog;—maar, wat ten hemel schreit, bij elke vertimmering wordt met den meesten ijver gezorgd, dat al wat aan het huis eenige originaliteit schonk, voor altijd daaraan ontnomen worde. Onze woningen waren, als ik reeds heb herinnerd, met snij-, beeld- en loofwerk op kwistige wijze overladen. De gevel liep piramidaalvormig met trappen op of in grillige festoenen, die, met een plat of driekant dekstuk bekroond, zich slingerden ter wederzijden van de zolderraampjes en van den hijschbalk, zoodat het bovendeel der woning ons niet zelden het borstbeeld van een onzer grootvaders met zijne deftige gekrulde pruik of van zijne gade met haar huiskapje herinnerde.

Aan deze wel phantastische, maar toch oorspronkelijke en pikante bouworde hebben onze nieuwerwetsche.... timmerlieden een verdelgingsoorlog verklaard. Simplex sigillum veri—„het eenvoudige is het zegel van het ware”, is de spreuk, welke zij gekozen hebben, en die hen inderdaad ontslaat van de moeite om eenigen kunstzin ten toon te spreiden of om iets te vervaardigen, waaraan een bouwkunstig denkbeeld te herkennen is. En daarom vertoont de voorgevel van het gemoderniseerd (?) gebouw eenvoudig een naakten muur, met eene vierkante deur, en voorts, naar gelang der breedte, twee, drie, vier of meer ramen nevens elkander op de eerste verdieping: even zooveel op de tweede, op de derde enz. tot op de bovenste toe:—en boven dat alles een geel geschilderde kroonlijst, aan beide zijden rechthoekig afgezaagd, opdat men toch niet de illusie zou hebben, dat zij om ’t huis heenliep, maar wel goed bemerken, dat zij alleen dient, om het daarachter loopend dak te bemantelen.

Ik voeg er bij, om de schildering te voltooien, dat, terwijl onze voorouders naar hunne woningen opgingen, wij thans soms naar de onze afgaan, daar de drempel niet meer boven, maar dikwijls onder den beganen grond wordt aangebracht. Zou dit dalen tegenover het vroegere rijzen, eene zinnebeeldige beteekenis hebben, en in verband staan met de historie van de welvaart der stad?

Dat alles is zeker heel vernuftig; doch het zal Amsterdam al zeer spoedig zijn ouden roem als eene der schilderachtigste steden van Europa doen verliezen niet alleen, maar al wie het voortaan bezoekt, doen vragen of de huisjes uit de kinderspeeldoozen het model tot den herbouw geleverd hebben.

Tot zooverre de huizen: nu wat de straten betreft:

Terwijl men vroeger, als gezegd is, daarover heen en weer [11]spanseerde zonder gevaar van armen of beenen, misschien zijn leven, onder een rijtuig te verliezen, weet men thans, vooral op de hoeken van nauwe stegen, nauwelijks hoe zich te keeren of te wenden. De oude keuren, die niet dan met bijzondere vergunning het gebruik van eenig gewield voertuig gedoogden, zijn vervallen, als niet in verband met den geest der eeuw, die vooruitgang, liefst hollenden vooruitgang, eischt—wat echter voor den voetganger minder aangenaam is. Ongelukkig heeft men niet willen begrijpen, dat onze stad, evenmin als Venetië, gebouwd is voor hen, die per fors rijden willen. De waterwegen, waarvan men zich oudtijds bij voorkeur bediende, zijn in onbruik geraakt, zooverre het den vervoer van personen geldt, en in de plaats der jachten en tentschuiten, die vroeger zonder gerucht over het water gleden, snorren thans koetsen, glazenkasten en omnibussen over de straten. De draagkoets bestaat sedert lang niet meer; doch ook de toeslede, zoo veilig en zeker, wordt meer en meer vervangen door hossende vigilantes, bij welker afrijden van eene sluis het onzeker is, wie in den grootsten angst verkeeren moet, hij, die er in zit, of de voorbijganger. Ja zelfs de kruiwagens verminderen in getal, sedert de schuiteveeren vervallen, en maken plaats voor die vierkante bakbeesten, die men goederenwagens noemt, en wier bloot gezicht reeds een mensch den schrik op ’t lijf jaagt.

In de meeste steden van het buitenland heeft men afzonderlijke trottoirs voor den voetganger: trottoirs, hooger dan de straat en waar men dus veilig is voor de rijtuigen: hier is geen keur machtig, deze laatsten te beletten, den voetganger van de kleine steenen te dringen en hem in nauwe straten te klemmen tegen het hekwerk voor een winkel of tegen de stijlen van een hoekhuis.—Van kleinere onaangenaamheden, als het slijk en zand, dat u om de ooren of over de kleeren spat, wil ik niet eens gewagen.

Wat elders ook voor den voetganger een toevluchtsoord aanbiedt, zijn de talrijke zoogenaamde passages, waar men veilig kan wandelen, koopen en flaneeren.—In alle groote steden bouwt men er nieuwe,—in Amsterdam is de eenige, die er bestond, de doortocht door ’t Oude-mannenhuis,—in verval en de winkels sedert lang gesloten.

En toch ware er van de Kalverstraat eene passage te maken, die voor niet eene in de wereld zou behoeven onder te doen.

Ik sprak zooeven van het verval der waterwegen ten gevolge van het in onbruik raken der keuren tegen de rijtuigen; doch er is nog eene andere reden, waarom die wegen sedert lang verlaten zijn.—Ook nu nog is het gezegde van Huyghens, dat de vreemdelingh behoort te swijmen, volkomen van toepassing, ja in sterkere mate zelfs dan voorheen. Maar er is een onderscheid: indien hij nu swijmt, ’t is niet ten gevolge van ’t geen hij ziet, maar van ’t geen hij ruikt. De zwanen zijn dan ook voor altijd weggereisd of gestorven, en dat wel zonder zwanenzang op Amsterdams vervallen liefelijkheid.

Aan het bezigen van den waterweg eigenden zich met recht de [12]sierlijke kaaien, van steen of wel van net getimmerd hout vervaardigd, en door den bewoner van het daar tegenoverliggend erf bestendig in goede orde onderhouden. Zeker zou in vroegere dagen niemand gedroomd hebben, dat onderhoud te willen schuiven op de Gemeente: en de Overheid zou het hem, die zoo iets beweerd had, wel anders geleerd hebben. Ook zouden de bewoners van zijstraten en stegen met reden gevraagd hebben, hoe men hen in billijkheid kon noodzaken op te brengen voor kaaien, waarvan zij geen gebruik hadden.—Dan, gelijk ik zeide, die gedachte om zich van het onderhoud te ontslaan, was bij niemand opgekomen: immers tegenover het bezwaar stond het genot. Aan de kaai over zijne deur had ieder bewoner zijne ijzeren ringen, waar zijn jacht, zijne tent- of pakschuit, zijn turf- of houtschip aan vastgemeerd werd, en waar geen vreemd vaartuig het waagde, zonder zijne toestemming, aan te leggen. Dat alles is thans over. Eene uitspraak van den Hoogen Raad—van welke uitspraak men zeker niet kan zeggen, dat zij kant noch wal raakt—heeft de eigenaars der woningen, langs de grachten gelegen, ontheven van een servituut, vroeger door hen als een privilege aangemerkt. De arme gemeentekas is bezwaard geworden met het onderhoud der wallen: en de ingezetenen, uit wier beurzen de kosten toch per slot moeten komen, hebben er nu, behalve het equivalent, alleen dit bij gewonnen, dat de nieuwe schoeiingen—want geen anderen naam verdienen zij—in volkomen harmonie zijn met de stinkslooten, die daartusschen hare pestwalmen doen opstijgen.

Ik zou wel eens willen weten, wat de beroemde mannen onder onze voormalige stadgenooten, die Amsterdam in zijn vollen luister gekend hebben, wel zouden zeggen, als zij weder eens in levenden lijve over onze straten konden wandelen, mannen b. v. als Cornelis De Graef, Nikolaas Tulp, Bartholomeus Van der Helst, Joost Van den Vondel, Michiel Adriaensz. De Ruyter en Jan Claeszen.

Een hoofdstuk, dat tot een aangenamen overgang verstrekken moet, om het volgende hoofdstuk voor te bereiden.

De schrandere lezer, die ongetwijfeld door en door bekend is met de geschiedenis des vaderlands, zal hier gewis reeds hebben opgemerkt, dat ik mij ten opzichte van de volgorde, waarin ik bovenvermelde groote mannen geschetst heb, van een figuur heb bediend, welke men in de Rhetorica gewoon is een climax te noemen, en daarbij den graad hunner betrekkelijke vermaardheid heb in acht genomen. Ik ben toch niet volkomen zeker of gij u wel precies herinnert, dat Cornelis De Graef leefde in den tijd, toen de Raad zich met het bouwen van het Stadhuis bezighield en niet met het zoeken naar een equivalent, dat een zijner zonen den eersten steen van dat gebouw leide en hij zelf bij de inwijding als Burgemeester [13]voorzat, dat hij talrijke diensten aan zijn Vaderland bewees, tweemalen een burgeroorlog voorkwam en den jongen Prins Willem III tot mede-voogd verstrekte.—Ik heb evenmin de overtuiging, dat gij Tulp anders kent, dan uit de schilderij van Rembrandt, en dat gij weet, hoe hij niet alleen door zijne verdiensten als geneesheer, maar ook door zijne wakkerheid als Regent, de hulde van tijdgenoot en nageslacht verdiende. Maar wat Van der Helst betreft, gij hebt ongetwijfeld zijn Schuttersmaaltijd gezien—naar welken onze Kaiser onlangs zulk eene voortreffelijke plaat heeft geleverd—hoewel gij misschien niet gelezen hebt, dat hij veel geld voor zijne portretten maakte en in zijn tijd meer in trek was dan Rembrandt.—Joost Van den Vondel kent gij evenzeer als den schrijver van Gijsbrecht, welk stuk alle jaren vertoond wordt. In ’t voorbijgaan gezegd, hij was niet de schrijver van Kloris en Roosje,—uit welk kluchtspel men sedert eenige jaren al de oorspronkelijke liedjes, die geestig en naïef waren, heeft gebannen, om ze in watermelkdeuntjes te veranderen:—en dat zonder iemand te waarschuwen.

Wat De Ruyter betreft, gij hebt zijn graf in de Nieuwe Kerk en zijne levensbeschrijving in het boekje van ’t Nut zeker wel onder de oogen gehad en hij zweeft u alzoo voor den geest als een zeeheld, die thuis gelijk een burgerman leefde en zich met geen politiek ophield.

Maar beter dan al de overigen kent gij Jan Claeszen, ’t zij dat gij hem op uwe kinderpartijtjes in de vermaarde ronzebons van La Haye zijne kunsten hebt zien vertoonen, ’t zij dat hij voor ’t huis uwer ouders voor een zesthalf—neen, in uwen tijd, lieve lezeres! die nog jong en schoon zijt, voor een kwartje—eene representatie gaf, waarbij gij met uwe broertjes en zusjes of neefjes en nichtjes op de vensterbank geknield laagt, met de neuzen plat gedrukt tegen de ruiten, terwijl een troep groote of kleine kinderen van de straat het spektakel gratis aanschouwde, ’t zij eindelijk, dat gij zelf—dit geldt u lezer!—op een der stadspleinen de vertooning stond aan te gapen en daarbij een eerbiedigen afstand bewaardet, niet zoozeer uit vrees dat „de vrouw” ook bij u met haar bakje komen zou, om uw duit op te halen, als wel uit zorg voor „uw fatsoen”.—Gij allen kent dus Jan Claeszen, en hebt u er nooit over bekommerd, hoe die dubbel gebochelde, roodgeneusde, phantastische held, die oorspronkelijk Pucinello heette, doch wien de Italianen, Franschen, Engelschen en Duitschers, elk naar hun lievelingsgerecht, Macaroni, Jean Potage, Jack Pudding (later Punch) en Hansworst doopten—aan dien naam gekomen is, dien hij bij ons verkregen heeft. Zijt gij verlangend, hieromtrent iets te vernemen, dan wil ik gaarne uw weetgierigheid voldoen. Gij hebt wel gehoord—en kunt het anders bij Wagenaar lezen—hoe, na den dood van Prins Willem III, de aristocraten hier te lande in hunne wijsheid begrepen, dat zij ’t evengoed zonder stadhouder konden doen. Zij vonden ’t niet onaardig alle macht in den Staat tot zich te trekken, en zich ook die privilegiën en prerogatieven toe te eigenen, welke de Prins tot dien tijd bezeten had. Zoo werd, onder [14]meer, door hen besloten, de voormalige Garde van den Prins te herscheppen in eene lijfwacht der Staten van Holland. Dit had echter geen plaats zonder dat men te dier gelegenheid verwijderde al wie onder dat korps van Prinsgezindheid werd verdacht gehouden; en onder hen, die men uit dezen hoofde afdankte, bevond zich ook een trompetter, Jan Claeszen geheeten. Deze, nu buiten dienst gesteld en verplicht eene andere broodwinning te aanvaarden, wijdde zich der kunsten toe, zette zich te Amsterdam neder en vertoonde aldaar eene ronzebons op straten en pleinen. Niet tevreden echter van zijne drama’s op te voeren, zooals zij oorspronkelijk geschreven waren, doormengde hij die met grappige zetten en kwinkslagen, en lei zijne sujetten, vooral zijne hoofdpersonen, menigen zet in den mond tegen de toenmalige landsregeering. Ik durf niet verzekeren, dat zijne aardigheden even kiesch en vernuftig waren, als van een modern oppositieblad, doch zij waren wellicht te meer geëigend, om aan zijn publiek te behagen, en hemzelven tot de lieveling der Prinsgezinde burgerij te maken. En zoo werd langzamerhand hij zelf vereenzelvigd met zijn hoofdpersoon; de naam van Hansworst, dien de echtgenoot van Katrijn tot dien tijd gedragen had, werd door den zijnen verdrongen en in voortdurenden roem leeft bij ons de onsterfelijke Jan Claeszen.

Doch wat zeg ik?—Helaas! groot is mijne vrees, dat het met die onsterfelijkheid ook al mis is, en dat, evenals andere groote mannen, ook zelfs Jan Claeszen bij ons in ’t vergeetboek dreigt te geraken. Hij, het echte type van den wijsgeer, de man, die geene zorgen kent en met den dag voortleeft, die zich over niets bekommert, mits hij den tijd doorbrenge met eten, drinken en deuntjes zingen; die met ieder in vrede is, maar ook niet uit zijne gelijkmoedige rust gestoord wil worden, noch door eene kijvende vrouw, noch door kinderen, die om brood janken, noch door een huisheer, die hem manen komt, noch door een werf-officier, die voor het verstrekte handgeld zijne diensten opvordert, noch door den barren Droes, die hem met zich mee wil pakken, en die tegen al die lastige kwelgeesten maar twee argumenten heeft, zijn holsblok en zijn stok—hij, dat echte toonbeeld van ware levenswijsheid, begint bij de directeurs van wandelende theaters reeds een deel van zijne originaliteit te verliezen, ja reeds houdt hij hier en daar op de hoofdpersoon te zijn. De oude ronzebons zelve, verbreed en vergroot, wordt verbasterd tot eene marionettenkast, met beweegbare figuren, tot een zouteloos théatre de métamorphoses. Nog onlangs stond ik bij avond op het Koningsplein te Amsterdam gedurende tien minuten naar eene zoodanige vertooning te kijken: in die tien minuten zag ik letterlijk niets anders dan een bordpapieren ruiter, wiens paard nu eens op de voor- dan weder op de achterpooten ettelijke kapriolen en evoluties maakte.—„Ik packte my van daer”, zooals Gijsbrecht zegt, innig bedroefd over den verloop der tijden en tevens het geduld bewonderende der toekijkers, die van zulke flauwheden niet wegliepen. Ik bewonderde ook een klein weinig mijn eigen geduld, dat ik het nog tien minuten had uitgehouden. [15]

Ik heb straks gezegd, dat Jan Claeszen (de trompetter namelijk) vreemd zou opkijken, als hij Amsterdam nu terugzag. Ik vrees, dat de tijd zal aanbreken en niet verre meer af is, waarin hij er niet alleen de jachten, de luifels, de zwanen, den Jan-Rodenpoortstoren, de toesleden, de haringpakkerij, de houten schoorsteenen, het Doolhof, de aansprekers, maar waarin hij er zichzelven niet meer zal terugvinden.

Maar dan zal ook Amsterdam wel voorgoed ten val zijn geraakt.

Over drie groote en miskende stadgenooten.

Ik heb in het vorige hoofdstuk, hoezeer dan maar in ’t voorbijgaan, den naam van La Haye genoemd, en bij het herdenken aan al wat Amsterdam verloren heeft, zonder het weder vergoed te zien, is het mij eene behoefte, ook bij dezen beroemden man eene wijle stil te staan en zijne gedachtenis te verbinden aan die van twee andere illustratiën, wier taak en wier lust het evenzeer was, werkzaam te zijn tot nut en vermaak hunner jeugdige stadgenooten, en wier namen ik mij niet voor den geest kan brengen, zonder dat bij mij een zoet en aandoenlijk gevoel van dankbaarheid oprijst voor de genoegelijke uren, die zij mij verschaft hebben, uren, hoedanige geen latere leeftijd mij heeft teruggegeven:—Beekman en Laurens. Met La Haye vormen zij het schoonst en liefelijkst klaverblad, dat wellicht eens gebloeid heeft: een driemanschap, meer waardig bezongen te worden, dan dat andere driemanschap, eens te Rome door heerschzuchtige tirannen gevormd. Het was door moord, door plundering, door brandstichting, door al de gruwelen van den burgerkrijg, dat zich dit laatste berucht maakte: het waren dans en feestvreugde en gejubel, waar onze Amsterdamsche Driemannen hunnen naam door vestigden. Het Romeinsche Driemanschap omschanste zich met krijgsvolk en bundelbijlen: het onze voerde de Muzen, de Lachjes en Gratiën in zijn stoet. Klaroengeschal en wapenklank kondigden Octavius, M. Antonius en Lepidus aan: viool en lier vermeldden de verschijning van La Haye, Beekman en Laurens.—Toen ik hen kende, ging ik ter Fransche schole en wanneer ik ’s avonds werd gehaald en naar den sterrenhemel zag, vestigde ik doorgaans mijne bijzondere aandacht op den Orion, vooral op de drie hoofdsterren van zijn gordel: en dan kwam het mij meermalen in den zin, dat, evenals de beroemde helden der oudheid, na hun dood een bepaald gesternte ter woon en onder hunne bescherming verkregen, de doorluchte Drie, die mijnen kameraden en mij zooveel genoegen verschaften, in dien gordel een hunner waardige plaats zouden kunnen bekleeden.

Of zij naar dien gordel verhuisd zijn, weet ik niet: wel, dat zij eene plaats verdienen in de galerij van beroemde Nederlanders, door den Boekhandelaar Coster geopend, en thans overgenomen en vervolgd [16]door mijn geachten vriend, den Boekhandelaar Van Kampen. En, ten gerieve van hun toekomstigen levensbeschrijver, laat ik hier eenige bijzonderheden, hen aangaande, volgen, waaruit overvloedig zal kunnen blijken, dat de lof, hun door mij gegeven, in geenendeele overdreven is.

Wat, in de eerste plaats, La Haye betreft, ik ken zijne geboorteplaats niet en ik geloof evenmin, dat, gelijk dit plaats had ten opzichte van Homerus, zeven steden om dien eeretitel zullen kampen. Niet, dat hij dien wedstrijd onwaardig zou zijn; maar ik twijfel er aan of hij het eerste licht in eene stad aanschouwd heeft. Ik durf de gissing wagen, dat hij een regimentskind was, en dat hem zijne moeder in ’t veld, achter eene haag ter wereld bracht, op welke bijzonderheid hij bij het kiezen van een naam zal gezinspeeld hebben. Wat zijn uiterlijk betrof, hij was kort en mager, had gekruld zwart haar, eene kale plek op de kruin en levendige grijze oogen. Zijn gezicht was kleurig—wat lasteraars aan het gebruik van brandewijn toeschreven; ofschoon mij uit geloofwaardige berichten gebleken is, dat hij de voorkeur gaf aan Schiedammer vocht,—en een weinig pokdalig. Zijne kleeding was thuis een belapt buis, en op partijen eene grijs blauwe frak met hoogen kraag en tinnen knoopen, eene hooge witte das, breed als een tafellaken, en voorzien met een monsterstrik, een rood vest met blauwe bloemen en gele strepen, eene nankingsche korte broek, grijs- en witgestreepte kousen en schoenen met linten—als overeenkomstig met de mode uit den tijd van het Directoire.—Natuurlijk trok hij zijn rok uit, als hij zich binnen zijn theater bevond.

Wat zijne sujetten betrof, hoezeer hunne voornaamste bezigheid bestond in elkander af te ranselen, zoo moet ik hun ter eere zeggen, dat zij, buiten het tooneel zijnde, hun Directeur nimmer eenigen last veroorzaakten: zij keven niet onderling, noch toonden eenigen nijd of jaloezie, maar slingerden naast elkander in de beste harmonie; gingen zich verder niet te buiten aan sterken drank en dreigden nimmer zich, indien men hun appointement niet verhoogde, aan een ander theater te engageeren. In één woord, zij vormden een volkomen tegenbeeld van alle mogelijke andere verledene en toekomstige tooneelgezelschappen. Van de tegenwoordige wil ik, om goede redenen, niet spreken.

Het répertoire van La Haye bood weinig verscheidenheid aan. Behalve de gewone huislijke oneenigheden tusschen Jan Claeszen en zijne wederhelft, daaruit voornamelijk ontstaande, dat hij, volgens haar beweren, naar anisette, en zij naar klare jenever met suiker rook, en de minnarijen van den schoonen Lujander met de bekoorlijke wederhelft van den Ouden Heer, een lief schepseltje van „zeuventien d’half jaren en zeuven maanden”, hadden wij altijd de vermakelijke vertooning van Jan Claeszen, die in zijn slaap gestoord wordt door de kapelletjes, die zich op zijn neus zetten, en welke hij, wakker geworden zijnde, onder ’t geroep van „witje, witje! hoog, hoog! witje, witje! laag, laag!” vervolgde, zonder ze ooit te kunnen krijgen. Doch de scène, die ons de meeste pret verschafte, [17]was die, waarin Jan Claeszen, in de bakkerij geslopen, den oven bestal, en zijn roof—onder zijne handen in ulevelletjes en chocolaadjes herschapen—met volle armen over ons uitstrooide. Dan kwam de bakker, met zijne gebloemde japon en de slaapmuts op ’t hoofd, vond zijn oven ledig, en zocht den dief, die altijd achter het linksche gordijntje wegschool, wanneer de bakker achter het rechtsche keek en omgekeerd. Dan riepen wij den bakker toe, waar hij zoeken moest; doch de man kwam gedurig te laat; totdat Jan Claeszen, meer en meer vermetel, zich verstoutte hem op allerlei wijze te foppen, door hem achterna te volgen, bij de muts, bij het staartje in zijn nek te trekken, dit laatste in brand te steken, enz. en zich dan spoedig weer weg te maken. Eindelijk kreeg de bakker hem: zij raakten handgemeen en het slot was, dat, tot ons groot vermaak, de bestolene in zijn oven verbrand word. Ik weet niet, hoe ’t mijnen speelmakkers gegaan is, noch of zij later, bij het zien van een honderdtal melodrama’s, waarin altijd de deugd triomfeerde en de misdaad gestraft werd, bij de ontknooping even koel zijn gebleven als ik doorgaans was; maar dit weet ik, dat, bij die van het drama in de ronzebons, wij allen de zegepraal der misdaad, die dansende en zingende wegtrok, met schaterend gejuich en handgeklap aanschouwden.—’t Is waar; de ulevellen en chocolaadjes hadden ons tot medeplichtigen gemaakt.

De eenige afwisseling, welke ik mij herinner, dat de voorstellingen van La Haye opleverden, was deze, dat hij als tusschenspel—intermède choregraphique zou men het thans noemen—twee mooren, nu eens met bekkens, en eene andere reis met waskaarsen, liet dansen. Tot schande voor mijn goeden smaak moet ik zeggen, dat mij die dans altijd verveelde. Reeds toen—en het is mij later bijgebleven—moest ik de menschelijke stem hooren of eene dramatische actie zien; maar al wat bloot vertooning was en wat lang duurde, heeft mij nimmer kunnen behagen: en ik herinner mij, bij den dans van Taglioni gegaapt te hebben en in den dut te zijn gevallen bij het fraaiste carrouselrijden in ’t paardenspel; terwijl ik, wat balletten betreft, nog altijd het meeste vermaak schep in eene Harlekinade.

Verder geloove men niet, dat een uit het publiek, ’t welk de vertooningen van La Haye bijwoonde, naar de opvoering van iets nieuws verlangde. Neen, met hetzelfde genot, waarmede thans een dilettant voor de honderdste maal de Norma, de Barbier of de Freischutz ziet opvoeren, naarmate hij een voorstander is van Bellini, Rossini of Weber, zagen wij telkenreize het tooneel, waarin Jan Claeszen zich doof houdt tegenover den huisheer, en Katrijn dezen met stokslagen betaalt; en dat andere, waarin de acteurs een voor een in de kist worden gestopt, met hernieuwd vermaak terug: ja wij waren geheel niet tevreden, indien er in het gewoon programma eenige verandering plaats had.

Over de verdiensten van La Haye als directeur van den dans, zal ik kort zijn: zij waren ongetwijfeld vele; doch ik was toen nog te weinig ingewijd in de geheimenissen der Choregraphie om ze [18]naar waarde te schatten: dit alleen geloof ik te kunnen aannemen, dat zij niet gelijk stonden met zijne verdiensten als theater-directeur. Nu—het is niet iedereen gegeven in alle vakken uit te blinken, en hoezeer le devin de village eene lieve operette zij, was Rousseau ongetwijfeld grooter als prozaschrijver dan als componist.

Nu een woord over Beekman. Deze was een Amsterdammer pur sang en sprak, dacht, liep en zag er ook uit als een Amsterdammer. Zijne donkerbruine kleeding, eenvoudig en net, en zijn hoofd, met eene bruine, rechthoekige naturel versierd, alles duidde in hem den man aan zonder pretentie. Als violist en dansdirecteur stond hij wellicht op dezelfde hoogte als La Haye; doch gelijk deze door zijn ronzebons, was gene groot door zijne Chineesche schimmen, welke hij, met behulp van zijn zoon, een bleeken jongeling, met een grijs en blauw gestreept vest, vertoonde. De tooneelstukken, welke hij te voorschijn bracht, waren talrijk en classiek: althans vertrouw ik dat gij, mijn waarde lezer! voor zooverre gij in de literatuur van het théâtre des Séraphins geen vreemdeling zijt, ze alle kent. Hij gaf ons de voorstelling van het woud met de wilde dieren, den jager, die ze vervolgt, den struikroover, die den armen reiziger om hals brengt en berooft, maar later zelf door den levenden Nikker wordt weggevoerd: die van den buitensingel, met den visscher, die in zijn totebel talrijke stroombewoners vangt: die van de straat, in welke de wandelaars met parapluies uitgaan, waar de wind in vat, zoodat zij met hunne eigenaars de lucht ingaan: die van het hol, waar de toovenaar allerlei veelsoortige verschijningen oproept: die van het huis met de duiventil, waar twee stoute kinderen, ondanks alle verbod, zich op wagen, en die onder hunne zwaarte wegbreekt en met hen instort: die van de gebroken brug met de eendjes, enz. enz. Maar de drama’s, die ons ’t meest plachten te behagen, waren de twee volgende: het eene, dat, waarin twee huisbrekers bij nacht een huis leeg stelen en het vervolgens in brand steken; terwijl de oude podagrist met zijne huishoudster, die het bewonen, niet dan met moeite ontkomen;—het andere, dat van de kat, die den schapebout steelt; terwijl Mietje, die er op passen moest, met haar buurknaap is loopen spelen; hetgeen haar dan ook eene welverdiende kastijding van hare moeder bezorgt.

Habent sua fata libelli, zegt de Latijnsche dichter; wat zooveel zeggen wil: „’t loopt al raar met de reputatie van een werk”:—de waarheid dezer spreuk vinden wij opnieuw bevestigd door de merkwaardige omstandigheid, dat treffelijke tooneelstukken als de hierboven genoemde, reeds sedert een paar eeuwen in alle hoofdsteden niet alleen, maar zelfs in kleine dorpen, waar het slechts kermis was, eene welverdiende vermaardheid hebben bekomen, zonder dat iemand in staat zij den naam des genialen schrijvers te noemen, aan wien wij ze te danken hebben.—’t Is waar, dat, van een anderen kant er vele beroemde schrijvers gevonden worden, wier namen overal bekend zijn, doch wier voortbrengselen niemand leest.

De Chineesche schimmen werden bestendig achtervolgd door een [19]Chineesch vuurwerk, dat zeer fraai was; doch dat mij, om eene hierboven reeds aangehaalde reden, veel minder vermaakte dan de vertooningen.

Groot waren La Haye en Beekman!—doch ze stonden in evenredigheid tot Laurens gelijk Le Brun en Cambaceres tot hun medeconsul Buonaparte. Zoo ik van de beide eerstgenoemde theaterdirecteurs de voornamen niet heb kunnen opsporen, ten opzichte van Laurens is het mij niet gelukt met zijn geslachtsnaam bekend te worden. Naar alle waarschijnlijkheid heeft hij er ook geen bezeten en zal hij alleen bij dien zijns vaders zijn bekend geweest, gelijk Mozes, Cyrus, Socrates. Alexander de Groote, en—met wien ik hem in de eerste plaats had moeten vergelijken—Orpheus.—Met dezen toch had hij nog andere punten van overeenkomst. Orpheus bespeelde een antieke, Laurens eene moderne lier: Orpheus trok alle menschen en dieren, Laurens alle kinderen tot zich. Orpheus was het grootst, toen hij in het rijk der schimmen zulk een beweging maakte; Laurens behaalde ook daarmede zijn voornaamsten roem: ja zelfs overtrof hij Orpheus in dit opzicht; want de schimmen, welke hij in beweging bracht, had hij zelf doen ontstaan.

Evenmin als Vondel had Laurens te Amsterdam het eerste levenslicht aanschouwd; evenals gene was hij in een Bisdom geboren, Vondel in dat van Keulen, Laurens in dat van Luik. Evenals Vondel bracht Laurens zijne mannelijke levensjaren door te Amsterdam en verwierf er zijn roem. Eindelijk besteedde Laurens, evenals Vondel, den tijd, dien hij niet aan de schoone kunsten wijdde, met de uitoefening van een beroep: en had Vondel een kousenwinkel in de Warmoesstraat, Laurens had een parapluiewinkel in de Wijde Heisteeg—die, in ’t voorbijgaan gezegd, zoo nauw is, dat men haar maar van ééne zijde mag inrijden.

Nimmer is de verschijning van een Romeinschen veldheer, als hij zijne zegepraal te Rome vieren zou, nimmer die van een geliefd vorst in eene zijner goede steden, nimmer die van een lang verwachten keizerlijken erfgenaam in dit tranendal, nimmer die van een gemaskerde studentenstoet op een academiefeest met meer ongeduld te gemoet gezien en met hartelijker gejuich verwelkomd, dan die van Laurens op eene kinderpartij. „Daar is Laurens! daar is Laurens! goeden avond, Laurens!” riep dan uit éénen mond de jubelende schaar, die al huppelende om hem heendrong, tegen hem opsprong, en hem in de overmaat der vreugd schier belette verder voort te treden en zich te ontdoen van zijne dubbele vracht.

Ik zeg, zijne dubbele vracht; want, zonden La Haye en Beekman hun theater vooruit, Laurens—en hier blijkt wederom hoe ware grootheid steeds met nederigheid gepaard gaat—droeg het zijne op den rug; terwijl hij nog bovendien van voren met zijn lierekast was bezwaard.

Eindelijk was het niet, zonder moeite den grooten man gelukt de kist, waarin zijn tooverlantaren en de daarbij behoorende glazen besloten waren, neder te zetten en zich een weg te banen tot aan de [20]vrouw des huizes. Bevallig en deftig tevens was daarbij zijne houding, en in overeenstemming met zijn kostuum. Had La Haye in zijn voorkomen iets, dat aan den voormaligen Carmagnool herinnerde, was Beekman de type van den Amsterdamschen burgerman, zij, die Laurens zagen, en niet wisten, dat hij een Luikerwaal was, wilden er op zweren, dat hij tot de émigrés behoorde. Zijne kleeding toch was, tot in de kleinste bijzonderheden, ancien régime. Het haar, met een weinig poeder bestrooid, was en aîles de pigeon gekapt en van achteren tot een staartje of zoogenaamd „schorseneeltje” vereenigd, dat, vastgebonden met een blauw zijden lint, in eeuwigdurende beweging was. Hij droeg het habit français, lichtbruin, met breede opslagen en knoopen als drieguldens: tusschen een donkerkleurig vest met breede panden vertoonde zich het hagelwitte linnen, van een geplooiden jabot en manchetten voorzien: op de korte zwarte broek hing een breede stalen horlogeketting: en de bruine floretten kousen staken in lage schoenen met breede spinsbekken gespen. Dat hij bij dit alles, wanneer hij over straat ging, een grooten punthoed droeg en een stok met een zwaren knop, behoef ik nauwelijks te vermelden.

Maar dan zijn gelaat! Zeker had de uitdrukking daarvan iets, dat aan allen vertrouwen, en aan de kinderen bovendien hartelijke genegenheid inboezemde, met eerbied gepaard: tot bewijs van dit laatste behoef ik slechts aan te voeren, dat ik ook den ondeugendste onder hen zich nimmer heb zien verstouten in zijne tegenwoordigheid eenige onbetamelijkheid te bedrijven. ’t Is waar—mij is verteld dat eens een kleine bengel de ongehoorde vermetelheid zou hebben gehad, hem aan zijn staartje te trekken. Ik kan het feit niet gelooven;—doch zoo ’t werkelijk heeft plaats gehad, dan moet ik het er voor houden, dat de knaap, die ’t bedreef, zich vooraf was te buiten gegaan aan eenig glas wijn of punch, dat voor de groote menschen bestemd was:—of, indien zoodanige jeugdige booswicht zich werkelijk aan het feit heeft schuldig gemaakt, zonder iets anders gebruikt te hebben dan slappe thee of orgeade, dan verkondigt zulks bij den schuldige op zijnen leeftijd òf eene vroege verdorvenheid, òf een vroegen overmoed, en is hij op mannelijken leeftijd òf aan de galg òf aan een ministerie geraakt.

Dan ik wil mij in geene gissingen omtrent zulke droevige uitkomsten verdiepen, waardoor ik het genoegen zou bederven, ’t welk gij, lieve lezeres! ongetwijfeld smaken zult in het lezen, gelijk ik in het opstellen der beschrijving van een dier aangename avonden, zooals Laurens ze ons wist te schenken. Zie! de pret gaat beginnen. Laurens draait aan zijne lier: rijing, rijing, rijingerijingerijing, vat aan iedere hand een klein ventje of meisje, en een groote rondedans vangt aan. Na den eersten toer volbracht te hebben, staat hij stil, en allen met hem.

„Een been,” roept hij, steekt het zijne vooruit, en allen volgen zijn voorbeeld.

Na de tweede roept hij: „Een been, ander been!” en beide worden achtereenvolgens door hem en door de dansers uitgestoken. Na [21]de derde ronde luidt het: „Een been, ander been, één knie!” en de geheele troep ligt als hij geknield. De „andere knie” komt er na den vierden toer bij: vervolgens op gelijke wijze „een hand—andere hand,” en eindelijk, bij de laatste ronde: „allemaal om,” bij welken uitroep allen, nu op vier voeten voorover liggende, het hoofd buigen en met den neus op het tapijt liggen, niet anders dan of zij ter audientie waren bij den Keizer van Japan.

Na die ronde, een „patertje”, de liefste dans, die ooit is uitgevonden—zeker de oudste en meest nationale bij ons: een dans, die de zoetste herinneringen achterlaat.—Ik ken jongelieden, die in polka en mazurka schitteren, en die toch verre van afkeerig zijn van een patertje, wanneer het eens—zoo geheel onder ons—wordt voorgesteld. Ik ken evenzeer jonge dames, die een afschuw hebben van den Baal-Peors-dienst en daarom ook van geen bal willen weten—welk laatste woord in hare meening van het eerstgenoemde afstamt;—maar die toch zich altijd met genoegen laten vinden om—altijd zoo geheel onder ons—een patertje mee te doen.

Na het patertje, een marsch:—een plechtige, statige marsch, Laurens voorop, al de kinderen achter hem, elkander bij de slippen der jurk of bij de punt van het buisje vasthoudende: de grooten voorop, de kleinsten achteraan. O! die zoo gelukkig was, den grooten Laurens zelven bij de rokspanden te mogen vasthouden. Haal u voor den geest den persoon, die u ’t meest benijdenswaardig voorkomt: den gast, die eene eereplaats bekomt aan ’s Konings disch, den danser, die uitgenoodigd wordt om met eene Prinses van den bloede den cotillon te dansen: de min, die een Keizerlijk kind mag zogen, den adjudant, die de geboorte van het gezegde kind gaat boodschappen, de prima donna, die hare mededingster hoort uitfluiten—o! het gevoel van eigenwaarde en zelfvoldoening, dat die allen bezielt, kan niet opwegen tegen dat, ’t welk de borst doorstroomde van den gelukkige, wien ’t onschatbaar voorrecht ten deel viel de rokspanden van Laurens te mogen vasthouden bij ’t „hansje sjokken” spelen.

En als dan de deftige marsch lang genoeg geduurd had, gaf doorgaans Laurens het sein tot het eindigen met deze woorden, op Mefistofelistischen toon uitgesproken:

Dan was het een gegil en een gelach en een gegiegauw en geginnegap van al die vijf- tot zevenjarige Dafnees en Atalantes, die de vlucht namen—en de rij was verbroken.

Natuurlijk was deze bedreiging van den eerzamen Laurens niets dan scherts, en dit wisten de nufjes ook zeer goed; want bijna allen hadden die bij vorige gelegenheden meer gehoord: doch zij wisten tevens, dat het tot hare rol behoorde, bij die gelegenheid op de vlucht te gaan, alsof zij wonderwat te vreezen hadden.

Dan stil: het tafellaken wordt tegen den wand gespeld: de tooverlantaarn [22]daar recht tegenover op een tafel gezet en het publiek zet zich neder:—de grooteren op stoelen aan weerszijden in een halven kring: de kleintjes daartusschen in, op stoven: hier en daar eene gouvernante of kindermeisje nevens het voorwerp harer zorg.

Laurens steekt het licht aan in zijne tooverlantaarn: geen gas, geen lamp, geen waskaars zelfs, waarde lezer!—eene loutere vetkaars;—maar ook de vetkaars heeft hare rol in de vertooning.

En nu worden de overige kaarsen uitgesnoten of weggezet (lampen waren toen nog niet in gebruik) en wij zitten in ’t stikdonker, de enkele stralen niet medegerekend, die uit de reten en gaatjes der lantaarn ontsnappen.

En nu vangt, op de wijze der antieken, Laurens met een prologus of voorafspraak aan:

„Eeren en Daam! wat wit is is niet swart;—en wat swart is is niet wit. Sie je nix, ik ook nix, hé, hé, hé, Juffrouw! Nou sel je kommen te sien die mooi tooferlantaar, fraai kurieus o so mooi! en as ik spreek mot jylui swyk en as ik sink mot jylui mee sink...” En werkelijk, zoolang hij sprak, was er—op twee of drie uitzonderingen na, waarvan nader—eene stilte, dat men eene speld kon hooren vallen.—Sommigen hebben dit verschijnsel psychologisch willen verklaren en die stilte toegeschreven aan de duisternis, welke in ’t vertrek heerschte. De zoodanigen meenen zich tot staving van hunne meening te kunnen beroepen op ’t geen plaats heeft, wanneer men met den spoortrein plotseling in eene tunnel komt, en het levendigste gesprek terstond gestaakt wordt. Ik heb zelf dit laatste meermalen ondervonden; doch altijd iets geschoven op de omstandigheid, dat het gedruisch van den trein in eene tunnel vertienvoudigd wordt en alzoo belet, dat de een den ander versta. Wat daarvan zij, zeker is het, dat wij bij de vertooning van Laurens zwegen, niet omdat het duister was, maar uit eerbied voor den man: en ik behoef hier geen ander bewijs voor, dan het feit, dat wij allen trouw meezongen, zoodra hij zijne stem verhief.

De inleidende aanspraak is geëindigd. Laurens draait het dekstuk van den lichtkoker af en daar tegenover verschijnt op het witte linnen de ronde, verlichte schijf, die het tooneel is, waarop zijne gekleurde schimmen zich zullen bewegen.

En nu volgen de vertooningen, door hem telkenreize beschreven in de hierna volgende bewoordingen, waar ik jota noch tittel af of bijdoe:

„Ter ebje nou Mijneer de Son, met zijn kleine neus, zijn kleine mond, sa beauté, sa magnificence. Sieje niet oe ’y zijn ook beweek.—En ier ebje Mefrou de Maan, met aar kleine neus, aar kleine mond.—Ier ebje Adam en Efa in ’t Paradijs, naakt en bloot, met zijn b.... bloot.—Ier ebje de slank, die keef de appel aan Efa. Daar neem Efa die appel van de slank: daar keef zij die appel aan Adam. Adam, Adam! pas op, datje strak niet op je bloote b.... krijk—Daar hebje den engel, die jaak Adam en Efa et Paradijs uit. Heruit, je motter uit, je selt er uit, je motter uit. Rtt! se sijn er uit, en Louwtje is er ook uit.” [23]

Men bemerkt uit deze laatste woorden, dat Laurens zuiver in de leer was.

„Ier selje nau kom te sien die alkemeene sontvloet. Daar ebje die arke Noë: Daar ebje die beeste, die kaan in de ark twee an twee. Daar ebje twee kanse, twee an twee, daar ebje twee eend: daar ebje ram en skaap: daar ebje twee farke, twee an twee: daar ebje os en koei: mijn kroote kameraten, twee olikante—ik verspreke mij—twee olifante.”—N.B. deze verspreking, waarop wij altijd voorbereid waren, veroorzaakte telkenreize dezelfde vroolijkheid.—„Daar ebje Noë en sijn famielje, die drijven die beeste na die ark. Daar ebje die alkemeen sontvloet! daar ebje moeder met kindj’—en kindj’ met moeder!—Kijk die kwaai jonk, die leit niet sijn bloote b.... in ’t water.—Herr-Rtt! weer op een andere kane bier! Hê, hê, hê, Juffrouw!”

„Ier ebje nou die kroote Turk, die sal een klas wijn drink op die kesontheid van die eer en die daam. Messieurs et Mesdames, j’ai l’honneur de boire à votre santé. Nok eens!—nok eens!—nok eens!—ier ebje die oude frou, die die appele verkoop.—Ok froutje lief! een appeltje assebies.”

Hier had regelmatig eene interruptie plaats en riepen wij: „Asje blieft moet je zeggen.” Doch Laurens stoorde zich aan onze terechtwijzing zoo weinig als een Minister van 1855 aan een discours van de „kleine partij” in de Kamer, en bleef’ al doorpraten:

„Ok froutje lief’ een appeltje assebies!—Ier ebje die dans van die erder en erderin:

Dit lied nu zongen wij niet mede, omdat wij geen Luikerwaalsch verstonden.

„Ier ebje de geskiedenis van die ferlore soon. Ier ebje die ferlore soon. Ier ebje de ferlore soon, die sijn keld fraak en op reis kaat. Adjés liefe Papa!—adjés liefe soon! pas tok’ op datje niet bij de mooie meisie kom.—Ik ben er een kroot liefhebber van, papa!—Tjk, tjk, tjk! daar rijdt ie wek.—Rt! daar issie bij de mooie meisie.—Daar ebje de een, die skenk um een glas wijn in; terwijl karesseer die ander sijn beurs met kelt wek—daar jaak zij um de deur uit, naak en bloot: herruit, je selt er uit, je mot er uit!—daar sit ’y bij de fark, soo bedroef, ja nok slimmer dan Pietje Bedroef, en denk: ak! was ik maar bij mijn koeie ouwe fader kebleef; daar ad ik alle daak vol op.—Daar komt ’y bij sijn fader en fal op sijn knie. Ak liefe papaatj’ ik sel ’t nooit weêr doen.—Ja soo sek die kwaai jonk, als sy kwaad kedaan eb.—[24]Daar kom die koeie ouwe fader en fal om sijn ’als: Pw, pw, pw! (dit drukt het geluid van kussen uit).—Daar ebje die snijer die bestel is om een nieuw rok te maken: daar ebje die slakter, die ’t vette kalf slak om eene koeie maaltijd te maak.... Hrtt! weêr op een andere kanebier.”

„En nou sel je sien, ’oe Loutje sijn kaars snuit.”

Bij deze woorden nam Laurens den lichtblaker uit de lantaarn, snoot zijne kaars en draaide zijne lichtbuis, die verschoven was, weder goed; bij welke gelegenheid hij, om zijn handen vrij te hebben, den blaker op zijn hoofd zette:—een tusschenspel, ’t welk ons altijd ongemeen vermaakte.

En nu volgden, als de kaars weder op hare plaats was, de vertooningen van Jan Claeszen met zijne kindertjes, van de militaire evolutiën der soldaten, van den herder „met sijn soete liefe fogel, en de herderin met aar allerliefste liefe kouw,” van de gebroken brug met de eendjes, die in ’t water zwemmen, van Mijnheer Augustijn met zijn luchtballon, van Laurens zelf, die zijn tooverlantaarn vertoont, en misschien nog een paar, welke ik alle hier niet vermelden kan, doch die, wanneer eenmaal de biographie, waar de beroemde man recht op heeft, in ’t licht zal komen, niet zullen mogen ontbreken. Voor alsnu stelle men zich tevreden met de beschrijving der laatste voorstellingen:

„Ier ebje die istori van Malbroek,—ier ebje Malbroek, die afscheid neem van sijn frou.—Adjés liefe frou! adjés liefe Malbroek, tjk, tjk, tjk! daar rije Malbroek wek.”

„Ier ebje Mefrouw Malbroek op ’aar toor.”

„Mefrou! Malbroek is dood—met zijn kleine schorseneeltje.”

Dit „kleine schorseneeltje” had betrekking op den Page, die een staartje in den nek droeg, niet ongelijk aan dat van Laurens zelf.

„De eerste draak sijn rok, de tweede sijn broek, de derde sijn waap’, de vierde draak niemendal, ’y was te lui om wat te draak.—En ier ebje nou Malbroek sijn kraf. Zie nou of jij lees kan, wat daarop keskreef staat.”

En hier begonnen wij allen, zelfs zij, die lezen konden, hardop het grafschrift te spellen:

H. i. e. r. hier l. i. g. t. ligt M. a. l. mal b. r. o. e. k. broek, Malbroek. Hier ligt Malbroek.

„Ier ebje nou Loutjes moeder. Loutjes moeder ’ad soo een eele mooie neus; maar Eeren en Daam, sij was bank als sij uitga, dat aar neus nat word. Daar eb sij bij haar selve bedak, dat Laurens ook paraplui verkoop; want Eeren en Daam, Laurens vertoon niet alleen tooverlantaar, Laurens verkoop ook parapluie, maak nieuwe paraplui, raccomodeer paraplui, verruil ouwe paraplui, verzoek wel vriendelijk om de kunst en recommandatie.... daarom eef zij Laurens verzok van als sij uitga te gaan zitten op haar neus met sijn paraplui, dat aar neus niet nat wor.—Ier ebje nou Loutje op moeders neus.”

Op deze aanbeveling, met zooveel kieschheid en dus ongezocht te pas gebracht, volgde de voorstelling van een oom van Laurens, die een schoorsteen in zijn neus had en van een anderen heer, uit wiens neus kleine neusjes voortkwamen.

„Mijn grootvader ad een eele mooie buik. Maar nou ’ad ie sooveel aardappele met spek kekeet, dattie sijn buik niet kon draak over Straat.—Soo ’et ie in drie nakte geprakkiseerd, ie sou late maak een kruiwaak en daarop sijn buik foortkrui. Ier ebje nou mijn krootfader, die sijn buik foortkruit over straat.

„Ier ebje de bakker, die de bolle blaas, toe, toe, toe, daar ’aal [26]de bakker de warme bol uit de oof,—daar kom de broodweker en ’t brood week onkelukkik een beetje te likt: daar kom de diender en pak de bakker mee—daar kom de dufel en wil ’m ook meê pak.—Mijn mottie wees, neen mijn mottie wees.—Jij sel ’m niet eb.—Ik sal ’m eb.—Daar ’eet de dufel ’m in sijn mand kepak en loop met ’m wek: en ’eef een zak kulde ook meê kenoom—daar loop ’m de pakkerin achterna en pak de dufel bij de staart.—Ier leelijke moriaan, ik moet mijn man weêrom ’eb.—Ok pakkerin laat los:—neen ik laat je niet los foor ik mijn man weêrom eb.—Ok liefe papekaaisneus laat los, je sel je man weerom eb.—Neen, leelijke swartsmoel, ik mot mijn kelt weêrom eb ook.—Ok pakkerin laat los, je selt je kelt weêrom eb.—Daar ruk hij zich los en laat de pakkerin staan met sijn staart in ’aar ’and.—En as nou die Eeren en Daam te freede sijn, versoeke wel friendelijk de kunst en recommandatie.”

Met dit aandoenlijke en leerzame drama werd altijd de vertooning besloten.

Ruim vijftig jaren zijn verloopen, sedert ik die ’t laatst bijwoonde, en nog staat zij mij niet alleen even levendig voor den geest als toen; maar gaarne zou ik er eene representatie van Rachel of een concert van Jenny Lindt voor verzuimen, om die nogmaals te zien—mits door Laurens zelven gegeven.

En vrij wat meer gaf ik, indien ik die zien kon in dezelfde kinderlijke gemoedsstemming van die dagen.

Ik heb sedert meermalen kinderpartijen bijgewoond. Ik heb de opvolgers van La Haye, Beekman en Laurens hunne pogingen zien aanwenden, om de kinderen te vermaken en tevens „zoet te houden.” Geen hunner slaagde; geen hunner had er trant van. Een staaltje ten bewijze. Ik hoorde een vertooner van marionetten, na zich met aangenomen deftigheid midden in de kamer gesteld te hebben, tegen eenige baldadige knapen zeggen:

„Jonge Heeren! bedenkt, wie gij zijt, en waar gij zijt!”

„Niet op school,” riepen de jongens, en werden woeliger tegen de vermaning in.

In zekeren opzichte hadden zij gelijk. Zij waren niet op school, zij waren uit voor hun plezier, en in dat geval zijn kinderen van oordeel, dat bestraffingen niet tot het programma behooren.—Maar de kunst is, te zorgen, dat zij niet in de gelegenheid komen eene bestraffing te verdienen; de kunst bestaat alleen daarin, dat men met hen spele en hen voortdurend bezig houde: en die kunst verstond Laurens vooral in hooge mate.

’t Is echter mogelijk, dat de „lieve jeugd” ook veranderd is sedert mijn tijd, en dat zij, wat ons een kinderlijk vermaak schonk, thans kinderachtig vinden zou.

’t Is mogelijk, herhaal ik,—ofschoon ik het niet geloof. De „lieve jeugd” is, wat men van haar maakt: en indien onze ouders, toen wij klein waren, de ronzebons, de Chineesche schimmen en de tooverlantaarn laf hadden genoemd, dan hadden wij er waarschijnlijk ook onze neusjes voor opgetrokken. [27]

Gelukkig waren onze ouders daar nog niet verlicht genoeg toe en konden zij nog met den goeden La Fontaine zeggen:

Een hoofdstuk dat tot overgang dienen moet.

Ik heb in de vorige hoofdstukken gesproken over Amsterdam, zooals het vroeger was en zooals het heden ten dage is; ik acht het niet ongepast, ja eenigszins plicht, nu ook iets te zeggen over Amsterdam, zooals het zou kunnen worden.

Een rijke stof, zal men zeggen, en daar een dik boekdeel over te schrijven viel.

Wanneer men maar eens nagaat, wat aantal ellenlange verhandelingen er gehouden zijn geworden in onzen Gemeenteraad, ter aanprijzing of ter afkeuring van de meest onbeduidende verandering of wijziging van het bestaande, en waar het de meest onbeduidende zaak betrof, dan kan men al licht tot de slotsom komen, dat iemand, die op gelijke wijze de vraag wilde behandelen, hoe de Stad zelve uit haar vervallen toestand ware op te heffen, een werk zoude voortbrengen, dat meer rijen in een boekenkast vullen zou, dan Wagenaar met al zijne vervolgen.

Wie zulk eene onderneming tot stand bracht, zou ongetwijfeld een zeer loffelijken arbeid verricht hebben;—of de lezing daarvan zeer vermakelijk wezen zou, daaraan zij het mij vergund te twijfelen; immers voor negen tienden zou het boek over geldvragen loopen, en cijfers zijn, gelijk al wat positief is—positieve menschen niet uitgezonderd—op den duur droog en vervelend.

Alzoo ik nu niets meer vrees, dan mijnen Lezers en mijzelven te vervelen, ben ik volstrekt niet voornemens, mij in cijfers te verdiepen; en zoo ik, als vrucht mijner overpeinzingen, wellicht punten zal aanroeren, die de stoffelijke belangen der Stad betreffen, ik beloof vooruit, dat ik mij daarbij nooit aan eenige becijfering zal schuldig maken: ik laat zulks over aan hen, die t’avond of morgen opgewektheid mochten gevoelen, om te onderzoeken in hoeverre mijne beschouwingen in toepassing konden gebracht worden.

Eene tweede belofte, die ik afleg, is, dat ik getrouw zal blijven aan den titel, dien ik aan dit mijn geschrijf heb gegeven, en alzoo wel deugdelijk zal oppassen, naar geen vast plan te werk te gaan, al wat naar orde en regelmaat zweemt te vermijden, en mij stil te laten medesleepen met den stroom, dien mijne gedachten volgen:—mij echter voorbehoudende, van die gedachte alleen datgene op ’t papier te brengen, wat ik geschikt acht om eenige belangstelling bij mijne lezers op te wekken, of voor ’t minst een glimlach om [28]hunne lippen te doen spelen. Wie op zijn eigen boot eene rivier afvaart, gaat nu eens vroolijke landschappen, bevallige steden, schilderachtig gelegen kasteelen of oude gedenkstukken—dan weder treurige, eentonige heiden of dijken voorbij; doch hij roept de genoodigden, die hem op dien tocht vergezelschappen, alleen dan op het dek, wanneer er wat bijzonders te kijken valt.

’t Is waar, dat gemeenlijk zijne reisgenooten van de tien keeren, dat hij hen roept, negen keeren aan hetgeen hij hun toont, niets bijzonders vinden.

Het onderwerp echter, dat ik nu ga behandelen, zal zeker aan vele, zoo binnen als buiten Amsterdam wonende Lezers, belangrijk toeschijnen: het wenschelijke namelijk, dat er verbetering kwam in de aanwijzing van de woonplaats der ingezetenen, en daardoor eene groote aanleiding tot ongemak en beklag werd weggenomen.

Dat mij dit onderwerp het eerste voor den geest komt, behoeft niemand te verwonderen. Wie over Amsterdam wil spreken of hooren spreken, moet beginnen met er zich, gelijk men ’t noemt, te oriënteeren; om de lieden hiertoe in staat te stellen, heeft men de Stad eene bepaalde indeeling gegeven en de huizen van nummers voorzien; heeft men daarbij den besten weg ingeslagen?

Ik veroorloof mij, dit bepaald tegen te spreken.

Parijs is vrij wat grooter dan Amsterdam, en toch heeft het geene de minste moeite in, den persoon, dien men zoekt, te vinden; mits men het nummer wete van het huis, door hem bewoond, en de straat, waar het in gelegen is—alles natuurlijk voor zooverre die straat nog bestaat, wat bij de verfraaiingen op reusachtige schaal, welke Parijs tegenwoordig ondergaat, niet altijd het geval is.—De nummers zijn groot, en, dank hebbe de goede verlichting, ook bij nacht zelfs op een afstand leesbaar. De eene zijde van de straat heeft alleen evene, de overzijde onevene getallen; men weet dus terstond, aan welke zijde men zoeken moet; en ook zonder gids loopt men voor zich uit totdat men het nummer vindt van het huis, waar men wezen moet.

Amsterdam biedt ons geen der hier genoemde voordeelen aan. Toen er voor eenige jaren sprake was, om het toen bestaande stelsel van indeeling der stad in wijken te veranderen, vleide ik mij, dat een nieuw en meer rationeel stelsel de bezwaren van het vorige zou wegnemen. IJdele hoop! dwaze verwachting! In plaats van Wijken kwamen er Buurten, en in de plaats van de bestaande nummers, die zwart geschilderd waren, kregen wij andere nummers, die rood geschilderd waren. Dát een en ander geschiedde ongetwijfeld, om eene heel wijze reden, die ik niet onderzoeken, laat staan beoordeelen wil; doch het ongerief, waarover men zich tot dien tijd beklaagd had, was niet weggenomen.—Ten einde zulks zonneklaar te bewijzen, zal ik den beklagenswaardigen toestand schilderen van een heer, die, nooit te Amsterdam geweest zijnde, er een vriend bezoeken kwam. Ik dien echter aan mijne Lezers den noodigen tijd te geven, om in die stemming te geraken, [29]welke hen kan voorbereiden tot het schenken van eene onverdeelde aandacht aan een zoo treurige vertelling, en ik sluit daarom dit Hoofdstuk.

Vertelling van den Heer, die bij een vriend te Amsterdam zou gaan logeeren.

Gemelde heer was en is nog een Belg, die te Brussel woont, veel gereisd, Parijs, Londen, Berlijn en andere hoofdsteden herhaaldelijk bezocht heeft, en er zich dan ook op placht te beroemen, dat hij op reis niet verlegen was en overal spoedig en gemakkelijk zijn weg wist te vinden. Ondanks al zijn reizen en trekken, was hij, tot in den afgeloopen zomer, nimmer in de zoogenaamde Hoofdstad van Nederland geweest. Toch was hem door een Amsterdammer, met wien hij elders kennis gemaakt en vriendschapsbetrekkingen had aangeknoopt, het voorstel gedaan, eenige dagen bij hem te komen doorbrengen. Dat voorstel was later bij een brief herhaald en door hem aangenomen, en de tijd gekomen, waarop aan de uitnoodiging gevolg zou worden gegeven.

Onze Brusselaar zet zich op den spoortrein, met het adres van zijn vriend in zijne portefeuille: X Smit, op de Keizersgracht, tusschen de Weesperstraat en Muidergracht W 424, en, vindt hij het huis niet, dan moet hij al zeer dom zijn, denkt hij; en hij denkt tevens, dat hij niet dom is, maar daarentegen begaafd met den bult der localiteit, welke hem overal het uitvinden van den naasten weg gemakkelijk maakt.

Hij spoort tot aan den Moerdijk, stoomt tot Rotterdam, begeeft zich van daar met den Hollandschen trein naar Den Haag, waar hij nog in ’t voorbijgaan ’t een en ander wil gaan kijken, terwijl hij zijn koffer, met een behoorlijk adres voorzien, naar Amsterdam vooruit zendt. Hij houdt zich in de Hofstad eenige uren op en rijdt met den laatsten trein naar Amsterdam.

„Mijnheer!”’ vraagt hij, op de hoogte van Sloterdijk gekomen, aan den eenigen zijner medepassagiers, die niet slaapt, „is de Keizersgracht moeilijk te vinden?”

Ongelukkig richt hij deze vraag tot een dier positieve lieden, waarvan ik in het vorige Hoofdstuk gewag maakte, tot een dier lieden, die eene vraag beantwoorden, zooals zij gedaan wordt, zonder daarbij te onderzoeken, of de vrager nu op de hoogte zal zijn van hetgeen hij wenscht te weten. Het antwoord luidt dan ook droogweg:

„Neen, mijnheer! gij loopt de poort in, al rechtuit en als gij de eerste brug over zijt, slaat gij de eerste straat rechts in en gij komt vanzelf op de Keizersgracht.”

„O!” denkt onze reiziger: „dan zal ik wandelen: ik heb toch geene bagage: ik ben stijf als eene hark van ’t rijden: het weer is fraai en een wandelingetje zal mij goeddoen.” [30]

Had hij deze gedachte overluid doen hooren, misschien had de positieve man, van wien wij ’t ergste niet willen denken, het noodig geacht, hem te waarschuwen, dat de Keizersgracht lang is, en dat het wandelingetje wel eens eene wandeling zou kunnen worden; doch ongelukkig werd het gesprek niet doorgezet en onze Brusselaar alzoo overgelaten aan zijne illusiën.

De trein houdt te elf uren stil: misschien was het er wel een paar minuten over;—doch ik wil goede vrienden met de Directie van den spoorweg blijven en neem dus maar liever aan, dat de trein aankwam op de minuut, die op het briefje vermeld staat.—Onze Brusselaar stapt den wagen uit, volgt eerst den stroom zijner reisgenooten binnen de poort, en vervolgens de route, hem aangewezen, en bevindt zich alzoo, na tien minuten gaans, op de Keizersgracht, tegenover de kerk de Zaaier.

Nu spreekt het vanzelf, dat hij het huisnummer 424 zeer goed onthouden heeft; maar niet zoo precies de letter W, en nog veel minder de bijvoeging: „tusschen de Weesperstraat en de Muidergracht,” eene bijvoeging, die hem—als Belg en als bezoeker van Parijs en Londen gewoon alleen aan den naam der hoofdstraat en aan het huisnummer te hechten—al vrij overtollig was voorgekomen, en waarop hij alzoo weinig acht geslagen had. Hij begeeft zich nu aan den huizenkant en beproeft de nummers te lezen. Bittere teleurstelling! Niet alleen, dat hij ze niet lezen kan; maar hij kan ze zelfs niet vinden, als zijnde daar ter plaatse op de binnenzijde der deurposten of op de lijst geschilderd, maar zóó, dat zij altijd in de schaduw blijven. Eindelijk komt hij aan een huis, waar eene lantaarn tegenover staat, bij wier licht hij het nummer zien kan. Dat nummer is 334.

„Mal genoeg!” denkt hij bij zich zelven, „dan heb ik nog vijf-en veertig huizen te loopen: dat is verder dan ik dacht.”—Men bedenke hierbij, dat hij deze berekening grondt op de meening, waarin hij verkeert, dat hij aan de zijde, waar hij loopt, alleen evene nummers zal aantreffen.

Hij is nu eenmaal op weg en moet wel voortgaan: intusschen slaat hij nu en dan een oog op de roode merken, welke hij onderstelt nummers te zijn, en op de gaslantaarns, en hij mompelt bij zich zelven:

„De nummers zijn te Parijs tienmaal zoo groot en de straatverlichting is er tienmaal zoo goed: ergo zijn de nummers hier honderdmaal kleiner dan wel behoorde:”—een volkomen logische gevolgtrekking.

En nog treft onze vreemdeling het in zeker opzicht niet zoo heel ongelukkig; want het is geen lichte maan.—Ieder, die in Amsterdam bekend is, weet, dat wie zijn leven liefheeft nooit met lichte maan te voet uitgaat; want dat het dan in den regel stikdonker is

Er bestaat eene overeenkomst tusschen de Stad en de gascompagnie, dat deze de lantaarns niet behoeft te laten branden, wanneer het lichte maan is. Ongelukkig hebben de belanghebbende partijen vergeten, zich bij deze overeenkomst van de goedkeuring en medeteekening [31]der Maan te verzekeren: zeker is de nachtgodes daarover verstoord geworden: althans zij houdt zich schuil zoo dikwijls men aan hare medewerking, waarop bij het vaststellen der bedoelde bepaling gerekend was, behoefte zou gevoelen.

Onze wandelaar is al verder en verder doorgeloopen: hij komt aan eene brug—die, welke over de Leliegracht ligt—en staat eenige oogenblikken in twijfel, of hij verder gaan zal. Hij wacht, tot er iemand voorbijkomt, en vraagt: „is dat nog altijd de Keizersgracht, daar over die brug?”—Door het bevestigend antwoord een weinig gerustgesteld, stapt hij moedig verder: wederom aan een huis gekomen, waar licht aan de deur brandt, gaat hij er voor staan en leest nu: „ZZ 254.”

Nu is hij geheel uit de lijken geslagen; want hij begrijpt niets van het nummeringstelsel, dat hier gevolgd wordt, noch hoe zich 254 kan bevinden tusschen 334 en 424. Op eens schiet hem in de gedachte, dat er op het adres, ’t welk hij in zijn zak heeft, nog voor het huisnummer een letter staat, en wel de letter W.

„Mijnheer!” vraagt hij aan een jongmensch met een flambard op ’t hoofd en eene sigaar in den mond, die hem tegenkomt: „ben ik nog ver van W 424?”

„Ik weet er u niets van te zeggen,” is ’t antwoord.

„Zeker ook een vreemdeling evenals ik,” denkt hij.—Maar ach! hetzelfde antwoord bekomt hij van al, wie hij ontmoet. ’t Is beschamend voor de Amsterdammers; maar van de tweemaal honderdvijftig duizend inwoners, die de stad nagenoeg bevat, zijn er misschien vier vijfden, die de letter niet weten van de buurt, waar zijzelven in wonen:—en misschien niet een, die terstond weet te zeggen welke grachten of straten eene buurt bevat.

„De naam van de buurten staat op de hoeken der straten,” zegt een medelijdend voorbijganger.—Ja, hij staat er; maar ’s nachts is ’t zoogoed als stond hij er niet.

Intusschen heeft onze wandelaar de klok van de Westerkerk halftwaalf hooren slaan: hij begint te vinden dat de Keizersgracht lang is: en hij is nog maar aan de Leidsche gracht.

Wederom vraagt hij, na de brug te zijn overgegaan, aan een dikken heer, die op eene stoep staat, of hij nog op de Keizersgracht is; wederom ontvangt hij een bevestigend antwoord.

„Waar moet mijnheer wezen?” vraagt op zijne beurt de dikke heer, die merkt, dat de man verlegen is en die gedienstig van aard zijnde, hem zoo mogelijk terecht wil helpen.

—„W 424.”—

—„Ja, dat weet ik niet.”

—„Bij mijnheer Smit.”

—„Ja! het adresboek heeft derd’halve kolom met dien naam:— dan zal de rechte moeilijk te vinden zijn.”

Onze Brusselaar denkt er niet aan, het adres, dat hij bij zich heeft, uit zijne brieventasch te halen. En wat zou het hem ook gebaat hebben? hij had toch geen licht, waar hij het bij zou hebben kunnen lezen. Weinig opgebeurd door de gedane mededeeling, zet [32]hij alzoo zijne ontdekkingsreis voort. „Wat doet mijn vriend ook een naam te dragen, die zoo algemeen is?” bromt hij bij zichzelven en peinst op allerlei dwaze en niet uit te spreken namen, welke hij aan zijn vriend, zoodra hij hem ziet, zal voorstellen, bij den zijnen te voegen.

Ja, zoodra hij hem ziet. Maar wanneer zal dat heuglijk tijdstip komen? De Keizersgracht schijnt zonder eind; de straat wordt al meer en meer eenzaam; de nummers hoe langer hoe minder leesbaar; en gelukt het onzen vreemdeling, er nu en dan een uit te vorschen, het dient alleen om hem de onaangename overtuiging te geven, dat hij volstrekt niet is, waar hij wezen moet.

„Vooruit! vooruit!” roept hem zijn gesternte toe; als aan den Joodschen zwerver van Sue, met wien hij begint te vinden, dat hij vrij wat overeenkomst heeft, t. w. met den zwerver.

—„Vooruit! vooruit!”—daar staat hij aan de Reguliersgracht. „Had ik maar eene vigilante genomen,” denkt hij, „dan ware ik al waar ik wezen moet.”

Misschien—misschien ook niet; want de koetsiers der vigilantes weten wel een huis te vinden, wanneer men de straten noemt, waarnevens het gelegen is, maar zijn in de letters der buurten evenmin ervaren als hunne overige stadgenooten.

—„Vooruit! vooruit!” en zie—bons! daar stuit hij op den Amstel. Hij kan niet verder; tenzij hij in ’t water loope.

Vermoeid en mistroostig gaat hij tegen de leuning van de brug staan en wacht tot er iemand voorbijkomt, wat ruim tien minuten duurt. De eerste, die zich opdoet, is blijkbaar geen lid van het Afschaffingsgenootschap, hij beschrijft allerlei halve cirkels en bogen op de brug en zwaait hem eindelijk voorbij. De tweede is een schroomvallige heer, die hem op zijne nadering voor een bedelaar aanziet en haastig doorstapt, zonder hem te woord te staan: de derde, die met drift komt aangeloopen, heeft blijkbaar groote haast, doch luistert niettemin naar de vraag, die tot hem gericht wordt.

—„Zou mijnheer ook kunnen zeggen, waar ik W 424 moet zoeken? Ik heb geloopen van het begin der Keizersgracht af tot hiertoe, zonder het te vinden.”

—„Ik weet niet, misschien moet je aan de overzij wezen,” antwoordt de voorbijganger, zonder stil te staan en vervolgt met versnelde schreden zijn weg.

—„Aan de overzij!” herhaalt onze Belg, in wanhoop, „aan de overzij!” en een licht, ongelukkig een bedrieglijk licht, gaat voor hem op. „Dwaas, die ik was, niet te beseffen, dat de eene kaai zoogoed Keizersgracht moet heeten als de andere. Nu ben ik zeker den verkeerden weg geloopen en moet ik langs de andere zijde terug. In ’s hemels naam dan!”

Hij hervat zijne wandeling; doch nu in omgekeerde reden: hij heeft de binnenste zijde van den dubbelen boog, dien de Keizersgracht beschrijft, afgeloopen, en, onbewust dat, achter zijn rug, over die rivier, welke hij als eene uiterste grens beschouwt, nog eene tweede Keizersgracht ligt, onbewust, dat hij zich met elke schrede [33]al meer en meer van het voorwerp zijner nasporingen verwijdert zet hij deze langs den buitensten boog weder voort.

Hij beproeft nogmaals de huisnummers te lezen. Helaas! het is middernacht geslagen. Aan de huizen branden geen lantarens meer.

Hij wil in de tapperijen inlichting vragen: men ziet hem voor een stillen verklikker aan: men roept hem toe, dat men na klokke twaalf niet meer opendoet en men grendelt de deur dicht. Hij wendt zich tot de klepperlui. Zij verzekeren hem achtereenvolgens, dat de Buurt, waar hij zich bevindt, de letters AA, BB, of CC draagt; maar zeker niet Buurt W is:—en dat hij veel verder zal moeten wezen.

Weldra kan onze wandelaar nauwelijks meer den eenen voet voor den anderen zetten. „Helaas!” denkt hij, „dat zijn hier ook al de Parijsche of Londensche trottoirs niet!”—en al meer en meer zwaarmoedig en bedrukt strompelt hij verder.

Het is pijnlijk, toestanden te beschrijven, gelijk aan die, waar onze vreemdeling in verkeerde; ik wil dan ook al de gewaarwordingen niet ontleden, welke hij op zijne verdere wandeling gevoelde: gewaarwordingen van afgematheid, van ongedurigheid, van twijfelmoedigheid, van verlegenheid, van spijt, van angst. Genoeg zij het te zeggen, dat, zoo hij onder ’t voortgaan nog altijd eenige hoop had gevoed de gezochte woning te vinden, en daardoor nog eenigen moed om zijne nasporingen niet op te geven, beide, hoop en moed, zijn boezem geheel verlieten, toen hij zich eindelijk weder aan de Brouwersgracht bevond: vlak bij de houten brug, aan wier overzijde hij zijn ontdekkingsreis begonnen was.

Waar hij per slot onder dak kwam en hoe laat het toen was, weet ik met geen zekerheid te zeggen: dit weet ik alleen, dat het niet was ten huize van den heer X. Smit. Niet voor den volgenden morgen kwam hij daar te land, nadat hij het adres van ’t huis uit zijn brieventasch had gehaald en de woorden, welke hij als overtollig had beschouwd, den voerman, die er hem heen zou brengen, op den weg hadden geholpen.

Hij had nu althans de ondervinding opgedaan, dat men, om in Amsterdam iemand te vinden, aan het nummer weinig heeft, zoolang men den naam der gracht of straat, waar hij woont en die der aangrenzende grachten of straten niet van buiten heeft geleerd.

Zeker is dit niet altijd even gemakkelijk, en leert het hier gegeven voorbeeld, hoe fraai het nummeringstelsel te Amsterdam berekend is, om de vreemdelingen, ja zelfs de Amsterdammers, in de war te brengen.

Tot hun troost kan ik hun in ’t voorbijgaan zeggen, dat in Den Haag een nog dwazer stelsel gevolgd wordt:—daar voert ieder huis drie nummers in plaats van een.

Zoekt men daar iemand, die b. v. in N^o. 120 heet te wonen, dan kan men bijna zeker zijn, dat aan de huisdeur op den eenen deurpost 120, op den anderen 121 te lezen staat, behalve nog een nummer, dat grooter is:—doch op de huisdeur van den buurman vindt [34]men 119 en 120. Op welke van de beide getallen 120 moet men nu afgaan? Ik heb eens het geheele Voorhout driemalen rondgewandeld, om een mijner toenmalige ambtgenooten te zoeken, die er woonde en wiens huisnummer ik had opgeschreven. Ik vond dat nummer driemalen terug, en daar ik niet gaarne aan een verkeerd huis aanschel—aanbel moet ik hier zeggen, daar ’t Den Haag betreft—liep ik weer naar mijne kamer zonder mijn bezoek te hebben afgelegd.

—„Maar,” zal iemand mij toevoegen, „gij cantator temporis acti! was het dan, in vroeger tijd, toen er nog geen huisnummers bestonden, nog niet veel moeilijker iemands woning te vinden?”

—„Volstrekt niet,” antwoord ik met vol vertrouwen, „want toen was er geen huis, dat zich niet door zijn eigen naam onderscheidde, of althans in de buurt gelegen was van een zoodanig, door geheel de stad bekend gebouw. Men had den Bonten Mantel, de Reaal, de Vergulde Pers, den Gouden Ketting, den Pool, den Moor, den Atlas, de Moriaantjes, Parijs, Zeerust, ’t Paradijs, ’t Nieuwe Testament, den Liesveldschen Bijbel, de Lelie onder de doornen, enz. enz. en geen kind, dat u niet terecht kon wijzen. Ik heb in het derde deel mijner uitgaven van Vondel het opschrift vermeld van een couvert, dat Tesselschade aan Vondel zond: „Aan Sr. J. Van den Vondel in de Trouw in de Warmestraat.”—Had onze Belg toen geleefd en Vondel willen bezoeken, hij zou niet verlegen zijn geweest, om hem uit te vinden. Ieder wist, waar de Warmoesstraat was en ieder kende „de Trouw.”

Het zijn juist de nummers, die de oude namen, waaronder de huizen bekend waren, op zeer enkele na, hebben doen vergeten.

Maar is er, nu die namen eens vergeten zijn, een middel uit te denken, waardoor het gemakkelijker worden zal, een opgegeven huis te vinden?

Ik hou het er voor, dat men op onderscheidene wijzen dat doel bereiken zal: en ik zal de vrijheid nemen er eene aan de hand te doen;—doch zulks vordert wel een afzonderlijk Hoofdstuk.

Over de middelen, om iemands woning spoedig te doen vinden.

De groote zwarigheid, welke te overwinnen valt, is, dat men iemands woonplaats, vooral wanneer die op eene lange gracht of in eene lange straat gelegen is, niet dan met eene zeer omslachtige bijvoeging kan uitdrukken. Ik heb zelf meermalen ondervonden, hoe vervelend het is, vooral wanneer ik haast had of het stortregende, genoodzaakt te wezen aan den koetsier der vigilante op het spoorwegterrein, voor te dreunen, dat hij wezen moest „op de Keizersgracht, tusschen de Leidsche-en Spiegelstraten, aan de donkere zijde, bij Van Lennep, de vijfde platte stoep van de Spiegelstraat [35]af.”—Gelukkig nog, wanneer de chef der vigilantes, die mij kent, zijnen voerman toeriep: „Over Van Dillen!”—Van Dillen is een stalhouder en woont schuins tegenover mij.—En dan reed ik weg, peinzende over de kleine wonde, mijner ijdelheid toegebracht, en over het betrekkelijke van iemands vermaardheid.

Wat is er nu te doen, om het opzeggen van zulk eene litanie onnoodig te maken. Op het adres van een brief kan men volstaan met Buurtletter en nummer op te geven;—doch daar deze alleen bij de post bekend zijn, dient men in alle gewone gevallen tot een ander middel zijne toevlucht te nemen.

Ik zou, wat mij betreft, het niet ongepast achten, dat men alle lange grachten en straten, van dwarsstraat tot dwarsstraat, door een tweeden naam onderscheidde. Ik wil hier wederom, als in ’t vorige Hoofdstuk, de Keizersgracht tot voorbeeld nemen.

Aan die nieuwe indeeling, welke ik voorstel, zoude ik nog een ander nut willen verbonden hebben. In Parijs vindt men een aantal straten, die naar hare bijzondere bestemming, doch ook eene menigte, die tot herinnering van gebeurtenissen of personen genoemd zijn. Zoo brengen de namen als „Rue d’Amsterdam, de Helder, de Breda, de Vienne, de Berlin, de Moskou”, nog aan den Franschman den roemvollen tijd voor den geest, toen zijne zegevierende vanen door geheel Europa wapperden. Zoo houden opschriften, als Rue Racine, Rue Jean Jacques Rousseau, Quai Voltaire, Quai Beaumarchais, Rue Favart, Rue Marivaux”, enz. de gedachte bij hem levendig aan mannen, op wie zijn land zich verheft.—Aan iets dergelijks is hier te lande nimmer gedacht geworden. Men heeft te Amsterdam, na veel passen en meten, eene plaats gevonden, waarop men een standbeeld voor Rembrandt kon oprichten;—doch standbeelden zijn duur en de plaats om ze te stellen niet meer te vinden:—er bestaat echter een minder kostbaar middel om mede te werken tot het in eere houden der nagedachtenis van groote mannen:—men schenke hun naam aan de straat, waar zij geboren zijn, gewoond of gewerkt hebben.

Welnu, welke zwarigheid zou er bestaan, dit beginsel ook in Amsterdam in toepassing te brengen?—Wij staan wederom aan het houten bruggetje, waar onze wandelaar zijne reis begon. Op deze gracht, tegenover de Groenlandsche Pakhuizen, was de woning van den doorluchtigen Schrijver der Nederlandsche Geschiedenis. Wat zou er tegen zijn, deze gracht te doopen: „Keizersgracht, Hooftkaai?”

Deze naam moet nu in mijn stelsel gelden zoowel voor de eene als voor de andere zijde der gracht. Doch opdat nu niemand in de onzekerheid verkeere, aan welke zijde hij het huis moet zoeken waar hij wezen wil, zoo bezige men aan de zijde, die het naast aan het IJ gelegen is, uitsluitend evene getallen, en plaatse de onevene aan de overzijde. Zoo telle men hier, van de Brouwersgracht af, met 2, 4, 6, 8 enz., en aan de overzijde, waar de kerk staat, 1, 3, 5, 7 enz., zonder de nummers te laten doorloopen nadat men de straat voorbij is.

Op de volgende gracht woonde de vermaarde regent en geneesheer [36]Tulp. Zou het slecht klinken zoo men sprak van: „Keizersgracht, Tulp-Kaai, N^o. 2, 4 enz.?”

Over de Westermarkt staat de grootste van al de bijzondere woningen in Amsterdam, en hij, die deze woning bouwen liet, was een groot en wakker man. Weet iemand een beteren naam voor die gracht, dan: „Keizersgracht, Huydecoper-Kaai?”

Tusschen de Harte-en de Wolvestraat heeft een vermaard regent gewoond, die het Stadhuis hielp bouwen en den vrede van Munster hielp sluiten. Is er iets tegen: „Keizersgracht, De Graef-Kaai?”

Bestaande namen in eere te houden is plicht. De gracht, die volgt, wordt reeds genoemd: „de gracht van Felix”, en, der „verdienstelijke maatschappij” indachtig, zou ik haar geen anderen naam willen geven dan: „Keizersgracht, Felix-Kaai.”

Nabij het Molenpad had Hemony zijne werkplaats, de door Vondel bezongen Hemony, de gieter van bijna al de torenklokken, waardoor ons vaderland boven elk ander land beroemd is. Huldigen wij Hemony, wiens klokkenmuziek ons nog bij feestelijke gelegenheden in de ooren dreunt, door de gracht, waar hij arbeidde, den naam te geven van: „Keizersgracht, Hemony-Kaai.”

Het zou mij geen moeite kosten op gelijke wijze voort te gaan en een onderscheidenden naam te vinden voor elke afdeeling van de Keizersgracht, ja van alle grachten en straten van Amsterdam. Doch een van beide zal gebeuren: óf mijn voorstel wordt alleen met een medelijdend schouder-ophalen beantwoord; en in dat geval wil ik niet meer moeite aan deze zaak besteden dan noodig is, om te bewijzen dat het plan uitvoerbaar is,—óf het Bestuur neemt mijn denkbeeld over, en dan acht ik het min gepast, der commissie, die in dat geval benoemd zal worden, het genoegen te ontnemen, om zelve de meest geschikte namen te kiezen en voor te dragen.

Ziet! nog dit eene: Rembrandt heeft een standbeeld, en, zoo iemand, hij verdiende het te hebben. Maar is het daarom billijk, dat Vondel en Bilderdijk, dat Blaeu en Quellin, dat Vossius en Van Baerle, dat Surlingh en Van Bree, dat Le Maire en Trip, dat Van Beuningen en Reael, dat De Ruyter en Van Galen de vereering, waar zij aanspraak op hebben, zouden missen?

Een hoofdstuk, dat tot inleiding moet dienen voor eenige volgende.

Het doet mij goed, wanneer ik door Amsterdam wandel, mij te verplaatsen in vroegere dagen: ik denk dan de leelijke, smakelooze Stad der negentiende eeuw weg, om de vroolijke, pittoreske Stad van voorheen voor mijne oogen terug te tooveren: ik zie dan—in plaats van vierkante steenmassa’s, die voor Gemeentehuis, Paleis van justitie, enz. enz. moeten doorgaan, en wier naakte gevels, van vierkante gaten voorzien, zelfs door geen symbool de bestemming [37]van het inwendige verkondigen—schilderachtige gebouwen, met torentjes, kanteelingen, gewelven, pilaren en bordessen: in plaats van woonhuizen, die op het getal der vensters en de plaatsing van de deur na, alle precies op elkaar gelijken, alle even stijf, even leelijk, evenzeer verstoken van wat eene architectonische gedachte zou bewijzen—eene verscheidenheid van aardige, nette woningen, bontgeverfde luiken, met uitspringende bovenverdiepingen en nog verder uitspringende luifels, banken en stoepen, met grillig gevormd beeld- en lijstwerk, met zinnebeelden en uithangborden: in plaats van monsterachtige goederenwagens en omnibussen, die den armen voetganger van de kleine steentjes op de stoepen, zoo niet in de kelders, drijven—speeljachten, tent- en roeischuitjes, die in de gracht blijven en niemand hinderen: in plaats van smakelooze zwarte hoeden, zwarte rokken, zwarte jassen, zwarte buizen, zwarte paletots en zwarte pantalons—mantels en bovenkleederen van alle snede en kleur, rijk voorzien van passementen en borduurwerk1: in plaats van luchtige karwatsen en dunne rietjes—fiksche rijzweepen, stevige stokken en stootdegens: in plaats van biljartspelers en jeneverneuzen—kolveniers, boogschutters en bierbuiken; in plaats van fatsoenlijke straatslijpers, die sedert jaren om een postje bedelen, en inmiddels hun tijd in de sociëteiten en koffiehuizen verbeuzelen—wakkere, vierkant gebouwde mannen, die nauwelijks een half uur op den dag aan uitspanning schenken kunnen, en, voor handel, nijverheid of kunst levende, tevens met hun eigen roem of welvaart die van de stad helpen bevorderen: in plaats van.... maar ik wil geene vergelijkingen meer maken: ik vrees reeds in herhalingen te zijn vervallen, en, liever dan daar verder aan toe te geven, verwijs ik den lezer naar blz. 32.

Het was dan ook hier mijn doel niet zoozeer, opnieuw eene parellel te trekken tusschen het Amsterdam van voorheen en dat van thans; maar wel, sommigen onzer voormalige stadgenooten tot een afzonderlijk punt van beschouwing te maken. Ik wil te dien einde, waarde lezers en lezeressen, u uitnoodigen tot eene wandeling langs pleinen, straten en grachten: en zoo menigwerf wij de plek voorbijgaan, waar een huis stond of nog staat, welks vroegere bewoner zich een naam verwierf, dezen uit den nacht der eeuwen opdagen, en u, voor zooverre dit noodig mocht zijn, nader met hem in kennis brengen. ’t Zal eene tooverlantaarn zijn van bonte en vreemdsoortige figuren, die ik u vertoon; want uit den aard der zake zal ik mijne beelden moeten nemen, zooals zij zich achtereenvolgens voordoen, uit verschillenden tijd, van verschillend slag en karakter;—doch die afwisseling zal, naar ik mij vlei, hare pikante zijde hebben, en beletten dat mijn werk—wat bij ’t volgen van regel en methode al licht het geval zou kunnen zijn—op een schoolboek gelijke. [38]

In den Bril.

Wij beginnen onze wandeling van den Dam; maar wij stellen ons dien voor gelijk hij was voor 450 jaren, toen hij nog den naam droeg van „de Plaetse”. Kleiner dan tegenwoordig en gedeeltelijk binnen andere grenzen beperkt is de omtrek van het plein. Het Stadhuis, het tweede, dat Amsterdam bezat, of liever, de tot Stadhuis verbouwde woning van Katrijn Matthijssen-Heingenszoons-weduwe, staat veelmeer vooruit dan het tegenwoordige Paleis, als komende met zijn voorgevel nagenoeg op eene lijn met het midden van de Kalverstraat en den Nieuwendijk: het paalt voorts ten noorden aan het Sint Elizabeths- of H. Geestgasthuis, terwijl daarachter en daarnevens—om van een paar stegen en sloppen niet te gewagen, alles is volgebouwd. Evenzeer is de overzijde, tot op de hoogte der Krom-elleboog-steeg, met huizen bezet. Het Waaggebouw, dat ik in mijne jeugd te Amsterdam heb zien afbreken, bestaat nog niet; ofschoon de stad reeds van Albrecht van Beieren het recht der waag verkregen had; doch op de plaats, waar het later kwam te staan, tusschen den Nieuwendijk en ’t Water, bevindt zich een aantal woningen: en daaronder treffen wij een huis aan, met een bril in den gevel gehouwen. Met den bewoner van dat huis, waarde lezer! willen wij onze galerij openen. En hij heeft er recht op; want niet één onder de ingezetenen van Amsterdam, die, vóór hem, zich een naam en vermaardheid verwierf, die bij de zijne mochten halen.—Zie! daar treedt hij zijne woning uit. De roode wrong, die om zijn hoofd is geslagen, de violetkleurige tabberd, de rood fluweelen tasch, die aan den gordel hangt, duiden aan, dat hij tot een deftigen stand behoort; maar ook schijnen zijn vijftigjarige ouderdom en de achtbaarheid van zijn voorkomen hem aanspraak te geven op den eerbied zijner stadgenooten. En werkelijk, terwijl hij zich over straat en naar ’t Damrak begeeft, is er niemand van hen, die onder de hooge luifels voor hunne woningen gezeten zijn, die niet oprijst, geen der voorbijgangers, die niet de hand aan de kaproen brengt om hem te groeten; want ieder kent hem en draagt hem hoogachting toe; en, al is Willem Eggert een Gentenaar van geboorte, toch is hij met hart en ziel aan zijne nieuwe woonplaats verknocht; en, zoo hij er zelf welvaart en vermogen vergaderd heeft, hij doet er anderen ruimschoots in deelen. Waar ter bevordering der stadsbelangen, ten nutte der burgerij, ter ondersteuning van armen of lijdenden iets verricht of gegeven moet worden, daar is Willem Eggert gereed, met raad en daad te helpen: en zoo is het gekomen, dat evenzeer de deftigste magistraat als de geringste dagloonersweduwe hem liefhebben en in eere houden.

Doch heden schijnt het, dat men hem met dubbele opmerkzaamheid, met verhoogde belangstelling gadeslaat en, terwijl hij verder is voortgewandeld naar de schuiten, die ginds in ’t Water liggen, volgeladen met koopwaren, voor zijne pakhuizen bestemd, is menigeen [39]blijven staan en hem naoogen, en vormen zich groepen van twee, drie en meer personen, die zich blijkbaar over hem onderhouden, terwijl in hunne blikken eene mengeling van verwondering, goedkeuring en tevens van leedgevoel te lezen is.

Wat heeft bij hen die tegenstrijdige gewaarwordingen opgewekt? Wat is de reden, dat, nu Eggert, na ’t afdoen zijner zaken, huiswaarts keert, enkele meer aanzienlijke onder zijne medeburgers hem staande houden, eenige woorden met hem wisselen, hem geluk schijnen te wenschen, hem de hand hartelijk schudden en toch verslagen van hem heengaan? Zij is deze: voor eenige dagen is aan „de Bril” een ruiter afgestapt, wiens kleed geruit was van zilver en lazuur, ’s Graven hoflivrei, en die zich lang met den bewoner onderhield: deze is daarop uit de stad vertrokken en eenige dagen afwezig geweest, en na zijne terugkomst is al ras rondgefluisterd, dat Graaf Willem VI hem, den Amsterdamschen koopman, had benoemd tot Trezorier van Holland:—en ofschoon nu iedereen erkent, dat niemand beter dan Willem Eggert bij machte zijn zal, den verwarden staat der geldmiddelen van de Graaflijkheid te herstellen, toch treurt ieder bij de gedachte, dat hij Amsterdam verlaten zal; want het is allen klaar, dat hij daar niet zal kunnen blijven wonen, en van daar de neerslachtigheid zijner bekenden, nu hij hun vermoeden daaromtrent bevestigd heeft. ’t Was reeds een kwaad voorteeken, mompelt men, dat hij voor eenigen tijd een slot aan „’t ende van de Purmer” liet opbouwen, om er—naar men toen vreesde—zijne verdere levensdagen te gaan doorbrengen:—en toch, die vrees werd niet bewaarheid en het is, om zijn bedrijvig beroep met een niet min bedrijvig en geenszins met eene welverdiende rust te verwisselen, dat Eggert Amsterdam verlaten zal.

Maar wederom hebben twee wandelaars hem aangesproken: en aan dezen wil hij blijkbaar, behalve het bericht van zijn aanstaand vertrek, nog iets wichtigs mededeelen. Hij stapt met hen „de Plaetse” weder op, zijne huisdeur voorbij, over den Nieuwendijk, en.... verwonder u niet te veel, lezer! wij zijn in ’t begin der vijftiende eeuw—een daarachter gelegen boomgaard in. Die boomgaard is zijn eigendom; maar hij wil daar eene andere bestemming aan geven en, bij zijn vertrek uit de Stad, aan deze een duurzaam geschenk achterlaten. Hij wil haar dien boomgaard afstaan om daarop eene nieuwe kerk te bouwen ter eere van St.-Katrijne, en de middelen, tot dien bouw benoodigd, grootendeels uit zijne beurs bekostigen. De twee mannen, die met hem gaan, zijn de Burgemeesters Symon Sael en Jean Beth. Het geslacht, waartoe de eerstgenoemde behoort, is een van die, welke in het oude rijmpje genoemd worden:

De naam van den laatstgemelde is wellicht de eenige van dien tijd, die in Amsterdam nog niet is uitgestorven.

Aan die beiden maakt nu Willem Eggert zijn voornemen bekend [40]om op dat erf eene kerk te stichten, en met aandacht, eerbied en erkentenis luisteren zij naar ’s mans taal.

En nu—voltooien wij wat aan de voorstelling ontbreekt: nog was Willem Eggert niet naar ’s-Gravenhage gereisd om zijn trezoriersambt te aanvaarden, of de pereboomen in den boomgaard waren omgehouwen, tal van arbeiders brachten de mastboomen aan, die in den drassigen bodem geheid zouden worden en waarop de kerk zou komen te rusten.

Willem Eggert voldeed aan de verwachtingen, door den Graaf van hem opgevat: hij herstelde den toestand der Geldmiddelen en oogstte er den dank voor in zijns meesters, die hem met gunstbewijzen overlaadde, hem met het slot en stedeken van Purmerende, het aangelegen Purmerland en de dorpen Nek en Ilpendam beschonk, en zijn zoons tot ridders sloeg. Maar tevens verwierf hij zich den haat van ’s lands edelen, naijverig op den eenvoudigen poorter, die, als zij, aan ’s vorsten disch gezeten was, die, als zij, een kasteel dorst bezitten, en zich „Heer te Purmerende” teekenen, die, als zij, een wapen dorst voeren—sabel met drie zilveren weerhaken3 en, als zij, zijne dochter4 aan een edelman ter vrouwe geven. Maar wat kwellingen, wat beleedigingen hij van hen te verduren had, hij troostte zich met de bewustheid, dat hij jegens zijn God, jegens zijn gebieder, jegens het Graafschap en jegens het hem dierbare Amsterdam zijn plicht had vervuld. En wel had de stad aanleiding hem erkentelijk te zijn: immers de oude kronieken getuigen van hem, hoe hij haar overschoone privilegiën bezorgde en men van hem destijds zeide: „dat noyt eenich burger haer profijtelijcker ofte aengenaemer is geweest dan hij.”

Was het aan de gehechtheid, welke hij voor zijn meester voedde, aan vrees voor hetgeen hij voortaan van een vijandig Hof te duchten had, of wel aan hetgeen wij toeval noemen, te wijten, dat toen de Graaf op den 30^sten Mei 1417 overleed, Willem Eggert hem nauwelijks anderhalve maand overleefde? Zoo tuigt althans het grafschrift, dat nog heden in de Nieuwe Kerk, ten zuiden van het koor, ter wederzijden van een balk, tusschen twee pilaren, te lezen is5: „Anno MCCCCXVII den XV dagh in julio, starf den eerbaren Willem Eggert, Heer tot Purmereynde, fundateur van dese kapelle, gedoyteert met twee Vicariën, mede-fundateur van dese kerck, die begraven is onder dese blaeuwe serck.” [41]

Aan den ontijdigen dood des vromen mans was het toe te schrijven dat de kerk „niet en heeft tot al sulcke perfectie gebracht ende opghebouwt connen worden als van aenbegin begrepen was.”—Wellicht deed hier ook toe, dat Jan Eggert, de eenige onder zijne zonen, die hem overleefde, uit vrees voor den wrok der edelen, of om de woelingen, aan welke ’t land ten prooi was, te ontgaan, Amsterdam verliet, zijn slot te Purmerende verkocht aan zijn zwager Gerrit Van Zijl, en zich naar Oostende metterwoon begaf.—Een ander lid van ’s mans geslacht, Jan Eggert Hartgerszoon, schijnt echter tot het voortzetten van den bouw te hebben medegewerkt.

Nog eene andere stichting had de stad aan Willem en Jan Eggert te danken, te weten van een college, in de Oude Kerk, ten einde de getijden te zingen, en dagelijks een gedeelte van het Evangelie te lezen en er, des Zondags, eene uitlegging van bij te voegen en andere philosophische en theologische lessen te geven. Jan Eggert Hartgerszoon voornoemd en Wendelmoet, zijne vrouw, breidden deze dotatie uit. Het college zelf ging met verloop der tijden te niet; doch de boekerij, daaraan verknocht, bleef in wezen, en, naar de Nieuwe Kerk verplaatst, werd zij de kern, waaruit later de Stads-Bibliotheek zou voortkomen.

En moge dan die Bibliotheek thans verplaatst zijn en geheel andere boeken bevatten dan het college, door Eggert gesticht, had verzameld, en moge de Katrijne kerk na den brand, die haar in 1645 vernielde, geheel nieuw zijn herbouwd, nog is het billijk dat wie eene van beide bezoekt, nu en dan den edelen man herdenke, aan wien beide instellingen hare eerste wording, aan wien Amsterdam zooveel goeds te danken had. Het huis met „de Bril” bestaat niet meer;—de nagedachtenis van Willem Eggert blijve leven.

In de Mol.

De plek verlatende, waar wij ons tot nu toe hebben opgehouden, doen wij maar weinige schreden naar de zijde der Warmoesstraat; doch tevens doet onze verbeelding een reuzestap. Wij denken de Beurs weg—waarin echter voor velen onzer, die haar hebben zien bouwen, juist het bezwaar niet zal gelegen zijn—en de Groote Vischmarkt terug;—ook dit gaat nog;—maar wij springen van de vijftiende eeuw naar de laatste helft der zestiende vooruit:—en dan ontdekken wij tegenover den steiger van het Damrak, waar de zeevisch aangevoerd en gelost wordt, een huis, op welks top de gril des stichters of des bouwmeesters een mol heeft afgebeeld. Zonderling gewis is de overgang, dien wij maken van het werktuig, dat den slechtziende het gezicht teruggeeft, op het viervoetig diertje, dat tot zinnebeeld der blindheid strekt. Maar niet minder groot dan het onderscheid tusschen een bril en een mol, is dat [42]tusschen den man, die ’t voorwerp onzer beschouwing geweest is en den man, dien wij thans doen optreden.

Het is Maandag, de zes-en-twintigste Mei 1578. Van achter de in lood gezette vensterruiten van zijn bovenhuis, gluurt meester Henrik Dirkszoon naar den Dam. Het is daar op Maandag altijd druk en woelig: de boeren en buitenlieden zijn er als altijd met kaas en zuivel op de markt, en de waagdragers zijn er bij de hand aan de in 1560 voltrokken nieuwe Waag. Doch het schijnt deze reis of er geen kooplust bij de burgers, geen werk voor de waagdragers bestaat: en de bonte menigte, op het plein verzameld, woelt en loopt heden niet heen en weder als op gewone marktdagen; integendeel heerscht een doodsche stilte bij den volkshoop, die in dichte groepen afgedeeld, de oogen doorgaans stijf gevestigd houdt op het Stadhuis daar tegenover, en met gespannen aandacht schijnt af te wachten wat er gebeuren zal. Maar die stilte, die onbeweeglijkheid zijn onheilspellend, meer dan eenig gejoel of straatrumoer. Zij schijnen bij die scharen eene eenstemmigheid van bedoelingen, een bepaald overleg, eene vastheid van wil te verkondigen, die niet licht voor overreding, moeilijker nog voor geweld zullen wijken. En inderdaad, het bericht, hetwelk die volksmenigte te gemoet ziet, zal van overwegend gewicht zijn; want daarvan zal afhangen of Amsterdam—om de geijkte uitdrukkingen van die dagen te bezigen—Paapsch blijven of Geus zal worden.

Sedert dat, in Februari, de Stad, na alleen gedurende jaren lang in Holland het gezag des eigenmachtigen Konings te hebben gehandhaafd, eindelijk de „satisfactie” heeft aangenomen en zich gevoegd onder het bestuur der Staten van Holland en des Prinsen van Oranje, is ook hier, als in de overige Hollandsche steden, der gewetensvrijheid plaats gegeven: zij, die om den wille van ’t geloof in ballingschap leefden, zijn meerendeels teruggekeerd: de uitoefening van den Gereformeerden Godsdienst mag wederom—mits buiten de stadsmuren—plaats hebben en de bende stadssoldaten, vroeger een gevreesd en krachtig werktuig in de handen eener overheid, die aan Rome en Filips verknocht bleef, staat thans onder Oversten en rotmeesters, door Oranje aangewezen.—Maar de verkregene voorrechten en voordeelen stellen de partij der Staatsgezinden nog niet tevreden: zij schijnen hun niet voldoende om ’t geleden leed en onrecht te vergoeden, niet in genoegzame verhouding met de stelling, welke zij zich in de meeste overige steden van Holland verworven hebben: en vooral geen waarborgen van duurzaamheid te bezitten. De Stadsregeering, uitsluitend samengesteld uit Roomsch- of Koningsgezinden, wordt, te recht of te onrecht, verdacht gehouden, alleen tijdelijk voor den nood gezwicht te hebben, en enkel naar de gelegenheid uit te zien, om den voormaligen toestand te doen terugkeeren. De argwaan, tegen haar ontstaan, wordt gevoed door velerlei geruchten, als: dat Don Jan van Oostenrijk schepen van Zweden gehuurd en krijgsbenden te Deventer verzameld zou hebben om daarmede een aanslag op Amsterdam te ondernemen. Daarbij schijnt ook de houding der Wethouderschap aan te duiden, [43]dat zij alles behalve gezind is, de voorwaarden van het verdrag, met de Staten aangegaan, op eene milde en onbekrompene wijze uit te leggen. Aan de Gereformeerden was daarbij eene begraafplaats toegezegd binnen de muren, een recht, waar men destijds bijzonder op stond, en dat, volgens de uitdrukking van den Prins, „zelfs aan geen hond kon onthouden worden;”—maar de plaats door de Regeering tot een kerkhof aangewezen, was in een morsigen achterhoek der stad gelegen, en, in de oogen der belanghebbenden, alleszins afzichtelijk en het doel onwaardig. Ten andere, bij het verdrag was bepaald, dat de Drie Schutterijen (de Oude, de Hand- en Voetboogschutterij) weder zouden worden opgericht; en allen, die daar vroeger deel van uitmaakten, dus ook de teruggekeerde uitgewekenen, daarin hunne plaats hernemen; doch er was geschil ontstaan tusschen de Wethouderschap en de afgevaardigden der Staten, welke laatsten begeerden dat de Schutterijen in zes Vendels zouden worden afgedeeld, dat de Prins en de Staten de Hoplieden en Rotmeesters benoemen zouden, en eene lijst van daartoe geschikte personen aan Burgemeesters ter goedkeuring toegezonden; en nu was, op Vrijdag te voren, in de Vroedschap bij algemeene stemmen besloten, niet te bewilligen in het brengen der Schutterijen onder zes Vendels, en vooral niet onder de opgegeven personen. Maar bij al die meer of min gegronde redenen van ontevredenheid zou ik er nog eene durven voegen, waar men niet zoo bepaald mee voor den dag kwam en die toch inderdaad de ware was: het vrij natuurlijk verlangen namelijk van de partij, die zoolang de onderliggende geweest was, om de vruchten der behaalde overwinning te plukken en op hare beurt aan ’t roer te komen. Het straks genoemd besluit en nog eene andere beraadslaging, op dien zelfden 23^sten Mei gehouden, en waarbij een voorstel, tot vergunning aan de Mennonisten om het Poorterschap te bekleeden, heftigen tegenstand ondervonden en tot geen gevolg geleid had, duidden aan, dat de Regeering tot verdere concessiën ongezind was en vermoedelijk geneigd tot inkrimping der reeds verleende: en zoo was hiervan het gevolg geweest, dat de aanzienlijksten onder de Gereformeerden de hoofden bij elkander gestoken en het besluit gevormd hadden, aan dezen staat van zaken voorgoed een einde te maken. Men wil echter den weg der onderhandeling beproeven, en daarom had op Maandagmorgen een bezending van vijf voormalige uitgewekenen, allen tot de deftigste geslachten behoorende, met Willem Bardes aan ’t hoofd, zich op ’t Stadhuis vervoegd, waar op dit tijdstip de geheele Wethouderschap vergaderd was:—en het is de uitslag van dit bezoek, welke de steeds aangroeiende menigte op den Dam is afwachtende. Reeds een paar reizen zijn de leden der Bezending van ’t Stadhuis naar de herberg op den Dam, waar de Gemachtigden der Staten zich onthouden, en van daar weder terug naar ’t Stadhuis gewandeld, en dit over- en wedergaan schijnt aan te kondigen, dat men nog verre is van eene voldoende uitkomst verkregen te hebben.

Ook meester Henrik Dirkszoon staat, als wij gezegd hebben, het tooneel daar voor hem aan te zien. Reeds meer dan tachtig jaren [44]zijn over ’t hoofd diens grijsaards gegaan; maar al is zijn gelaat gerimpeld, al staan zijne oogen dof, al is zijn rug gebogen en zijn lichaam door ouderdom verzwakt, nog is bij hem de geest even wakker, de wilskracht even sterk als toen hij, in ’t jaar 1525, voor ’t eerst zijne plaats in de Vroedschap aanvaardde; en, is op ’t gelaat zijner bedaagde huisvrouw, in weerwil van hare reeds verzwakte geestvermogens, de vrees te lezen, dat er iets niet richtig zij, en, al teekent het gelaat zijner dienstmaagd verbazing over het ongewone verschijnsel, dat de markt vertoont, meester Henrik heeft nimmer vrees gekend, en hij is te oud geworden om zich over iets meer te verwonderen.—„Ik verwachtte dit,” mompelt hij bij zichzelven; „zij hebben mijn raad in den wind geslagen: zij zullen zichzelven de gevolgen te wijten hebben. Zij hadden òf alles moeten toegeven, òf doortastende maatregelen nemen, en de Geuzen voorkomen eer zij door hen voorkomen worden. Nu hebben zij zich groot willen houden—en niet gezorgd, het noodige te doen om aan hunne woorden klem bij te zetten. Zij zullen nu het gevolg zien van hunne halve maatregelen.”

En terwijl hij dus in half hoorbare klanken lucht geeft aan zijne gedachten en voor zich uit blijft staren over dien steeds aangroeienden klomp menschen op het plein, voert herinnering hem onwillekeurig menig tijdperk uit zijn lang en bedrijvig leven voor den geest. Hij ziet zich terug, als knaap met den hoepel spelende op dat plein, in een tijd, toen men nog aan geen „Luiteranye” dacht, en nog maar alleen zorg voedde voor de wapenen van den Gelderschman; hij herdenkt zijne reizen, zijn studietijd, zijne terugkomst, zijne eerste handelingen als Lid van de Vroedschap: de woelingen der Wederdoopers en zijn ijver tegen al wie van ketterij verdacht werd; hij doorleeft de dagen van zijn Burgemeesterschap, en nog kan hij zich niet onthouden van een glimlach, bij de gedachte, hoe hij, in 1545, toen de uitvoer van het koren overal verboden werd, de afkondiging van het plakkaat te Amsterdam weerhouden heeft, door te bestellen, dat bij de opneming, de voorraad, in de stad aanwezig, dubbel werd opgegeven dan die werkelijk was, en hoe hij, in 1553, ettelijke duizenden der opgebrachte bede in zijne, in plaats van in de Landskas, had weten te doen overgaan. Hij ziet weer voor zijne oogen het schavot opgericht, hij is opnieuw, als van 1549 tot 1552, getuige van het verbranden en versmoren der Wederdoopers, en hij haalt de schouders op, bij de overweging, dat, indien de Wethouderschap maar even kloekmoedig was als in die dagen, en een vijftigtal uit dien hoop, die thans op den Dam vergaderd is, vatten, en, „anderen tot exempel”, op liet hangen, de overigen wel stil naar huis zouden gaan.

Maar ook zijne twisten met Schout Bardes komen hem voor den geest, hij weeft nogmaals in zijne gedachte met den Pastoor der Oude Kerk het net, dat hij dien geheimen vijand spannen zal: hij onderhoudt zich nogmaals met zijne medeplichtigen; Geele Fij, Volkje Willems, den Notaris Kees Maartszoon, den Slijper Arie Janszoon, die, door zijn goud of zijne beloften bekoord, den Schout en zijne huisvrouw valschelijk beticht hebben van Wederdooperij:—en al [45]is de valschheid dier beschuldiging toen bewezen geworden, en al heeft hij, als verdacht van omkooping, jaar en dag gevangen gezeten., en al heeft hem die zaak schatten gekost, men heeft hem toch eindelijk weder moeten ontslaan; en terwijl Volkje in de gevangenis is overleden, Fij op jammerlijke wijze ter dood gebracht, de Pastoor en de Notaris gebannen, de Slijper bovendien gegeeseld is, is hij de eenige geweest, schrander genoeg om te zorgen, dat er geen bewijs tegen hem te vinden ware: en wederom glimlacht hij bij de herinnering, dat hij toch nogmaals, na dien tijd, tot de Burgemeesterlijke waardigheid verheven is geworden; en dat, al was de Schout te dier gelegenheid den hem gespannen strik ontgaan, hij, Henrik, zich later toch op Bardes heeft zien wreken, toen die ongelukkige, op zijn ouden dag voor den Bloedraad geroepen, de felste pijniging en geeselingen heeft moeten doorstaan en zijn leven in armoede en waanzin geëindigd heeft.—„Maar wat booze geest,” zoo peinst hij, „heeft nu den zoon van dien zelfden Bardes naar Amsterdam gevoerd? dien zoon, zijn vader zoo gelijk in houding, in wakkerheid, in beleid: daarbij, Luitenant van Sonoy, vraagbaak der oproerige Geuzen, en thans—aan ’t hoofd der bezending, die daarbinnen op ’t Stadhuis is.—Zou die zoon op zijne beurt wraak komen nemen over ’t onrecht, zijn vader aangedaan?”

Bij die vraag glimlacht Mr. Henrik Dirkszoon niet: hij ziet ernstig voor zich heen: hij is door den schakel zijner overpeinzingen tot den tegenwoordigen tijd teruggevoerd en berekent de kansen: hij laat zijn oog nogmaals over de volksmassa weiden, en, al hebben de meesten den rug naar hem toegewend, en al kan hij nauwelijks iets dan hoeden, mutsen en kapers onderscheiden, toch is zijn oog geoefend genoeg om vriend en vijand uit elkander te kennen. „Veel zwarte mantels en stijve halskragen! niet een enkele monnikskap!” Ziedaar wat een vlug rondgeworpen blik hem bespeuren doet. „Waar zitten zij, die geestelijken, die minderbroeders vooral, die zich nog maar drie dagen geleden op alle hoeken van straten en pleinen zoo dapper lieten gelden?—Eer dat het huis instort, vlieden al de muizen. Slechte voorteekenen van wat volgen moet.”—En nogmaals mompelt hij wrevelig bij zichzelven: „die dwazen, met hunne halve maatregelen! O, dat ik eene week maar Schout ware geweest!—Ha! daar slaat de trom! zouden zij werkelijk de markt schoon doen vegen?”

En, inderdaad, uit de Kalverstraat komt, met klokslag van elven, de Bezetting met slaande trom en wapperende vendels aangerukt, doch de verwachting, die de Oud-Burgemeester een oogenblik gekoesterd had, wordt teleurgesteld. De volksmenigte opent, waar de krijgsknechten zich vertoonen, hare dichte rijen: de bezettelingen, tot voor ’t Stadhuis genaderd, deelen zich in vier Vendels: elk van deze begeeft zich naar zijne standplaats, op een der hoeken van den Dam, en zet de musketten en hellebaarden bij den voet; terwijl hunne Hoplieden—Rodenburg, Jonkheim, Visscher en Duin—zich binnen ’t Stadhuis begeven.

„Zij zijn het met de muiters eens.” zegt Mr. Henrik bij zichzelven:—[46]„indien Burgemeesteren voortgaan de rol van Brutussen te spelen, is het uit met hun gezag.”

„Zal ik het eten opdoen, meester?” vraagt Stijntje, die, ofschoon de gewone tijd van te middagmalen reeds verstreken is, nog getalmd heeft met die vraag; maar toch zou vreezen, van plichtverzuim beschuldigd te worden, indien zij die nu niet deed.

„Eten!” herhaalt Mr. Henrik: „nu ja,” zegt hij bij zichzelven: „misschien voor ’t laatst.—Wel zeker!” vervolgt hij overluid; want de vastberaden man wil voor vrouw en dienstmaagd den indruk bedekken, die ’t geen daar ginds plaats heeft bij hem verwekt; „het is meer dan tijd.”—En bedaard vergezelt hij zijne vrouw naar de binnenkamer, beneden, waar weldra de brij op tafel staat te dampen. Eerst wanneer zij gezeten zijn, en hij eenige lepels van de heete brij heeft binnengeslagen, zegt hij op den meest natuurlijken toon tot de dienstmaagd, die aan ’t lager einde der tafel is gezeten: „ga eens naar boven, en zie, of alles nog op de markt is als zooeven. Gij komt mij waarschuwen als er iets gebeurt. Zoodra ik gedaan heb met eten, kom ik zelf en dan kunt gij op uwe beurt uw deel krijgen.”

Stijntje, bij wie op dit oogenblik de trek tot eten minder groot is dan die om te weten wat er voorviel, legt haar lepel neer en voldoet zonder aarzelen aan den last, die haar gegeven is. Bedaard eindigt de Oud-Burgemeester zijn maal, onderhoudt zelfs zijne vrouw, bij wie hij alle ongerustheid wil doen verdwijnen, over onverschillige zaken, waarschuwt haar, dat hij „misschien wel op ’t Stadhuis zal worden geroepen,” en begeeft zich weder naar boven. Weinig verandering brengt hem het tooneel aan, dat hij voor zich heeft.—Alleen ziet men, hoe de huislieden, daar de klok van twaalven op handen is, zich bezighouden met hunne kaas en zuivel van de markt te nemen en zich langzamerhand verwijderen. De ruimte, die een oogenblik, ten gevolge van hun vertrek, ontstaat, doet hem iets ontdekken, dat hij tot dien tijd niet bespeurd had, een aantal wolzakken, die tegen de Waag liggen.—„Indien Schout Hollesloot half zooveel verstand had als goeden wil,” denkt hij, „dan had hij die zakken niet daar, of althans niet dan onder goede bewaking laten liggen. Wolzakken kunnen van dienst zijn, en ik heb ze in ’t jaar 35 met goed gevolg tegen de Wederdoopers helpen bezigen;—maar de Regeering moet zorgen, dat zij er zelve gebruik van make en men ze niet tegen haar aanwende.”

Weder verloopt er eenige tijd: de middag is lang voorbij, de markt van boeren en zuivel ontledigd, en nog staat de volksmenigte op ’t Stadhuis te staren; doch een dof en ontevreden gemurmel begint hier en daar te ontstaan, eerst flauw, maar allengs meer hoorbaar en luider en luider; en het ruischt eerlang over de markt als koren, dat door den wind bewogen wordt.—Maar ziet! wat gebeurt er, dat op eens dat gerucht zwijgt en wederom door diepe stilte vervangen wordt.

„Meester! meester!” roept Stijntje, die reeds lang hare brij ingezwolgen, den disch geruimd en zich weder naar boven gerept heeft; [47]„daar komt iemand op de pui om af te lezen. Maar ’t is de Sikkretaris niet. Wie ’t wezen mag?”

„’t Is Guillaume du Jardin,” zegt de grijsaard, wiens oogen, gelijk meer bij oude lieden het geval is, naarmate zij zwakker worden om van nabij te zien, voorwerpen op verren afstand des te scherper onderscheiden: „het treurspel zal een aanvang nemen.”

En inderdaad, het is Du Jardin, een der leden van de Bezending, die, op de pui naar voren tredende, zijn hoed aflicht en dien terstond weder opzet. Dit teeken moest strekken, om zijne medestanders te waarschuwen dat Burgemeesteren blijven weigeren aan den wensch der Bezending te voldoen en er met redenen niets te winnen is. Henrik Dirkszoon kan natuurlijk de beteekenis van het afgesproken sein niet weten, doch hij raadt die uit den kreet van verontwaardiging, die van den Dam uit duizend monden oprijst, uit het dreigend opheffen van gebalde vuisten, uit het zwaaien van hoeden en mutsen. En zie, daar treedt Hopman Jonkheim ten Stadhuize af; hij slaat de handen uit elkander, hij spreekt tot de omstanders—(Henrik mag zijne woorden gissen, verstaan kan hij ze niet);—hij haast zich naar zijn Vendel. Wat zal er nu gebeuren? De bende stelt zich in beweging en trekt op naar de Sint-Katrijne kerk.

„Bewaar ons!” roept Stijntje, „daar gaan de soldaten de kerk plunderen.”

„Neen,” zegt Henrik bedaard, „zij gaan die tegen plundering beveiligen,—Te sterker bewijs, dat hier een wel overlegd en geordend plan bestaat,” voegt hij er halfluid bij.

Paf!—van waar kwam dat musketschot? Uit een der vensteren van de Waag, binnen welke eenige soldaten der bezetting post houden, stijgt de rook van ’t kruit omhoog.—Een luid en hoorbaar sein, dat het zichtbaar sein van Du Jardin schijnt te beantwoorden. En werkelijk; daar begint op eens de storm, waarvan die langdurige stilte de voorbode geweest was, in volle woede los te breken. „Oranje boven! Vive de Geus!” klinkt het van alle zijden: tal van matrozen bersten de stegen en kroegen uit, wapperende vlaggen rond zwaaiende: daar toonen er zich al meer en meer, alsof zij uit den grond komen gerezen.—Volk van alle slag, arbeiders, ambachtslieden, winkeliers, kooplieden, vereenigen zich als door een tooverslag onder bepaalde hoofden; een deel holt den Vijgendam op, de Halsteeg in, naar ’t Bushuis aan het einde der Hoogstraat, om het geschut te halen: terwijl rapen anderen steenen en smijten die naar de ijzeren traliën der vierschaar, om de nachtwakers te verdrijven, die men onderstelt dat van daar, uit de haakbussen, die er bewaard worden, op ’t volk zouden kunnen schieten.—Maar er wordt van daar geen vuur gegeven: en nu, verzekerd geen weerstand te zullen ontmoeten, stormt de menigte als een stroomende vloed ten Stadhuize in.

„J..... Maria!” roept Stijntje, de handen wringende van angst: „zij gaan de Heeren vermoorden!”

„Wel denkelijk!” zegt Henrik, met een bitteren lach: „en dan wordt het onze beurt,” voegt hij er in zichzelven bij. „Stijntje!” [48]vervolgt hij overluid: „geef mij mijn mantel, mijn hoed en mijn stok.”

„Bewaar ons! Meester wil toch niet uitgaan en zich in die confusie begeven?” vraagt Stijntje.

„’t Zal er toe kunnen komen,” antwoordt Henrik: „doe wat ik zeg: men moet op alles bereid zijn.”

Zij gehoorzaamt schreiende: hij kleedt zich en plaatst zich weder aan het venster; reeds zijnde wilde gasten, die naar ’t Bushuis gegaan waren, met het geschut terug: de wolzakken—als Henrik voorzien had—worden opgenomen en de toegangen daarmede versperd; terwijl de krijgsknechten der Bezetting dit alles aanzien zonder het te verhinderen, en zich vergenoegen met het bewaken der hun toevertrouwde posten.

Daar komt een nieuwe troep met luid gejuich en gejoel op den Dam: zij hebben Priesters, Monniken en Leden der Vroedschap in hun midden, wier doodsbleek gelaat doet lezen, dat zij zich op het ergste lot verwachten.—Maar op eens treedt Bardes het Stadhuis uit, door de leden der Bezending gevolgd, en door een drom volks omstuwd: hij wenkt, hij deelt bevelen uit: en nu, door hunne Hoplieden voorgegaan, stellen zich de krijgsknechten in beweging, bezetten den toegang van ’t Stadhuis, en vormen vandaar af eene dubbele rij, welke men niet zonder moeite de bevende Regenten en Geestelijken doet binnentreden: nogmaals wenkt Bardes en men geleidt den Schout, de Regeerende en de Oud-Burgemeesteren het Stadhuis af en tusschen de soldaten in, bij de vorige gevangenen. Telkens treden nieuwe benden gewapende burgers met meer Leden der Vroedschap en Monniken, op den Dam, die bij de overigen gesteld worden, en wier verschijning telkens met een luid gejubel wordt begroet.

—„Zij zullen mij toch niet vergeten?” vraagt Henrik Dirkszoon, halfluid en eenigszins verwonderd zichzelven af, terwijl de vrouwen nevens hem zich uitputten in bittere jammerklachten over hetgeen zij aanschouwen.

En, als had men, van het plein af, de gedane vraag verstaan, een twintigtal burgers stelt zich in beweging en komt op het Huis de Mol aangetreden.

—„Daar zijn zij,” zegt de Oud-Burgemeester. „Stijntje! open de voordeur; ’t is beter, dat ik hun te gemoet ga, dan dat zij mij komen halen. Vaarwel moeder!” vervolgt hij, zijne vrouw, die niet recht begrijpt wat er aan de hand is, een kus op de dorre wang drukkende: „ik ga naar de Vergadering.”

Intusschen zijn de burgers de voordeur genaderd en staan gereed die met geweld binnen te dringen, wanneer die opengaat, en de Oud-Burgemeester voor hen staat. Zij doen verbaasd een stap achterwaarts; doch hij treedt in hun midden, en, als bij stilzwijgende overeenkomst, wenden zij gezamenlijk hunne schreden naar het midden van den Dam. Dreigend klinken hem die kreten en verwenschingen in de ooren, die, van achter de rijen soldaten, door een woedend gepeupel worden aangeheven; doch met een onbewogen gelaat vervolgt hij zijn weg, totdat hij zich bij zijne lot- en rampgenooten bevindt. [49]

„Ik dacht waarlijk, dat men mij vergat,” zegt hij, met een glimlach, terwijl hij zich in ’t gelid stelt naast den Oud-Burgemeester Joost Buick: „’t schijnt, dat wij het spel kodielje kwijt zijn, mijne heeren!”

„Dat kost gij onmogelijk denken, dat de zoon van Schout Bardes u vergeten zou, meester Henrik Dirkszoon!” duwt hem eene zware basstem toe. Hij ziet op naar den man, die met bleek gelaat en strenge blikken voor hem staat; een oogenblik is hij verrast; maar ook niet meer dan een oogenblik, en, zich terstond herstellende: „Voorwaar, Mr. Willem Bardes,” zegt hij: „ik had u zoo ras niet herkend.—Nu! elk zijne beurt; maar wat zegt het volksspreekwoord: „huimetuit! hoed u voor den weerstuit.”—Intusschen, maak het kort: want de Heer Buick en ik zijn oude lieden, wien ’t lange staan al ras zou vervelen.”

Bardes antwoordt niet, maar nogmaals met de hand wenkende, geeft hij bevel, dat men de gevangenen wegvoere, en de trein stelt zich in beweging. Zoowel Regenten als Geestelijken worden, man voor man, ieder door twee gewapende burgers aan weerszijden vastgehouden, tusschen de rijen soldaten doorgeleid, en moeite genoeg kost het dezen laatsten, hen tegen de woede van een verbitterd grauw te beveiligen:—„Naar de galg met hen! naar de galg, waar zij zoo menig vromen burger aan geholpen hebben! In ’t water met de papen! Naar de galg met Teeuwis en Meeuwis6, met Joost Buick! en Henrik Dirkszoon!—Neen! de galg is nog tegoed voor hen.”—Deze en dergelijke zijn de onheilspellende kreten, die zij in ’t voortgaan hooren uitboezemen. Maar zij zijn aan ’t Damrak gekomen; hier liggen een aantal schuiten gereed, waar men hen doet ingaan, wederom daarbij dezelfde orde en regelmaat in acht nemende, die deze zonderlinge omwenteling van het begin tot aan het einde kenmerkt. De Wethouderschap, de Leden der Vroedschap, de Pastoors, de Monniken, allen worden soort bij soort in afzonderlijke vaartuigen ingescheept, en men is op ’t punt van wal te stelen, wanneer het trouwe Stijntje, door den hoop komt dringen en haren meester een pak, in een luier gewonden, ter hand stelt. Het bevat een paar hemden en ander lijnwaad, die de zorgende huisvrouw, zoodra zij van hare dienstmaagd gehoord had, dat haar man „uit de stad” ging, hem nazond.

„Wat moet dat?” vraagt Henrik, verwonderd.

„Schoon linnen;” antwoordt Stijntje: „dat vrouw Barta u zendt.”

„Neem ’t maar weer mee,” herneemt Henrik, terwijl hij lachend het hoofd schudt; „ik zal ’t wel niet meer noodig hebben. Mijn groete aan de oude vrouw, Stijntje! en zoo gij nu nog op een post voor uw vrijer hoopt, wordt dan Geus, en wend u tot meester Willem Bardes.”—Met deze woorden keert hij zich van de schreiende en snikkende dienstmaagd af—en de schuit steekt van wal.

„Wat meent gij, door dat linnengoed af te wijzen?” vraagt hem Buick, die nevens hem gezeten is. [50]

„Wel,” fluistert Henrik, „denkt gij dan, dat men ons tot een bloot spelevaren hier op deze schuit gebracht heeft? Als wij buiten zijn, laat men ons zinken, maak daar rekening op.—En die schelmen hebben de Geestelijke heeren apart gezet, en ons niet eens een Priester gelaten om ons vooraf de absolutie te geven.”

„Zult gij dan spotten tot in ’t uiterste toe?” vraagt Buick, wrevelig: „waarachtig, men zou nog eindigen met te gelooven, dat hetgeen men u nageeft, waarheid is, en dat gij een anderen meester dient, dan wel behoorde.”

Henrik Dirkszoon haalt de schouders op en zwijgt:—de uitkomst bewijst echter, dat hij zich in zijne berekening bedrogen heeft. De omzetting der regeering moest niemands leven kosten, en zoo was er ook last gegeven, de uitgezette personen aan den Sint Antoniesdijk aan wal en op vrije voeten te stellen.

Wij, die onze wandeling tot Amsterdam beperken, volgen Meester Henrik Dirkszoon niet verder. Alleen zij er nog dit tot naricht voor den lezer bijgevoegd, dat hij, zich naar Haarlem metterwoon begeven hebbende, aldaar een paar jaren later overleed. Bij zijne uitvaart werd het praatje, waar Joost Buick op gedoeld had, levendiger dan ooit, en verspreidde zich het gerucht, dat de Duivel zijn lijk weggevoerd en een molik in de kist had achtergelaten. Wij willen hopen, dat het vertelsel logenachtig is, en dat berouw de laatste oogenblikken verzoette, van den kracht- en geestvollen, maar misdadigen Oud-Burgemeester.

In den Put.

Wij gaan maar weinige stappen verder, op den Middeldam, en, wederom een sprong doende—deze reis van ruim eene halve eeuw—bevinden wij ons voor eene andere burgerwoning, die een put in den gevel voert. Vrees echter niet, lieve lezeres! dat deze put eenige gelijkenis hebbe met dien op „’t Nieu en Vermakelijk Gansebort”, en dat ik er u in zal laten verblijven tot een ander kome en u verlosse; deze put—of liever het huis, dat er zijn naam naar draagt—wordt wel druk bezocht, maar niemand verwijlt er lang, althans zelden langer dan hij er noodig heeft. Die put is een welbeklante boekwinkel, met eene eigen drukkerij daarnevens, en de werken, die uit die boekerij voortkomen, prijken dan ook, evenals het huis, met een put op hun voorgevel of titelblad. Die werken—althans vele van hen—hebben het huis overleefd en ook heden ten dage is er niemand, die eene boekerij van eenigen omvang bezit en daarin ééne kast, bijzonder aan Hollandsche letterkunde gewijd, en die daarin geen „putjes-edities” heeft staan.... doch ik zou bijna vergeten, dat wij op onze wandeling niets van den hedendaagschen tijd willen weten, dat wij ons niet in de negentiende eeuw bevinden, maar in de zeventiende, en dat wij de boeken, [51]waar ik van sprak, niet behoeven te gaan zoeken in uwe of mijne bibliotheek, daar wij er ruimen voorraad van kunnen vinden achter de toonbank van den eerzamen poorter Abraham De Wees, met wien wij u thans willen doen kennis maken.

Ziet, daar staat hij zelf in zijn winkel, een kloek en wakker man, wiens gesloten lippen en gerimpeld voorhoofd vastberadenheid, wiens levendige oogen scherpzinnigheid teekenen. Wel is De Wees geen man van diepe geleerdheid en veel omvattende kennis, gelijk zijne gildebroeders De Blaeuwen: evenmin zelf dichter of historieschrijver, gelijk zijn gildebroeder Dirk Pietersz. Pers; maar hij bezit dien smaak, of althans dat doorzicht, dat in zijn vak onmisbaar is, en waardoor men, bij den eersten vluchtigen blik, in een handschrift geworpen, weet te onderscheiden of het der moeite van ’t drukken loonen zal of niet: en daarom komt er dan ook zelden of nooit iets uit de persen van De Wees te voorschijn, dat geen koopers vinden zou: of liever—want men heeft allerlei slag van koopers—niets, dat lieden van smaak geheel onbevredigd laat. En dan, in de tweede plaats, zonder juist smaak te hebben in veel omvattende, gewaagde ondernemingen, is De Wees niet de man, die zich om eenige kleingeestige overweging zou laten afschrikken datgeen te drukken en uit te geven, wat hij inderdaad verdienstelijk acht. Twee eigenschappen kenmerken hem alzoo, die hem de achting van het lezend publiek moeten verwerven niet alleen, maar ook aan den talrijken hoop schrijvers, dien Amsterdam bevat, niet weinig ontzag inboezemen. „Niet iedereen mag het te beurt vallen, Korinthe te bezoeken,” zegt het oude Latijnsche spreekwoord; evenzoo geniet niet zoo maar iedereen het voorrecht, dat de voortbrengselen van zijnen geest—of liever van zijne pen—op de persen van De Wees worden toegelaten: de samenflanser van duistere onverteerbare vertoogen, de galachtige vervaardiger van pamfletten, die zich alleen door hatelijkheid onderscheiden, de schrijver van berijmd bombast of van watermelkverzen moge elders zijne papieren kinderen ter markt brengen;—bij De Wees zal hij vruchtelooze moeite doen. Maar daarentegen zal de man van bekwaamheid en vlijt, die de vruchten van nauwgezetten arbeid tot een welgeordend geheel verzameld heeft, de welsprekende redenaar, die tegen de dwaasheden der eeuw of de verkeerdheden in het bestuur te velde trekt, de waarachtige dichter, wiens geheele ziel zich in zijne zangen uitstort, zeker zijn, niet alleen een goed onthaal bij De Wees te ontvangen, maar ook in hem een wakkeren, een trouwen, een dankbaren vriend te vinden, die het ook dan zal blijven, als het eens gebeuren mocht, dat, ten gevolge van omstandigheden, die nimmer te voorzien zijn, de uitgave, die alleen voordeel scheen te beloven, den uitgever op schade en onaangenaamheden kwame te staan. Uit dit een en ander volgt, gelijk men denken kan, dat ieder er prijs op stelt, De Wees tot uitgever te hebben, en dat het bloote feit eener uitgave bij De Wees reeds eenigszins als een patent van bekwaamheid geldt, wat hem, die ’t bekomt, al dadelijk—op goed geloof af—bewonderaars, en vooral benijders, verwekt. [52]

Heden—ik mag hier in ’t voorbijgaan den lezer wel waarschuwen, dat wij ’t jaar 1646 schrijven—heeft De Wees juist uitgeleide gedaan aan een dier schrijvers, wier voortbrengselen hem welkom zijn, aan een dichter, en wel aan den zoodanige, die bij hem boven al de rest staat aangeschreven. ’t Spijt mij, dat de man, dien ik bedoel, juist al vertrokken en uit het gezicht is: hij is altijd der beschouwing waard: maar troost u, lezer! geef ik u hier zijn portret niet, ’t is, omdat ik het reeds meer dan eens voor u heb gemaakt, en niet in noodelooze herhalingen wil vallen: gij kunt het, indien gij ’t naslaan der moeite waardig acht, in „Johanna Vossius” vinden, waar ik den man een tiental jaren jonger—of in „Een bedrukte vader,” waarin ik hem een tiental jaren ouder—dan hij thans is, heb afgebeeld. Abraham De Wees neemt, met een oog, dat van genoegen tintelt, het handschrift, dat hem de dichter gelaten heeft, naar de binnenkamer mede, zet zich, tegenover zijne huisvrouw, aan de gladgewreven eikenhouten tafel neer en zegt met een blijmoedig gelaat:

„Weer een treurspel, moeder! dat mij Van den Vondel gegeven heeft om te drukken.”

„Ei zoo, vader!” zegt zijne wederhelft, de oogen even van haar breiwerk opslaande: „en wat is de titel?”

„Maria Stuart,” antwoordt haar man, terwijl hij het handschrift voor zich op tafel legt, en er hier en daar reeds eene bladzijde van doorloopt met dien vluggen en vasten blik, welken eene aangeboren gave des onderscheids, door langdurige oefening versterkt, hem heeft doen verkrijgen.

„Maria Stuart!” herhaalt zijne echtgenoote op een toon, die niet zonder bezorgdheid is.

„Ja,—en voorwaar, de man heeft in lang niets geschreven, dat hier bij haalt:—luister maar eens”—en den vinger brengende aan eene der plaatsen uit het dichtstuk, welke juist zijne aandacht getrokken had, leest hij overluid:

„Welk een zeggingskracht! welk eene keus van woorden!” vervolgt De Wees, in verrukking: „en hoe weet de man voor elke rei telkens eene nieuwe maat te vinden, altijd aan het onderwerp zoo eigenaardig gepast. Zie, Maaike! nog wordt de man niet op prijs gesteld, gelijk hij verdiende.”

„Heel mooi, heel mooi,” zegt Maaike, wier gelaat intusschen zoozeer geen bewondering als toenemende onrust teekent: „maar die „Luipaerdinne,” daar zal waarschijnlijk Koningin Elizabeth mee bedoeld worden?”

„Ja, gewis, en zie eens—hier noemt hij haar voluit, zonder eenige toespeling:”—en wederom leest hij:

Hier kan Maaike zich niet langer inhouden, en, hare breikous voor zich op de tafel leggende: „En zul je dat waarlijk drukken en uitgeven, vader?” vraagt zij, haar man ernstig in de oogen ziende.

„Wel zeker zal ik,” antwoordt deze: „en waarom zou ik niet?”

„Wel!” herneemt zij: „mij dunkt, dat je dit van mij niet behoeft te vernemen. Zal de Regeering het toelaten, dat men aldus de deugden van de Katholieke Maria ophemelt en uitvaart tegen de Protestantsche Elizabeth, die nog wel in haren tijd een bondgenoot van de Heeren Staten is geweest?”

„Nu, nu!” merkt De Wees aan, met een glimlach: „Maria was de grootmoeder van Karel Stuart, hun tegenwoordigen bondgenoot.” [54]

„Ik kan er niet mee schertsen,” herneemt Maaike: „je weet beter dan ik, dat de Heeren Staten zich aan dien bondgenoot niet het minst gelegen laten liggen en alles doen wat zij maar kunnen om dien Cromwell en zijne Puriteinen te vriend te houden:—wat schande genoeg is.”

„Welnu,” zegt De Wees: „is het dan niet hoog tijd, dat zich een stem verheffe tegen die schandelijke politiek der Staten, en de partij neme van het verdrukte Koningschap en van ’t ware geloof, en is het mijn plicht niet, als goed Katholiek, zulks te bevorderen?”

Ik heb vergeten te zeggen, dat De Wees tot hetzelfde geloof behoort, waartoe Vondel zes jaren te voren was overgegaan, en dat het dan ook sedert dien tijd is, dat de dichter bij hem zijne werken drukken laat, terwijl hij vroeger doorgaans andere uitgevers gebezigd had.

„Van den Vondel heeft al genoeg geijverd voor beiden,” hervat Maaike: „en al zet hij geen pen meer op ’t papier, niemand zal hem ten laste leggen, dat hij traag geweest is in ’t vervullen van zijne taak;—maar ik wenschte, dat hij zijn verstand meer gebruikte en niet zoo tegen de andersdenkenden uitvoer: dat verbittert maar en doet per slot meer kwaad dan goed aan de zaak:—hij loopt waarlijk al genoeg in den kijker: en ’t zal met hem wezen: de kruik gaat zoolang te water, totdat ze breekt. Hij sleept er u ook op een mooien dag nog bij in.”

„Nu!” zegt De Wees: „ik ben immers altijd voorzichtig en ik heb zelfs zijn „Grotius Testament” niet willen drukken. ’t Boek ziet er dan ook nu netjes uit!” voegt hij er bij, met een glimlach van verachtend medelijden.

„Och kom!” zegt Maaike: „vertel mij daar niets van: zoo je ’t niet gedrukt hebt, vadertje! ’t is heel eenvoudig, omdat het geen spijs voor uw mond was, en volstrekt niet uit vrees voor de gevolgen.—Ik kan maar niet begrijpen, hoe je liefhebberij hebt je de Heeren Staten tegen te maken, die je toch telkenreize noodig hebt. Ze hebben je nog privilege gegeven voor ’t drukken van den vertaalden Virgilius: en mij dunkt, dan moest je hunlui van uw kant nu geen reden tot misnoegdheid geven.”

„Zeker, privilege zullen de Staten mij voor dit werk van onzen vriend Joost wel niet verleenen;—maar we zullen er ook niet om vragen. De Altaergeheimenissen zijn in der tijd gedrukt „te Keulen, in de nieuwe Druckerye,” en wij zullen de Maria Stuart ook te Keulen laten drukken; maar, voor de verandering „in d’ oude Druckerye.” Ik heb dat al met hem beklonken.”

„Alsof het er iets toe deed,” hervat zijne vrouw, „of je naam al dan niet op den titel te lezen komt; niemand laat zich daardoor bedotten: en iedereen weet zeer goed, dat die vermelding van Keulen maar voor de leus is, en dat het een zoowel als het ander, hier te Amsterdam bij u gedrukt wordt. Doch ’t helpt niet of ik er verder over spreek: ik ben maar eene domme vrouw, die geen verstand van zaken heeft, en ik zal dus best doen maar te zwijgen. Intusschen, ’t zou me hard verwonderen, als je geen verdriet hadt van dat stuk.” [55]

„Van den Vondel heeft mijn woord,” zegt De Wees, die wel beseft, dat verdere redetwist tot niets goeds zou leiden en dat hij daaraan alleen een eind kan maken, door het aanbrengen van een zoogenaamden dooddoener, die voor ’t overige het punt van geschil in ’t midden, en de over en weer gebezigde argumenten in hunne waarde laat.

Wij zullen hier evenmin beslissen, in hoeverre De Wees, indien hij door geene belofte verbonden ware geweest, wel of kwalijk zou gehandeld hebben, met in deze zaak zijn eigen hoofd te volgen en den raad zijner vrouw in den wind te slaan. Maar zeker is het, dat in soortgelijke—ja ik durf zeggen in alle—omstandigheden van gewicht, de vrouw een inzicht in de toekomst heeft, waarvan zij zelden volkomen rekenschap kan geven, doch dat nimmer faalt: een door alles heen dringenden blik, die den man ontbreekt.—En ook deze reis bleek het, dat Maaike zich in haar voorgevoel niet bedrogen had. De Maria Stuart kwam in ’t licht, en zoo de vorm van dit heerlijk dichtstuk algemeen voldeed, de inhoud gaf geen kleinen aanstoot: de dichter werd voor ’t gerecht betrokken en in eene boete van honderd tachtig gulden verwezen.—Wel is waar, men moeide De Wees niet; doch deze, niet willende, dat de dichter schade lijden zou bij een werk, waar de boekverkooper voordeel uit trok, zond het geld aan den Schout. Zijne vrouw was edelmoedig genoeg om deze handelwijze van haren man goed te keuren, en zelfs—wat sterker is—hem niet te herinneren, „dat zij toch gelijk had gehad.” Ja, wat meer is, zij bleef er geen wrok tegen Vondel over koesteren, en toen zij in 1654, na den dood haars mans, diens zaken op haren naam voortzette, toonde zij zich even gretig als hij ’t geweest was, om des dichters werken te drukken en uit te geven. Nog bijna eene eeuw bleven de boekhandel en de drukkerij in hetzelfde erf en door leden van hetzelfde geslacht uitgeoefend en, door het voortdurend herdrukken van Vondels werken, ’s dichters naam en die van De Wees aan elkander verknocht.

In den Zonnewijzer.—In de vierighe Colom.—In de witte Persse.

Wij verlaten den Dam met zijne drukte en gewoel: wij gevoelen behoefte aan frissche zeelucht en wij kuieren het Damrak op, dat ons naar den IJkant geleiden zal. Maar zijn wij daardoor uit het gedrang? Eilieve; vraag het Joannes Aurelius eens, die voor mij dezelfde wandeling gemaakt en beschreven heeft7. Hij heeft alles goed gezien en niet minder goed verteld, en, ware ik niet reeds met den lezer op weg, ik zou stellig, nadat hij zijne wandeling volbracht [56]heeft, de mijne niet begonnen zijn. ’t Heeft zelfs bij mij een punt van ernstige overweging uitgemaakt, of ik die wel zou voortzetten, en, zoo ik daartoe besloten heb, het is, uithoofde mijne wijze van door het oude Amsterdam te slenteren, mij voorrechten aanbiedt, waarvan Aurelius had afgezien. Niet, als bij, aan een bepaald tijdvak gebonden, en, ten anderen, niet zoozeer de merkwaardigheden der stad in ’t algemeen, als wel de herinneringen, aan sommige huizen verknocht, tot onderwerp mijner opmerkingen hebbende gekozen, ben ik, aan den eenen kant, vrijer in mijne bewegingen dan hij, en is het mij, aan den anderen kant, vergund, langer dan hij op eene plaats te vertoeven.

Wij zijn in 1664. Talrijk, gelijk altijd, is de menigte, die zich hier beweegt. En hoe kan het anders? Rechts, de oude Haven, gevuld met schepen en schuiten, uit alle hoeken der bekende wereld aangekomen om de markt- en stapelplaats van Europa te bezoeken: achter ons, den Dam; voor ons, het IJ; links de winkels en kelders, waar schippers en varensgezellen, waar kooplieden en passagiers hunne benoodigdheden komen zoeken. Wat bonte mengeling van spraak, van gelaatskleur, van kleederdracht! Wat steeds afwisselende verscheidenheid! Hoor! daar ruischen ons de welluidende tonen in ’t oor der

ginds hooren wij de spraak vol majesteit, die ons honderd jaar vroeger zoo onwelkom tegenklonk, toen zij uit den mond van Neerlands dwingelanden werd vernomen. Wat verder rammelt men Fransch;—daar, aan den wal, onderhoudt zich een viertal matrozen: elk bezigt zijne eigen taal, en toch verstaan zij elkander: immers, nog heeft de uitspraak van het Engelsch, het Deensch, het Zweedsch en het Neerduitsch die wijzigingen niet bekomen, welke het tijdsverloop er bij elk verschillend volk in brengen zou, en waardoor zelfs zulke woorden, die bij elk der vier volken ’t zelfde gespeld worden, bij elk van hen op geheel onderscheiden wijze klinken: nog schijnt het, of men louter dialectvormen van eene en dezelfde taal hoort, en indien, reeds nu, de hoftaal in eene der vier Rijken, door den invloed van eigenaardige zeden, gewoonten, behoeften en denkbeelden, en vooral door den invloed eener eigen letterkunde, niet gemakkelijk meer in een der andere Rijken zou begrepen worden, op zee, waar Brit en Deen en Zweed en Hollander dezelfde zeden, gewoonten, behoeften en denkbeelden behouden hebben, en de onderwerpen van het gesprek binnen denzelfden kring besloten blijven, heerscht tusschen de Noordsche volkeren nog een soort van algemeene of Vrij-metselaarstaal, die elken tolk overbodig maakt. Maar wat noch wij, noch zij, zoo licht verstaan zouden, zijn de uitheemsche klanken, die daar in ’t voorbijgaan onze ooren treffen. Is ’t Arabisch, [57]Turksch, Maleisch, of eenvoudig Joodsch bargoensch, dat wij hoorden? ’t Een is even mogelijk als het andere, en wij zullen er ons hoofd maar niet mee breken; want wij vangen nu weer een luidruchtig gesprek op, tusschen een Rus en een Portugees gevoerd, deze reis met behulp van een taalman, die somtijds niet weinig met zijne taak verlegen schijnt. En duizelt het hoofd ons op het hooren van dat Babel van geluiden, niet minder schemert het ons voor de oogen bij dat verschil van kleuren. Daar loopt de halfnaakte Calabrees—met zijne groote, koolzwarte oogen, met zijn antiek profiel en gebronsde huid—den in ’t bont gedosten Muscoviet—met zijn stompen neus en wegschuilende oogjes—tegen ’t lijf: ginds wandelt de deftige Armeniër, met zijn breeden tulband en gestreepte samaar, nevens den Noor in ’t habijt van grof wadmer: daar zien wij den Genuees, in zwarte zijde en fluweel gedost, en achter hem den Bergschot, met zijn kakelbonten mantel: wat verder dringt een grofgebouwde Oostfries in eenvoudige schippersdracht een Franschman voorbij, wiens hoed, wiens armen, wiens broek, wiens schoenen, onder veelkleurige linten begraven zijn. Helaas! noch de haven van Amsterdam, noch eenige haven ter wereld zal in later tijd het bont en schilderachtig tooneel kunnen aanbieden, dat ons hier verwacht. De Mode, die in de zeventiende eeuw nog beide geslachten even welwillend gadeslaat, ja zelfs de kleederdracht des mans voordeeliger doet uitkomen dan die der zwakkere kunne, zal, wanneer zij eenmaal haar hoofdzetel voorgoed te Parijs gevestigd heeft, zich uitsluitend over deze laatste bekreunen, de mans niet alleen stiefmoederlijk behandelen, maar zelfs alle verscheidenheid van kostuum—voor zooverre het geen militairen betreft—te niet doen; en den afschuwelijkst denkbaren tooi voor allen gemeen maken. Wees dan voortaan Pair van Engeland of sta met een schoenebak op eene brug, wees Venetiaan of IJslander, woon te Archangel of te Sevilië, rijd door het Bois de Boulogne naast de elegante lorette of zwierigste coupé of voer op een kruiwagen een kreng weg, gij zult evenzeer eene kachelpijp op ’t hoofd, een effen lakensch pak met lapellen en slippen aan ’t lijf, een strop om den hals en een paar kanonnen aan de beenen dragen:—op straffe van, zoo gij u de minste afwijking veroorlooft, door de spotternij en schimpscheuten der straatjongens achtervolgd te worden.—En dan zal men nog klagen, dat er zich geen Rembranden meer opdoen.

Dan ’t wordt tijd, dat wij de huizen eens in oogenschouw nemen. Zie—’t moge vreemd schijnen op eene kade, die zoo geheel in ’t belang van handel en zeevaart is aangelegd; maar ’t krielt hier van boekwinkels:—wel een sprekend bewijs, dat hier,—bij stoffelijke welvaart—ook verlichting en beschaving toenemen. Wij willen, uit die menigte, slechts drie winkels onze aandacht waardig keuren en wij staan dus in de eerste plaats stil voor dien fraaien deftigen gevel, boven welks top een zonnewijzer prijkt. In ’t benedenhuis kunt gij u alle werken van smaak, ook geleerde en theologische, aanschaffen; maar toch zijn ’t werken uit een bepaald vak van wetenschap, die men hier bij voorkeur zoeken komt: en bij hen, [58]die dat vak beoefenen, al wonen zij aan de Antipoden, is deze winkel dan ook bekend en beroemd, en de waar, die men er verkoopt—al is zij meestal vrij duur—onschatbaar en onmisbaar; want zij kan hem, die haar bezit en goed gebruikt, voor groote schade en rampen bewaren. Immers, wat schipper zou niet vreezen, een verkeerden koers te houden, de haven, waar hij ’t op aanlegt, te missen, eene verkeerde binnen te loopen, wellicht op bank of rif te stranden, door ’t gemis van een zee-atlas van Blaeu?

Deze winkel toch is de winkel der Blaeuen, en de afbeelding van den zonnewijzer boven ’t huis vindt gij op de titelbladen der werken, die zij drukken, terug. Wij willen binnengaan: het zal ons de moeite loonen. Joan, de oudste der twee gebroeders, door wie de firma gedreven wordt, is afwezig: hij moet heden „aen Schepensbank zitten;” want de Blaeuen, al zijn zij boekdrukkers en boekverkoopers, worden onder de Amsterdamsche Patriciërs gerekend: zij zijn vermaagschapt met de Hoofden, de Graeven en wat de stad aanzienlijkst rekent; Joan Blaeu was in 1653 een der vijf Gecommitteerden, aan wie de Regeering de zorg had opgedragen de stad te beschermen tegen een aanval van Graaf Willem Frederik, waarvoor men, hoezeer dan zonder grond beducht was. Bij het vertrouwen, dat hij alzoo bleek te genieten, zou hij gewis tot hooger waardigheid kunnen stijgen, indien de zorg voor zijne uitgebreide zaak hem niet belette zich naar eisch aan politieke belangen te wijden. Zijne afwezigheid moet ons echter niet verhinderen, ons voorgenomen bezoek te volbrengen. Zijn broeder Cornelis staat in den winkel, en zal ons terechthelpen. Is Joan meer de man van studie en geleerdheid, Cornelis is vooral de man van bedrijf. Joan leest, vergelijkt, cijfert, teekent, vindt uit, en brengt de resultaten van zijn onderzoek ten papiere; Cornelis houdt de briefwisseling en de boeken, ontvangt de bestellingen, doet de verzendingen, en heeft, in één woord, de zorg over ’t dagelijksch beheer. Joan is het hoofd, dat denkt; Cornelis de arm, die uitvoert. Niet, dat Joan een bloote kamergeleerde zou zijn, tot praktische bedrijven onbekwaam, of dat Cornelis zou verstoken zijn van wetenschappelijken aanleg en theoretische kennis; integendeel gebeurt het meer dan eens, dat bij ziekte of afwezigheid van den eenen broeder, de ander diens taak nevens de zijne opneemt en naar eisch weet te vervullen: wij spreken hier alleen van wat in den regel plaats heeft, en waarbij de gebroeders de rollen onderling verdeeld hebben, met het oog op elks bijzonderen aanleg en liefhebberij.

Niet van gisteren dagteekent de roem, dien zich de naam van Blaeu verworven heeft. Willem Janszoon, de vader der gebroeders, in ’t jaar 1571 te Amsterdam geboren, had de wis- en sterrekunde bij den vermaarden Tycho-Brahè geleerd en het alras in die vakken tot meer dan gewone hoogte gebracht. Te Amsterdam eene drukkerij hebbende opgezet, deed hij die inzonderheid strekken, om de vruchten zijner nasporing in ’t licht te geven: zijne voornaamste werken, het „Graadboek” en het „Licht der Zeevaart,” beide aan de toenmalige eischen der wetenschap beantwoordende, moesten wel met [59]erkentelijkheid ontvangen worden in een land, dat zijne plotselinge opkomst vooral aan de zeevaart te danken had. Die werken werden populair en hun maker niet minder. Geen schipper, die Willem Janszoon Blaeu niet kende en zich zijne boeken niet aanschafte: geene reederij, die op touw werd gezet, zonder dat Blaeu geraadpleegd was: geen belangrijk besluit, met betrekking tot waterstaat, inpoldering of scheepvaart, dat door ’s Lands Staten genomen werd, zonder dat Blaeu was gehoord. Zoo breidde zich ’s mans naam, al verder en verder, ook buiten de grenzen van zijn vaderland uit, en mannen als Galileï, Des Cartes en dergelijken achtten het eene eer, briefwisseling met hem te houden, gelijk Falck het een voorrecht rekende, zijn afbeeldsel te maken, en Barlaeus, Hooft en Vondel, hem te bezingen. Wat den laatstgenoemde betreft, hij had aan Blaeu bovendien persoonlijke verplichting. Zijne „Begroetenis aan Frederik Hendrik,” zijne „Geboorteklock voor Willem van Nassau,” zijn „Zegesang op den Bosch,” zijn „Gysbreght van Aemstel” zijn op de keurige pers van Blaeu gedrukt en met zeldzame netheid uitgegeven. Maar ook weten wij, dat Vondel bij hem als vriend des huizes behandeld werd en op zijn gemak was: dit getuigen niet zoozeer de deftige bijschriften en lofdichten van Vondel op Blaeu, als wel zijne geestige, schalksche, bevallige, soms aandoenlijke gelegenheidsdichtjes, het gezin betreffende. Cornelis Blaeu loopt een blauwe scheen: de dichter is straks in de weer, om hem, met boertend rijm en met de belofte van een blauwe kous uit zijn kousenwinkel, op te beuren. Sijtje Blaeu wordt aangezocht door Filips van Ghysen, zeepzieder te Delft, Vondel weet op vernuftigen trant met hunne minnarij te schertsen, en te zinspelen zoo op het beroep van den vrijer, als op dat van ’s vrijsters vader. Joan Blaeu trouwt met Geertrui Vermeul uit Ter Gou, Vondel bezingt hun echt op eigenaardige wijze: hij voorziet den schoorsteen van Katharina Blaeu met een leerzaam rijm en de zerk van Maria Blaeu met dit liefelijk en zinrijk grafschrift:

Thans—men herinnere zich, dat wij ’t jaar 1664 schrijven—zijn er achttien jaar verloopen, sedert Willem Janszoon Blaeu overleden is; maar zijne beide zoons hebben de zaak in stand gehouden, ja nog aanzienlijk uitgebreid. Wilt gij er bewijs van? Onze vriend Cornelis, die ons met zijne gewone minzaamheid ontvangen heeft, is bereid, het u te leveren. Hij verzoekt ons, hem te volgen, en, eene achterdeur openende, die op straat voert, gaat hij ons voor, den Nieuwendijk over, de Gravestraat in, naar een steegje, dat reeds naar zijne firma ’t Blauwe steegje genoemd is. Hier bevindt zich de ruime en aanzienlijke drukkerij, welke de vorige, die op de Bloemgracht stond, vervangen heeft. Wij treden binnen: wat al persen zijn hier aan ’t werk! Wij tellen er negen, die ieder den naam eener Muze voeren: de eerste, Calliopee, levert bijbels en godgeleerde boeken: de tweede, Clio, is aan de Latijnsche, Melpomene aan de [60]Grieksche letterkunde gewijd. Thalia schaft Oostersche boeken, Polyhymnia de lectuur van den dag. Erato, (de muze der minnezangen!) werkt voor de wiskunde, en (vreemder nog!) Terpsichore levert niets af dan stedebeschrijvingen. Beter aan hare taak geëigend, is de taak, die Urania vervult: zij drukt de land- en zeekaarten en zij is dan ook de lieveling der Blauen; want zij heeft den grondslag van hun roem, grootendeels ook van hun fortuin gelegd. Euterpe eindelijk—en het ergert niet weinigen, zelfs onder hunne beste vrienden—wordt gebezigd tot het drukken van Roomsche Kerk- en Misboeken.

Wat ons betreft, die gaarne op elke plaats, wat zij merkwaardigst heeft, bij voorkeur aanschouwen, wij vragen meer bijzonder naar de platen van den Atlas en naar de prachtige exemplaren van dit reuzenwerk. Cornelis voldoet aan ons verlangen: hij toont ons die treffelijke landkaarten, waarvan er niet eene is, aan welke geen schatten zijn ten koste gelegd, en wier voltooiing geen jaren arbeids gekost heeft. Maar ook geen gehucht, geen beekje, geen heuvel, geen moeras, geen bosschage, geen dijk, geen landweg, geen grensscheiding, geen kreek, geen klip is vergeten, en, hoe ook de politieke indeeling van Europa veranderen moge, voor al, wie er belang in stelt, om het terrein, waarop deze of gene belangrijke gebeurtenis voorvalt, te leeren kennen, zal immer de Atlas Blaviana een welkome wegwijzer zijn8. En dan! hoe heerlijk is alles uitgevoerd! Prachtige afbeeldingen, wapens, vignetten, zinnebeelden, versieren elke kaart: de Rijken, de Gewesten, de Afdeelingen zijn door verschillende gekleurde lijnen van elkander onderscheiden: de steden, vestingen, havens aan hare eigenaardige gedaante te kennen: met duurzaam goud zijn zij overdekt: geen dorpje, hoe klein ook, of het is door een gouden stip aangewezen, en, wanneer men eene kaart opslaat, verbeeldt men zich in ’t eerst een rijken sterrenhemel te zien, zoo kwistig is er het goud overheen gestrooid. Zeker, alleen uit de wereldstad, de kroondraagster van Europa, kon zulk een pronkstuk te voorschijn worden gebracht; een werk, dat aan zooveel nauwgezetheid van bewerking, zooveel weelderigheid van uitvoering paart: dat van zulk een rijkdom van kennis en tevens van zulk een verfijnden smaak getuigt; dat met zooveel zorg in betrekkelijk zoo korten tijd is samengesteld: dat, en door het nut, ’t welk het stichten moet, en door typographischen luister, al wat tot nog toe in welk vak van wetenschap hier te lande verschenen is, verre achter zich laat, en elders niet licht iets ontmoeten zal, dat het overtreft. Stellig maakte dan ook Vondel geen misbruik van het voorrecht, den dichters wel verleend, of—wil men—van het gebrek, dat hun wordt toegeschreven, om nu en dan een weinig te overdrijven, toen hij aldus tot lof van den nieuwen Atlas zong:

Wij danken Cornelis Blaeu voor al het schoone, dat hij ons heeft laten zien en wij keeren van ons bezoek terug, trotsch op den roem, dien Amsterdam zich heeft verworven, door ook wederom op dit veld van wetenschap het volkomenste geleverd te hebben, dat de wereld tot op dien dag kon aanwijzen.

Wel treurig is hetgeen wij nog hebben te vermelden. Slechts weinige jaren na dat, waarin wij ons bezoek hebben ondersteld, en wel op den 22 Februari 1672, werd de heerlijke en alom vermaarde drukkerij door een noodlottigen brand vernield, waarbij het vuur al de letters en platen verteerde, en de schade op niet minder dan ƒ 382,000 begroot werd. Waren er velen, die de Blaeuen in hun ongeluk beklaagden, niet gering was het aantal derzulken, die—tot het slag van lieden behoorende, dat altijd in den raad des Almachtigen treedt—in dat ongeval eene rechtvaardige straf des Hemels zagen voor het snoode misbruik, ’t welk van de Drukkerij gemaakt was, door er Kerk- en Misboeken voor de Roomschen te drukken!

Joan Blaeu overleefde de ramp, die hem getroffen had, niet lang: hij stierf op den 28^sten December 1673.—De zes-en-tachtigjarige Vondel herdacht hem met dit zinrijk grafschrift:

Is de zonnewijzer verdwenen, die vroeger den vermaarden boekwinkel der Blaeuen aan den voorbijganger in ’t geheugen terugriep, nog altijd kondigt, iets verder op, schuins tegenover de Korenbeurs, een steen in den gevel met het opschrift: „de vierighe colom,” het huis aan, waar in het eerste vierendeel der zeventiende eeuw, Jacob Aertsz. Calom en Pieter Aertsz. Calom hetzelfde bedrijf van boekdrukkers en boekverkoopers uitoefenden. Wel was hunne vermaardheid verre van die hunner straks vermelde medebroeders in ’t vak te evenaren; maar talrijk waren echter de werken van smaak, die van hunne persen verschenen; en waaronder wij b. v. drie van Vondels treurspelen tellen: „Hierusalem verwoest,” „de Amsterdamsche Hecuba” en „Palamedes” benevens een aardig bundeltje met kleinere gedichtjes, door hem ter eere der bevallige dochter van Laurens Baeck vervaardigd.

Niet alleen boekverkooper, maar ook dichter en geschiedschrijver, was de man, die, vlak tegenover de Korenbeurs, zijne grootste vermaardheid verwierf, toen die der Caloms begon te verkwijnen en die der Blaeuen nog in hare beginselen was. Hier was de winkel van Dirck Pietersz., of, gelijk hij zich naar den smaak dier tijden ook wel noemde, Theodorus Petrejus. Te Embden in ’t laatst der zestiende eeuw geboren, had hij zich in ’t begin der volgende als boekdrukker te Amsterdam gevestigd, vóór 1610 in de Oude Brugsteeg, aan het Water, daarna op het Water, beide reizen in een huis, waar eene witte pers in den gevel prijkte. Van dit werktuig, ’t welk niet alleen van buiten tot versiersel zijner woning strekte, maar ook daarbinnen ijverig werkzaam was en hem aanzienlijke voordeelen verschafte, ontleende hij zijn bijnaam, dien hij echter niet dan op lateren leeftijd bezigde en dan nog wel als eene soort van pseudoniem. Waar het zijn beroep gold, bleef hij den naam van Dirck Pietersz(oon) voeren, en, als zinspreuk, den letterkeer van dien naam, ick strii op sno eerde, welke woorden het randschrift vormden van een schild, binnen ’t welk de Christen Ridder was afgebeeld, ten strijde toegerust en staande op een wereldbol. Al de werken, bij hem uitgegeven, voeren op het titelblad dit zinnebeeld, ’t welk in de vroegere in een eenvoudig ovaal staat, doch in de latere met fraaie allegorieën is omslingerd, en twee genieën tot tenants heeft, met het onderschrift: Durate.

Talrijk zijn de werken, door Dirck Pietersz., onder dezen naam en onder dien van Pers, in ’t licht gegeven, zoo in proza als in poëzie, even verschillend van strekking als van vorm: geschiedenissen, stichtelijke rijmen, leerdichten, sonnetten, gezangen, bijschriften enz.10 Onder zijne gedichten, waarin hij, vaak op bedriegelijke wijze, den trant en stijl van Cats nabootst, stellen wij bovenaan een leerdicht in drie zangen, waarin hij tegen de onmatigheid te velde trekt, door haren aard en gevolgen op kluchtige wijze voor [63]te stellen. Hij is echter niet partijdig, gelijk de afschaffers van latere dagen, die er niet tegen hebben, dat men zich een roes drinke, mits men ’t niet aan jenever doe. In navolging van Mohammed en ten voorbeelde aan de temperance-societies, strijdt hij tegen elken drank, die dronken maakt. In zijn eersten zang stelt hij de volgelingen van Bacchus ten toon, in zijn tweeden die van de Godin Bierana (de bierdrinkers), en in den derden die van den God Brandemoris (hen, die zich aan jenever, of—juister uitgedrukt—korenbrandewijn, te buiten gaan). Men ziet, dat er niets nieuws onder de zon is; maar tevens, dat men toen hier te lande krachtiger bier dronk dan in onze dagen.

Wij tellen ’t jaar 1627 en stellen ons den Schrijver en drukker voor, op een zomerschen achtermiddag onder zijn luifel zittende, met vrouw en kinderen om hem heen: hij ziet er kloek en welgedaan uit: en al is noch hij noch zijn gezin in ’t Zondagspak gedost, hunne plunje is toch van deugdelijke stoffage en kondigt welvaart aan. En geen wonder: zijne zaken gaan voor den wind: werken, als de „Gulde Winckel” en de „Warande der Dieren,” met fraaie kunstplaten van Marcus Gheraerts, waarvoor hij den teekenaar, en bijschriften van Vondel, waarvoor hij den dichter niet heeft behoeven te betalen, hebben vrij wat uitgaven beleefd en zijn in aller handen. Pers is rijk geworden en heeft nu ook het voorbeeld gevolgd van alle rake lieden: hij heeft zijne afbeelding laten maken. Hij wil die in ’t koper doen brengen; maar nu moet er een bijschrift onder staan; en tot wien zou hij zich beter te dien einde kunnen wenden, dan tot Vondel? Ongelukkig heeft hij, die vrij streng Gereformeerd is, den dichter, wiens Arminiaanschgezindheid zich in menig bijtend gedicht geopenbaard heeft, sedert een jaar of wat links laten liggen, en aan andere drukkers de eere overgelaten, ’s mans pennevruchten te vereeuwigen. Dit maakt hem huiverig, zijn verzoek tot hem te richten. Maar tot wien zal hij zich wenden? Hooft is een te groot heer, Coster is nog erger anti-Dordtsch dan Vondel, Cats maakt geen bijschriften, Huyghens kent hij niet en,

Hij heeft dus zijne stoute schoenen aangetrokken en zich, onder inroeping der herinneringen van vroegere vriendschap, schriftelijk tot Vondel gewend. Zal deze aan zijn verzoek willen voldoen? Of zal de bode een weigerend antwoord brengen?—Neen, de poëet was altijd in den grond een goedhartig man, zwak genoeg, om zelfs een vijand te verplichten, laat staan het aan een ouden bekende te vergeven, dat deze hem wat verwaarloosd heeft. Ha! daar komt de uitgezonden knaap van de Oudebrug aansnellen: hij heeft een brief in de hand:—het antwoord is ongetwijfeld gunstig.

—„De gebiedenis van Sinjeur Vondel,” zegt de jongen, terwijl hij, voor de luifel stilstaande, den brief aan zijn meester overhandigt: „en UEd. had maar te kiezen.”

—„Hij zendt mij keuze, Brecht!” roept Pers verheugd uit, terwijl [64]de knaap zijn weg vervolgt en in de steeg verdwijnt, om zoo in het achterhuis te geraken.

Met driftige nieuwsgierigheid breekt Pers den brief open: „Twee bijschriften in plaats van een!”—En terwijl vrouw en kinderen de hoofden samensteken, om toe te luisteren en hij het zijne naar hen overbuigt, ten einde het gewoel op straat den klank zijner stem niet te machtig zij, begint hij te lezen:

—„Ik ben nieuwsgierig wat hij op winckels zal doen rijmen,” zegt Anna, de oudste dochter.

—„Wel: kinckels,” zegt haar broeder Pieter.

—„Stil kinderen! valt vader niet in de rede,” zegt hunne moeder, en Pers hervat:

—„Hij alleen kan toch zoo iets vinden!” roept Pers uit, met lezen ophoudende.

—„Ik versta ’t niet recht,” zegt zijne vrouw, eenigszins verlegen.

—„Wel Moeder! ’t is dunkt mij vrij duidelijk,” hervat Pieter: „met het vernuftigh volck bedoelt de dichter de drukkers, die hunne winkels volproppen met boeken, en die niet de beenen en schinckels, dat is het lichaam—maar wel het brein, d. i. de denkbeelden, van hen, die den letterdoop ontvingen (die tot auteurs geboren zijn) kleeden met parkament, of, als wij zouden zeggen, in druk uitgeven.”

—„Ei! ei!” zegt Moeder.

Pers vervolgt:

Een goedkeurend knikje: de man was er niet weinig mede gestreeld, dat Vondel hem nog steeds den roem der boekverkoopers achtte:

Weder een vroolijke lach op het gelaat: hij had niet verwacht, dat Vondel hem in het koor, en nog wel midden in het koor der dichters plaatsen zou.

Hier verdwijnt de glimlach en maakt plaats voor een zuur gezicht. „Hm!” zegt Pers, „wat gaat het den lieden aan, of ik geld verdiene of niet?” [65]

—„Wel!” merkt zijn oudste dochter aan: „’t is toch altijd iets vleiends, wat de dichter hier zegt, door te doen uitkomen, hoe groot het debiet van vaders werken is.”

—„Nu ja!” hervat Pers: „dat kan wel zijn; maar toch.... dat geld samen hoopen en dat nog wel met mijn rijm, alsof ik dat bij voorkeur drukte.... ik weet niet; maar ik ben het met mijzelven ter nauwernood eens of ik den regel als eene hoffelijkheid dan wel als een spotternij moet aanmerken.

—„En nu het andere bijschrift?” zegt Pieter.

Pers leest:

Hier zien vader en kinderen elkander een poos stilzwijgend aan; want wederom weet geen hunner of de laatste regels moeten worden opgevat als eene lofspraak, waarbij te kennen gegeven wordt, dat Pers boeken verkoopt, die veel waarde bezitten, dan wel als een verwijt, dat hij ze den lieden duurder aansmeert dan wel behoort.

—„Joost heeft mij beet gehad,” zegt eindelijk de boekverkooper, terwijl hij het papier bij zich steekt, „en het mij ingepeperd, dat ik in de laatste jaren niets meer voor hem druk.”

Het portret kwam—zonder bijschrift—in ’t licht.

In de gouden Reael.

Het is de dertigste April van het jaar 1567. Wij treden een deftig koopmanshuis op het Water binnen, in welks luifel wij een fraai vergulden reaal zien prijken, naar welk muntstuk men gewoon is den bewoner, Laurens Jakobszoon, in onderscheiding van zoovele anderen als dien naam dragen, te noemen. Wij slaan in ’t voorbijgaan een blik in de zijkamer, waarvan de deur openstaat en ons vergunt, op de tafel, midden in ’t vertrek, een soort van offerkist te onderscheiden, met twee hangsloten voorzien. Verder doorloopende, komen wij in eene achterkamer, waar wij een zestal lieden, om eene tafel gezeten, bijeen vinden. De kloekgebouwde man, in de kracht zijns levens, doch wiens geestige bruine oogen, die tintelen van vuur en vernuft, hem jeugdiger nog doen schijnen dan hij werkelijk is, wiens blonde, een weinig rosachtige lokken in zoo weelderigen overvloed het gezond en blozend aangezicht omringen, is de heer des huizes. Zwart daarentegen is het krullend haar en de kegelvormige baard, en helder blauw zijn de oogen des beeldschoonen [66]jongelings, die aan zijne linkerzijde is gezeten. Deze is Nikolaas Pauw, de telg uit een beroemd Amsterdamsch geslacht, dat reeds meermalen regeeringsambten heeft bekleed. Naast hem zien wij Floris Roodenburg, den schutterhoofdman, uit adellijken huize, wel ijverig voor de zaak der gewetensvrijheid, maar toch tot de zoodanigen behoorende, die zich niet gaarne onvoorzichtig wagen. Dit was onder anderen gebleken uit zijne weigering om ’t verbond der Edelen te teekenen en uit zijne zorg, om eene quitantie van gelden, door de Amsterdamsche Gereformeerden aan Brederode verstrekt, en welker bezit hem in gevaar kon brengen, te verscheuren en door te slikken. Verder vinden wij hier Frank De Wael, mede uit een burgemeesterlijk geslacht en die, schoon ouder dan Reael, zich, in al wat tot de politieke zaken betrekking had, door het scherper doorzicht van dezen leiden laat: voorts Harman Harmanszoon, in wiens spijker of pakhuis „’t Nieuw Jeruzalem.” op de Oude-Zijdskolk, de eerste predikingen der Gereformeerden hadden plaats gehad, en eindelijk, aan de rechterhand van Reael, Adriaan Reinierszoon in ’t Kromhout. Niet minder dan Pauw, schoon op geheel andere wijze, levert hij naar ’t uiterlijke een contrast op met den man, die tusschen hen gezeten is. Zoo levendig als het uitzicht is van Reael, zoo droog en stemmig is dat van Reinierszoon, of Kromhout, gelijk hij meest genoemd wordt. Naar de strenge wijze der Calvinisten zit hem ’t haar sluik op ’t hoofd en elk vlokje, dat dreigde zich wat verder te vertoonen dan aan de deftigheid voegt, is onverbiddelijk weggeschoren, zoodat de groote ooren zich geheel vrij vertoonen. Een onhebbelijk lange neus, een grove bruine knevel en slecht gekamde baard, een perkamentkleurig gelaat, strekken niet, om ’s mans schoonheid te verhoogen; maar toch kenmerkt het geheel ijzeren vastheid van karakter, en uit de donkere oogen spreekt niet alleen eene kalmte, die vertrouwen inboezemt, maar ook tevens eene scherpzinnigheid, die aan de onbehaaglijke trekken iets bevalligs bijzet.

Het was in dat zelfde pakhuis van Harmansz., waar wij zoo even van gewaagden, dat, nu eene maand geleden, alzoo op 30 Maart, eene vergadering plaats had gehad van de aanzienlijkste voorstanders der nieuwe begrippen, waarop dezen zich verbonden hadden, binnen de maand den honderdsten penning hunner goederen op te brengen, ten einde eene som van omtrent ƒ 11,000 bijeen te brengen, tot terugbetaling van voorschotten, gedaan voor kosten, aan wapenen, pakhuishuur, reizen enz., ten dienste hunner zaak besteed. Tot de inzameling dier gelden moest de offerkist dienen, bij Reael geplaatst; en het is, om thans zoowel te onderzoeken wat de giften hebben opgebracht, als te overwegen, wat den Gereformeerden onder de bestaande omstandigheden te doen staat, dat de huidige samenkomst in den Gouden Reael is belegd.

Gewis, geen Amsterdammer meer dan Reael kan gerechtigd en bevoegd zijn, om bij beraadslagingen voor te zitten als die hier gevoerd zullen worden; want niet een heeft meer dan hij getoond, hoezeer hem de zaak der gewetensvrijheid ter harte gaat, noch is [67]hij het voorstaan daarvan met meer beleid en vastberadenheid te werk gegaan. Reeds de Vlaming Pieter Gabriël, die ’t eerst, en wel in de Engelsche steeg den catechismus was begonnen te verklaren, had Reael onder zijne toehoorders mogen tellen: het was Reael, die, met Reinier Kant, Frank De Wael, Maarten Coster, Albert Heyes en Willem Floriszoon, den leeraar Jan Arendszoon uit Kampen ontboden en gepoogd had te bewerken, dat het prediken te Amsterdam dezen vergund werd. Toen dit tegenstand had gevonden bij de Overheid, die nog schroomde in strijd te handelen met de strenge plakkaten, had hij, en duizenden zijner stadgenooten op zijn voorbeeld, dag aan dag de prediking bijgewoond, door Gabriël en Arendszoon, te Overveen, in ’t open veld gehouden: inmiddels telken dage huiswaarts keerende, om den indruk gade te slaan, door deze stoute handelwijze op de Regeering gemaakt.

Bemoedigd door hetgeen hij had waargenomen, was hij een der hoofdbewerkers geweest, dat eerlang ook even buiten de Haarlemmerpoort herhaaldelijk gepredikt werd, en dat, toen de Overheid zulks beletten wilde, de toehoorders zich gewapend naar de vergadering begaven, gereed, desnoods geweld met geweld te keeren. Niet tevreden, den schrik onder de Regeeringsleden gebracht en hen van lieverlede gedwongen te hebben, de prediking op stads grond te gedoogen, had hij nog andere leeraars uit Embden en van elders doen overkomen, om zoo te Amsterdam als door heel Holland de nieuwe leer te verbreiden. De beeldstormerij, die in Augustus 1566 hier ter stede als elders plaats vond, had hem nieuwe aanleiding geschonken, om de sidderende Overheden te doen berusten in al wat hij ten voordeele zijner geloofsgenooten verrichtte. Naar Sint Maarten gereisd, had hij Nikolaes Schelte, pastoor aldaar, overgehaald, Gabriël en Arendszoon in hunne taak te komen verlichten en had hun in ’t Leprozen kerkje doen prediken, ja zelfs bij Burgemeesteren bewerkt, dat er de beelden op hun last waren uitgenomen. Doch had hij getoond hoe onverflauwd zijn ijver was, hij had tevens doorslaande bewijzen gegeven, dat hij langs geene andere dan vreedzame wegen zijn doel wenschte te bereiken, en dat al, wat naar oproer of geweld zweemde, hem tegen de borst stuitte: ja hij was bijna ’t slachtoffer geweest van zijne zucht, om alle baldadigheden tegen te gaan, en ontkwam slechts door een wonder den hem toegedachten dolksteek, bij gelegenheid, dat hij de plundering van ’t Minderbroedersklooster zocht te beletten. Steeds in al wat de rust der stad betrof door de Overheden geraadpleegd en hun vertrouwen genietende, was hij een der voornaamsten geweest onder de teekenaars van de overeenkomst (of zoogenaamde „Orde”), op 30 September 1566 gemaakt, en bij welke den Gereformeerden grooter vrijheid werd toegestaan. Maar niet alleen bij de Regeering van Amsterdam, ook bij Prins Willem te ’s-Gravenhage, en bij Brederode te Vianen, had hij de belangen voorgestaan dier Gereformeerde Gemeente, die hem bij elke gelegenheid tot haar Gemachtigde benoemde. Thans echter was de toestand dier Gemeente, na de krachtige maatregelen, door de Landvoogdes genomen en die de uitwijking, niet [68]alleen van Brederode, maar zelfs van Oranje hadden ten gevolge gehad, op eens hoogst bedenkelijk geworden. Velen, die, om ’t geloof naar Amsterdam als naar een toevluchtsoord waren heengestroomd, hadden de stad weder verlaten, en hun voorbeeld was reeds gevolgd door menigen burger, die er zich niet langer veilig achtte. Het was onder den indruk dier gebeurtenissen, dat de personen, die wij bij Reael aantreffen, zich vereenigd hadden.

—„Wat nieuws?” vraagt, na eene korte stilte, Adriaan Reinierszoon Kromhout: „zeker weinig, dat voordeel geeft.”

—„Bevestigt het zich?” vraagt Roodenburg, „dat de Prins van Oranje het land voorgoed verlaten heeft?”

—„Gij behoeft er niet meer aan te twijfelen,” antwoordt Reael met een blik, waarvan de somberheid de aanwezigen te meer treft, naarmate men die minder van hem gewoon is.

—„En”—herneemt Kromhout, „dat de Landvoogdes eene bezetting soldaten in Amsterdam wil leggen, met Noircarmes aan ’t hoofd?”

—„Noircarmes! dien gruwzamen moordenaar! den beul van Valencijn!” roept Frank De Wael uit.

—„Noircarmes, den beul van Valencijn,” zegt Reael, bevestigend.

—„De tijding is zeker,” voegt Pauw er bij: „mijn vader, en”—hier wijst hij op Roodenburg, „ook de zijne hebben heden morgen Burgemeester Buick naar Brabant vergezeld, om de Landvoogdes te bewegen, dat zij de stad van bezetting verschoone.”

—„Uw beider vaders!” roept Kromhout: „maar dat is immers blijkbaar een valstrik, dien men hun spant. Hoe zouden Burgemeesteren kunnen denken, dat Madame de Parma of die van haren rade een verzoek zouden inwilligen, hun gedaan door twee burgers, die zich juist als voorstanders der Gereformeerden hebben doen kennen?”

—„En niet zonder reden gewis,” zegt Reael, „heeft Buick hen tot zijne medeafgevaardigden doen benoemen. Ik herken hierin de list van dien schalken vos, die hen van hier heeft willen verwijderen, omdat hij hun invloed bij de goede gemeente vreest: en misschien ook, omdat hij de geheime hoop voedt, dat hun de terugkeer uit Brabant niet zal vergund worden.—Twijfelt er niet aan, vrienden! Noircarmes zal hier komen en de vervolging zal aanvangen tegen al, wie in de leste troebelen gemoeid is geweest.—Ik wil u meer zeggen: ik ben hedenmorgen vroeg, namens Burgemeesteren, verzocht geworden, mij voor een tijd uit den weg te maken, tot de bui ware overgewaaid.”

—„En wat was uw antwoord?” vragen allen als uit éénen mond.

—„Ik heb,” herneemt Reael, „mij willen vergewissen, in hoeverre die raad uit ware belangstelling sproot, dan wel alleen gegeven was opdat, indien ik bleef en mij eenig leed wedervoer, Burgemeesteren alle verantwoordelijkheid deswege van zich af konden schuiven.—Ik heb verlangd, dat mij een eervol getuigschrift, onder Stadszegel, verleend werd, om mij tot paspoort te dienen. Het antwoord strookte niet volkomen met de beleefdheid der waarschuwing: immers, het luidde, dat Burgemeesteren thans te veel overkropt [69]waren met bezigheden, om aan mijn verzoek te voldoen; doch dat men ’t stuk mij zou nazenden, indien ik de plaats mijner bestemming opgaf.”

—„En wat is thans uw voornemen?” vraagt Kromhout.

—„Mijn besluit in dezen zal afhangen van de gezindheid, die ik bij mijne vrienden bespeur. Willen zij met mij het dreigend onweer trotseeren, goed en bloed opzetten en desnoods hun leven ten offer brengen aan de zaak der gewetensvrijheid, ik zal met hen pal staan,—achten zij het meer geraden, zich naar de omstandigheden te voegen en elders een gunstiger tijd af te wachten, ik zal, wat het mij kosten moge, mij van hier verwijderen en geduld oefenen.”

—„Ik denk er over als gij,” zegt Kromhout: „en uw gedrag zal het mijne bepalen.”

—„Met mij,” zegt Pauw: „is het een bijzonder geval, en, wat er gebeure, ik mag de stad niet verlaten: mijn vader heeft mij de bezorging zijner zaken, gedurende zijne afwezigheid, opgedragen:—ik mag zijn vertrouwen niet teleurstellen, en moet zijne terugkomst verbeiden.”

—„Ik,” zegt Harmansz., „zie evenmin kans, mij te verwijderen, en mijne zaken in den steek te laten.—Wat mijn leven betreft, het is in Gods hand, en ik acht mij elders niet veiliger dan hier.”—

—„Wat mij betreft,” zegt De Wael, „ik volg Laurens Jakobsz.: blijft hij, zoo blijf ik ook: acht hij ’t raadzaam te vertrekken, zoo pak ik mijn boeltje.”—

—„En Reinier Kant?” vraagt Kromhout: „hij zou immers hier komen. Laat hij zich nu wachten, hij, die altijd de voorste was bij elke handeling en elken voorslag?”

—„Ook mij ontrust zijn uitblijven,” antwoordt Reael: „wat brengt Stijntje?”

Deze laatste woorden worden gericht tot de dienstmaagd, die binnentreedt en haren meester een briefje ter hand stelt.

—„Wordt er antwoord gewacht?” vraagt Reael.

—„Neen meester! de jongen, die ’t bracht, heeft zich terstond weer verwijderd,” antwoordt Stijntje.

—”’t Is wel! laat ons alleen,” herneemt Reael, „van Kant!” vervolgt hij, zoodra de dienstmaagd uit de kamer is: „zou hij verhinderd zijn?—Maar wat is dat?”

—„Is hem iets overkomen?” vraagt Kromhout, bespeurende, hoe de kleur op ’t gelaat van zijn vriend, nu deze ’t briefje geopend heeft, onder ’t lezen verschiet.

—„Van den beurtman. 29 Aprilis. Ik berg mij. Berg u ook.— Kant.—Ziedaar den geheelen inhoud van ’t briefje,” zegt Reael.

—„Heeft Kant gevaar geroken?” roept Kromhout: „is Kant heengegaan, zonder ons zelfs vooraf te waarschuwen, dan voorwaar mogen ook wij alle hoop wel opgeven.”

—„Nog één punt moet opgehelderd worden, eer ik mij van hier begeef,” zegt Reael: „het is heden de dag, waarop wij bepaald hadden, de giften, in de kist verzameld, te tellen. Uit het meer of min [70]aanzienlijke der bijeengebrachte som, zullen wij kunnen opmaken wat wij te vreezen of te verwachten hebben.”

Onder het uiten van deze woorden rijst hij op, en gevolgd van zijne vrienden, begeeft hij zich naar de zijkamer. Daar verbeidt hen een aandoenlijk schouwspel. Eene vrouw in rouwgewaad, armoedig, doch zindelijk gekleed, staat bij de offerkist, waar zij juist hare gift heeft gebracht.

—„Het is de weduwe, die haar penninksken offert!”—fluistert Reael Kromhout in. „God geve, dat ook de vermogenden van hun rijkdom gegeven hebben, gelijk zij van hare armoede.”

Met gebogen hoofd en zedig nijgende, glijdt de arme vrouw de zes vrienden voorbij, en verwijdert zich, terwijl allen, als door een zelfde gevoel gedreven, den breeden hoed van ’t hoofd nemen, en haar eerbiedig groeten.

—„En nu,” zegt Reael: „de kist onderzocht. De vrienden hebben, zoo ik hoop, de sleutels meegebracht?”

Pauw en Roodenburg, die met hem tot bewaarders der penningen waren aangesteld, halen op deze vraag ieder een sleutel voor den dag, Reael vertoont den zijnen: de twee hangsloten en het slot der kist worden geopend en het deksel afgelicht.—Bij den eersten blik, daar binnen geworpen, openbaart zich op het gelaat van de aanwezigen een trek van teleurstelling.

—„Er is niet veel goud bij,” zegt Roodenburg.

—„De benoodigde ƒ 11,000 zijn er althans niet,” merkt Harmansz. aan.

Het geld wordt uitgestort en nageteld: het bedrag is ƒ 747–8 stuivers en 6 penningen.

—„En nu,” zegt Reael, „heb ik althans geen verder bewijs noodig, dat een langer verblijf hier niet meer zou zijn dan eene doellooze uittarting van ’t gevaar. Indien zij, die zoo boud gesproken en, bij eere, trouwe en mannenwaarheid, zich verbonden hebben den honderdsten penning hunner goederen op te brengen, om zoo heilige schulden af te doen, nog te veel gehecht zijn aan den Mammon, om hun woord na te komen, zullen zij dan hun leven veil hebben voor de zaak des Heeren?—Met dezulken is niets voor ’t oogenblik aan te vangen: en wij zullen moeten wachten tot hun geweten en gewis ook eene bittere ondervinding hen tot andere inzichten doen komen.—Vrienden! mijn boeier ligt aan de kaai.—Ik ga heden avond onder zeil naar Medemblik. Wie vergezelt mij?”

—„Gaat uwe vrouw mee?” vraagt Kromhout.

—„Zij zal bij hare moeder blijven,” antwoordt Reael, „die devoot Katholiek is, doch haar om haar geloof niet kwellen zal en waar niemand haar zal moeien; wij zullen later zien, of zij zich bij mij zal kunnen voegen.”

—„Maar de mijne zal mij niet alleen laten trekken,” zegt Kromhout: „al mijne verwanten en de hare zijn heftig op ons gebeten, over hetgeen zij onze kettersche gevoelens noemen, en zij zou bij hen eene hel op aarde hebben.”

—„Zij zal mij welkom zijn,” zegt Reael. [71]

—„En nu de gelden?” vraagt Pauw.

—„Breng die aan de vrouw van Cornelis Loefszoon,” antwoordt Reael, „die den Heer Van Brederode gehuisvest en er zelfs geen dank voor bekomen heeft.—Of weet iemand er een beter gebruik voor?—Niet?—Wel, dan zij het zoo. Vriend Frank! ik reken ook op uw gezelschap t’ avond?”

—„Ik zal er zijn,” zegt De Wael.

En, werkelijk, nog dien zelfden avond voerde de boeier van Reael hem en De Wael, benevens zekeren bontverkooper, Matthijs Janszoon genaamd, en Kromhout met zijne vrouw en veertienjarig dochtertje het IJ uit. Den tweeden Mei kwam het gezelschap te Medemblik; doch zich daar niet veilig achtende, trok het met een karveelschip naar Wieringen. Vruchteloos toefde het daar op de beloofde paspoorten: de Regeering van Amsterdam liet hun weten dat zij die zelven konden halen: bewijs genoeg, dat de afgifte nimmer bedoeld was geweest. Inmiddels onderricht, dat men hen vervolgde, waren zij naar Vlieland overgestoken, met oogmerk, om aldaar eene gelegenheid te zoeken, om verder te komen. Alle schepen, schuiten, pinken waren echter in beslag genomen en te hachelijker werd de toestand der vluchtelingen, toen de Schout een verzoek van Burgemeesteren van Amsterdam bekwam, om hen te vatten. Gelukkig kregen zij er kennis van, en, van den nood eene deugd makende, vonden zij eene oude krabbeschuit, die wel een halfjaar in den grond gelegen had, bij nacht, boven water en staken zij er mede van land. Doch zoo lek was dit broze vaartuig, dat zij den koers naar Harlingen wendden, om daar binnen te loopen. Dan pas waren zij in ’t gezicht dier haven gekomen, of daar vertoonde zich een schouwspel, wel geschikt om hen met nieuwe angsten te slaan. Een schip, dat een honderdtal vluchtelingen vervoerde, waaronder de Heeren Van Batenburg, de Friesche Edelen Beima en Galama, den Jonker Van Ilpendam en andere lieden van aanzien, werd aanboord gelegd en overweldigd door een oorlogsvaartuig, ’t welk de Stadhouder van Friesland had afgezonden. Met reden beducht, dat hun een dergelijk lot zou treffen, hielden de Amsterdammers af, en zeilden naar ’t Wad, den Abt genaamd. Hier brachten zij den nacht door, besteedden dien om de lekke schuit met het linnen, dat zij bij zich hadden, te kalefateren, en sukkelden zoo voort, totdat zij eindelijk den 20^sten Mei behouden te Embden aankwamen.

Hoe, elf jaar later, de staat van zaken binnen Amsterdam veranderde, hoe zoovelen, die vroeger met levensgevaar ter stede uitgevlucht en ellendig en berooid als ballingen hadden rondgezworven, zich door dien omkeer aan ’t hoofd der regeering hunner stad gesteld zagen, hoe Adriaan Pauw en Kromhout onder de eerstbenoemde nieuwe Burgemeesteren geteld werden, hoe eindelijk ook Reael, kort daarna te Amsterdam teruggekeerd, er aanzienlijke ambten bekleedde, en hoe zijn roem nog verdonkerd werd door dien van zijn [72]doorluchtigen zoon, dat alles is te vaak verteld en te algemeen bekend, om hier nog herhaald te worden.

In Visschers Roemer.

Wij zetten onze wandeling voort, en, op den Eersten November van ’t jaar 1623 het Damrak ten einde gekomen zijnde, slaan wij rechtsom, de „Uiterste” of „Nieuwe Brug” over. De nieuwe huisjes, die hier de zware (voor vijf jaren weggebroken) Sint-Olofspoort vervangen, aan de rechterzijde latende, vervolgen wij onzen weg langs de kaai, die, onder den naam van „Houttuinen,” zich uitstrekt langs het IJ. Aan den „Schreiers-hoek” en „-toren” gekomen, houden wij altijd rechts en volgen de kaai, met groene boomen beplant, langs de gracht, die voorheen de „Uiterste” of „Stedegraft” geheeten werd. Zij heeft dien naam echter afgelegd, sedert het buitendijksch land aan de overzijde meer en meer betimmerd werd, en de kaai wordt nu, naar de vaartuigen, tot wier gewone ligplaats zij verstrekt, de „Geldersche Kaai” genoemd. De overzijde, vroeger de timmerwerf van de vloot, is gedurende de laatste vijf-en-twintig jaren dicht met huizen bezet en met straten en stegen doorsneden. Geen anderen toegang heeft zij vooralsnog met de eigenlijke stad, dan door de kleine Waterpoort, over de brug van dien zelfden naam, die wij voor ons zien. Maar zoover reikt onze wandeling niet. Wij staan stil voor eene woning, die, even voorbij Schreiershoek, zich door hoogte, breedte en bouworde voordeelig van de belendende huizen onderscheidt. De hooge voorgevel is van roode baksteenen opgebouwd, smaakvol afgewisseld met gele tufsteenen en, waren wij hier slechts eene maand vroeger gekomen, wij zouden dien geheel verscholen zien achter de groene en breede wingerdbladeren; slechts enkele en thans verdorde zijn er van overgebleven aan de ranken, die, oprijzende uit den houten koker, binnen welken de stam vervat en tegen schade beveiligd is, zich op de hoogte der eerste verdieping naar alle zijden uitbreiden, en, zich om en langs de vierkante kruisramen heenslingerende, in ’t najaar de bewoonsters der bovenkamers op het plukken van hare gouden trossen schijnen te noodigen11.

Het onderhuis is geheel bekleed met een houten beschot: fraaie houten pilasters rijzen aan weerszijden van de deur en tusschen de vensters, en torsen eene kroonlijst met keurig beeld- en snij- en [73]lofwerk voorzien. Niet minder sierlijk gesneden is het lijstwerk, dat de ramen omvat, en keurig van uitvoering is het beeldje, dat, boven de deur prijkende, een visscher vertoont, doch blijkbaar niet een van de gewone soort; althans uit het schepnet, dat hij, omgekeerd, in de linkerhand houdt, stort hij geen visschen, maar muntspeciën in een open koffer uit, en zijn vischwant ligt, aan denzelfden kant, heengeworpen over balen, vaten en koopmansboeken; terwijl, rechts van hem, allerlei zinnebeelden van kunst en wetenschap op elkander zijn gestapeld en hij met de rechterhand een roemer omhoog heft. Dit fraaie beeldhouwwerk, evenals het geheele onderhuis, door een groene luifel beschut, zinspeelt op den naam des laatsten bewoners, en kondigt ons aan, dat wij, wanneer wij langs de drie blauwe stoepsteenen de deur zijn binnengetreden, ons bevinden

Ik zeg het „saligh Roemers-huys;” want de man, die zijn naam aldus in den vorm van een rebus boven zijne deur heeft laten beitelen, Roemer Visscher, is niet meer: voor drie jaren is hij, tot smart van allen, die hem kenden, overleden.

Maar het is niet in het huis des rouws, dat ik u thans wil inleiden: integendeel, de rouw is geweken en alles kondigt vreugd en vroolijkheid aan. Voor de stoep prijkt eene eerepoort van sparretakken, hulst en nimmerdor, bestoken met oranje-appels en vlaggen van papier en klatergoud, en saamgebonden met veelkleurige linten: en van die eerepoort hangt in ’t midden eene sierlijke kroon af, waar, al moge het welriekende gebloemte der Junimaand er aan ontbreken, toch geen bontgekleurde bloemen falen, uit gaas, wit papier en andere stof op ’t kunstigst vervaardigd. Festoenen en vlaggedoek zijn om de deur geslingerd, die openstaat en ons het gangportaal doet zien, waar twee gouden naamcijfers, in een wit ovaal, ons tegenblinken. De straat, aan weerszijden is (niet zwart gelijk men in de 19^e eeuw zal zeggen, als eene afschuwelijke mode de mannelijke sekse bijna uitsluitend in effen donkere kleederdracht zal gestoken hebben, maar) bont van menschen: net gekleede buurkinderen, met blozende wangetjes, staan gereed, het Bruidspaar, als ’t van ’t kantoor van Huwelijkszaken terug zal keeren, met loovertjes, suikererwten en speculatie te bestrooien; want de Bruid, die verwacht wordt, is de jongste dochter uit den huize, is Maria Tesselschade, Roemer Visschers dochter.

Al behooren wij niet tot de genoodigden, en al is het nu een dag, waarop zelfs de gulheid van den „ronden Roemer,” die aan elken beschaafden bezoeker een welwillend onthaal waarborgde, geene anderen, dan die tot het feest behoorden, zou hebben kunnen toelaten, wij maken gebruik van den tooverstaf der verbeelding, die elken toegang voor ons opensluit en niet gedoogt, dat er iets voor ons verborgen blijve: wij treden de lange gang ten einde en eene [74]achterkamer binnen, waar reeds een aanzienlijk deel der gasten vergaderd is en de komst van het Bruidspaar verbeidt.

Wij zullen met die gasten, althans met velen onder hen, nader kennis maken: maar vooraf willen wij een blik om ons heen slaan.

Reeds in gewone dagen levert de kamer bijzonderheden genoeg op, om ons eenige uren met het beschouwen daarvan bezig te houden. Ik spreek niet alleen van de roode gordijnen van kostbaar kroonsaai, die voor de langwerpige boogvensters hangen, met kleine in lood gevatte, rijk beschilderde ruiten: van de fraai gebeeldhouwde kolommen, die de hooge schouw steunen, boven welke een keurig fruitstuk van Adriaan Van Utrecht prijkt: noch van de sakredaanhouten glazenkast met keurig porselein; meer nog dan een en ander verdient dit trezoor uwe opmerking, waarop fijne roemers prijken, door de kunstvaardige handen der dochters van den huize op ’t bevalligst gesneden en met opschriften versierd: en die beeldjes en vruchten, door haar uit was geboetseerd: en, aan den wand, dat borduurwerk in ebbenhouten lijsten, en die teekeningen of schoonschriften, waarmede zij vroeger haren vader op menigen geboortedag hadden verjaard. Ook het afbeeldsel van den vader prijkt er; dat rustig en krachtvol wezen, waar goedhartigheid en schalksch vernuft op zijn vermengd: en naast het zijne hangen de afbeeldsels van zijne vrienden, en herkent men het diep gegroefde gelaat van den geleerden vriend en medestrijder van Willem I, Dirk Volkertsz Coornhert, en de fijne aristocratische trekken van den classiek-gevormden koopman, Hendrik Laurenszoon Spieghel.—Maar voor dat alles en nog meer, dat de pronkzaal bevat, wij hebben er thans geen oog voor; want deze dag is, als wij reeds zeiden, een buitengewone: de zwart en wit geruite marmeren vloer is bestrooid met loovertjes en winterbloempjes, acht festoenen van groen en gebloemte zijn met het eene einde vastgemaakt aan krammen, in de bovenhoeken van het vertrek, en aan het midden van elke bovenlijst geslagen, terwijl de andere einden zich vereenigen aan een knop, op korten afstand van den wand in de zoldering bevestigd: en van dien knop hangt, vlak tegenover den schoorsteen en voor den grooten Venetiaanschen spiegel met kristallijnen rand, een zware kroon van goud en gebloemte, met zijden linten doorstrikt, boven eene kleine verhevenheid, waarop, in een prachtig getooiden armstoel, de Bruid „te pronk” zal zitten—gelijk de gewone uitdrukking luidt.—Nemen wij de gelegenheid waar, om, zoolang die „bruidstroon” nog ledig blijft, het oog te slaan op de aanwezige gasten, die de komst der nieuwgetrouwden verbeiden, en aan welke inmiddels, door net getooide Juffers, speelnooten der Bruid, hippocras en hylikmaker12 wordt aangeboden.

Bont en gemengd is doorgaans toch het gezelschap, wanneer, gelijk ten deze het geval is, Bruid en Bruidegom in verschillende plaatsen te huis behooren, en zonder dat de wederzijdsche familiën [75]met elkander in betrekking staan. Maar bont vooral en gemengd zou in elk geval het gezelschap op het feest van eene der dochters van Roemer geweest zijn, ten gevolge van de uiteenloopende soort harer kennissen. Het huis van Roemer toch was vanouds eene soort van vrij territoir, waar ieder, welke ook zijne politieke of godsdienstige denkwijze was, welkom werd geheeten, en alleen zij uitgesloten, die zichzelven en anderen tot last en verveling waren. Roemer Visscher toch en de zijnen waren aan de leer hunner vaderen getrouw gebleven, maar daarom had hij zich niet, na den omkeer van zaken, zooals velen onder zijne geloofsgenooten, teruggetrokken uit den omgang met hen, die anders dachten als hij. Hij was een veel te groot minnaar van de fraaie letteren zoowel als van het beoefenen en opbouwen der moedertaal, en bovendien van te gezelligen aard, om, waar het lieden betrof, wier wetenschappelijke richting met de zijne overeenstemde, of wier tegenwoordigheid zout en leven aan het onderhoud gaf, die, in één woord, gereed waren met hem (om de taal zijner eeuw te spreken) offers aan Apollo en de Muzen te brengen, af te vragen of zij tot de Oude Geuzen of tot de Pausgezinden behoorden. Daarom ontbraken thans ook genen zoomin als dezen, nu het er op aan kwam, de bruidstranen zijner geliefde dochter te komen—drogen, had ik haast gezegd; ik meen—opdrinken. Zie maar dien krassen zes-en-zeventiger, met zijn doordringenden blik, zijn scherpgeteekenden neus en kortaf gebiedenden toon, die daar in gindschen hoek een roemer hippocras aanneemt, hem door een bekoorlijk blond maagdelijn aangeboden: dat is de eerste openlijke verdediger van het stelsel, waarvan het uitvoeren hem voor vijf jaren zijne plaats in de vroedschap en aan ’s Lands Advocaat het hoofd gekost heeft—Cornelis Pieterszoon Hooft, oud-geus, rederijker, maar vooral Amsterdammer in zijn hart: en de man met wien hij zich onderhoudt is—zijn gewaad, hoe deftig, ja stemmig, zou ’t ons niet verraden—een Roomsch-Katholiek Priester;—maar die Priester is Jan Albert Ban, tevens rechtsgeleerde, en bovendien—wat hem hier zoo welkom wezen doet—wijdberoemd musicus; een man, die, als Vondel van hem zingt,

Een ander Roomschgezinde, de Haagsche Advocaat Gysbert Corneliszoon Plemp, staat wat verder, in levendig gesprek gewikkeld met de schoone en lieftallige kasteleines van Muiden, Christina Van Erp: en zij herinnert hem, hoe hij ook hare bruiloft met den Drossaard bijgewoond en met een gedicht heeft opgeluisterd: jammer maar, denkt zij er bij, dat het in ’t Latijn was. Ook de Drossaard zelf bevindt zich in de nabijheid en ook hij drukt de hand aan een Katholiek, den Advocaat Vechters, zoo beroemd als taalvorscher en om zijne rijke boekverzameling. In dien anderen hoek wedijvert [76]Dr. Samuel Coster, de reeds bedaagde Academist, met den jongen en vroolijken Daniël Mostert—die in ’t vorige jaar tot Secretaris der stad is aangesteld, en wiens kittelend vernuft aan den naam beantwoordt dien hij draagt—wie ’t meest de Juffers, die om hem staan, door kwinkslagen en kluchtige gezegden een lachje afpersen, ja nu en dan een blos op de wangen zal jagen.

Zeer verschillend, wat maatschappelijken toestand, rang en betrekking aangaat, zijn de twee personen, die daar in een levendig gesprek gewikkeld zijn: de een, met dat geestig en levendig oog, met die innemende gelaatstrekken en dien zwier in houding en gebaren, die den man der meest verfijnde beschaving kenmerkt, heeft op veertigjarigen leeftijd reeds eene schitterende loopbaan gehad, en reeds Oost-Indië als Gouverneur-Generaal bestuurd; de andere, iets jonger dan hij, met een thans eenigszins bleek en ziekelijk voorkomen, dat zijne fonkelende adelaarsoogen des te meer doet uitkomen, is eenvoudig een welgesteld winkelier in de Warmoesstraat;—maar toch zijn Laurens Reael en Joost Van den Vondel vrienden; ja broeders, vereenigd door gelijkheid van smaak en gemeenschappelijken taal- en letterarbeid. Hun beider reeds bejaarde vriend, de koopman en kunstmeceen Laurens Baeck, voegt zich bij hen: hij heeft zijne hofstede Schey-Beeck in de Beverwijk verlaten, om met zijne bekwame zoons Justus en Jacob en zijne bevallige dochters Katharina en Debora het trouwfeest der pupil van hun vriend Hooft te komen bijwonen.

Nevens Jacob Baeck bemerkt gij diens boezemvriend, den drie-en-twintigjarigen Willem Van den Vondel, met wien hij redeneert over een voornemen, dat zij hebben opgevat, om te zamen het klassieke land der kunst, het schoone Italië te gaan bezoeken. Met zeldzame gaven des verstands en des harten toegerust, is Willem Van den Vondel steeds de lust en de vreugd geweest, eerst van zijns vaders huis en later van allen, die hem kenden, maar vooral is hij de lieveling van zijn ouderen broeder, die, zij het ook al te nederig, aan al wie ’t hooren wil verklaart, „dat Willem hem verre overtreft.” De zooveel belovende jongeling zal die reize naar ’t verre Schiereiland doen; maar helaas! om nimmer in zijn vaderland terug te keeren.

Doch wie is die andere jongeling, slechts weinig ouder dan pas genoemden en die, meer dan zij, ja, meer dan vele mannen van jaren en gezag, hier de aandacht der aanwezigen en niet het minst die der jufferschap tot zich trekt? Zijne rijke en hoofsche kleedij is naar den allerlaatsten smaak, doch wordt met zooveel gemak gedragen, dat men terstond den man herkent, die zich zwierig kleedt, omdat zijn stand het medebrengt en niet, omdat hem zijn snijder aldus heeft opgeschikt. Zijn bruin gelaat kan wel niet schoon genoemd worden, doch het tintelt van geest en leven: en in stem, in spraak, in manieren spreidt hij dat bevallige, dat innemende, dat echt hoffelijke ten toon, ’t welk noch goud, noch hooge betrekkingen, noch al de moeite, die men aanwendt, kunnen verschaffen aan hem, wien het van natuur niet eigen is. Zie! daar spreekt hij met [77]de juffers over Fransche modes, over menuetten, pavanes en sarabandes, terwijl Debora Baeck aan eene van hare kaartjes13 ronduit verklaart, nooit een danser te hebben gehad, die netter passen maakte en beter in de maat bleef; of wel, hij redeneert over muziek, en meester Dirk Swelinck, de wijdberoemde organist, vertelt overluid, dat hij zelden bij een liefhebber meer kennis van het vak bij meer voortreffelijkheid van uitvoering gevonden heeft. Maar daar komt ’s Legers Opperwachtmeester Wijts, een der helden uit den vrijheidsoorlog en der bekwaamste krijgskundigen uit zijn tijd, onzen jongeling in ’t gemoet, drukt hem de hand en doet hem een paar vragen aangaande ’t beleg van Bergen-op-Zoom: en de ander antwoordt daarop, zonder zich te bedenken, met een zaakkennis, die, aan wie hem niet kennen, al licht zou doen gelooven, dat hij een krijgsman is van beroep. Intusschen acht de grijze Burgemeester De Vlaming van Oudshoorn het de moeite wel waard, van de gelegenheid gebruik te maken, die zich voordoet, om een woordje over staatkunde te wisselen. Hij treedt naar onzen jonkman toe, en, hem met meer eerbiedigheid aansprekende dan men in iemand van zijn stand en achtbaarheid tegenover een jongen spring-in-’t-veld verwachten zou, veroorlooft hij zich een paar „bescheiden vragen” aangaande het vermoedelijk doel der zending, die de Heer Gramaye vanwege Keizer Ferdinand bij de Heeren Staten volbrengen komt. Op zedigen toon, maar zonder aarzeling, geeft de jongeling de verlangde inlichtingen, ja treedt daarbij in bijzonderheden, die genoeg bewijzen, dat hij aan een goed geheugen een helder doorzicht paart en den sluier weet op te lichten, waaronder de diplomatie haar geheimen zoekt te verbergen;—nauwelijks heeft hij aan de weetgierigheid van den Burgemeester voldaan of Plemp klampt hem aan boord, om over een paar onlangs verschenen emendaties op Virgilius te spreken en Pieter Corneliszoon Hooft, zijn slag waarnemende, duwt hem een dichtgevouwen papier in de hand en bijt hem in ’t oor: „ziehier het sonnet, waar ik u over gesproken heb. Wees zoo goed het eens in te zien en te betuttelen14 waar ’t noodig zijn mocht.”

De jongeling, die evengoed in de dans-, muziek-, krijgs- en staatkunst te huis is als in de oude en nieuwe letteren, die in vlugheid van vernuft, schranderheid van oordeel, blijmoedigheid van geest en voortreffelijkheid van inborst voor geen der hier aanwezigen onderdoet, en die eenmaal als geheimschrijver van drie vorsten uit het huis van Oranje en niet minder als kernachtig dichter zich een beroemden naam zal weten te verschaffen, is de Hagenaar Constantijn Huyghens.

Was het wonder, dat hij de hofstad verlaten had om het bruiloftsfeest van Tesselschade te komen vieren? Reeds voor een jaar of vijf had hij de kennis met Roemers dochter op ’t Huis te Muiden gemaakt en tusschen hen was eene vriendschap ontstaan, gelijk [78]men zelden tusschen lieden van verschillende kunne aantreft, en die hun geheele leven duren zou. Hiervan getuigde o. a. het gedichtje, dat hij aan de gezusters geschreven had, in dank voor suikerpeen.

Reeds vroeger, bij den dood van haren vader, had hij aan het „vriendelijk paar Weesen” een aandoenlijken troostbrief in verzen geschreven, haar bemoedigende met het denkbeeld, dat Hooft haar voortaan tot een voogd en tweeden vader verstrekken zou: en nu een jaar geleden schreef hij uit Londen, waar hij zich bevond als Gezantschaps-Secretaris, een anderen berijmden brief aan ’t waardige drietal, zijn vurig verlangen uitdrukkende om hen terug te zien.

Hoe weinig het echter gefaald had, of hij zou door het slechte weer verhinderd zijn geweest de reis naar Amsterdam te ondernemen, blijkt uit de volgende dichtregelen, die Tesselschade weinige dagen geleden van hem ontvangen had:

’t Bleef dus ja, en het werd nog nader door een tweede brief bevestigd:

Maar, nu wij de gasten, immers de voornaamste onder hen, in oogenschouw hebben genomen, wordt het tijd een blik te slaan op haar, die eigenlijk in de eerste plaats onze belangstelling, althans onzen groet verdiend had, op haar, die den last der bezorging van het feest op zich genomen heeft, en ons tot harent ontvangt, op Anna Roemers.

Tien jaren ouder dan Tesselschade en dus reeds in haar veertigste jaar getreden, is Anna nog immer in de volle pracht eener schoonheid, die van geen verwelken schijnt te weten, nog immer

Vreemd moge het schijnen, dat eene zoo bevallige, zoo rijk begaafde vrouw tot heden ongehuwd gebleven is; maar, zoo zij nog geen plichten als echtgenoote te volbrengen heeft, het is alleen daaraan toe te schrijven, dat tot heden andere plichten op haar rustten: eerst de verpleging van haren vader en het bestier over diens huis: later, na zijn dood, de gehechtheid aan hare jongste zuster, bij wie zij eenmaal de rol eener moeder vervuld had en ook nu nog bleef vervullen, al was het kind voorlang opgegroeid tot maagd en nu reeds haar derde kruis nabij. Maar thans staat die zuster op het punt het ouderlijke huis voorgoed te verlaten en zich met haren gemaal elders neder te zetten: en thans heeft ook Anna begonnen te gevoelen, dat het niet goed is voor den mensch, alleen te zijn. Reeds is haar hart, weldra wordt ook hare hand weggeschonken aan den zoon uit een aanzienlijk Dordtsch geslacht, doch zelf in ’t Noorden van West-Friesland gevestigd; aan Dominicus Booth Van Wesel, wiens kennis zij te Alkmaar gemaakt had, toen zij aldaar met hare zuster het gezin van diens verloofde bezoeken [81]ging, en zij zal hem volgen om hem gelukkig te maken en, door geheel Nederland bij voortduring vereerd, nog als zestigjarige vrouw om hare zeldzame gaven en bevallig voorkomen en minzaamheid, den geleerden Puteanus te Leuven en diens gezin in verrukking te brengen en door hem als eene tiende Muze te worden afgeschilderd.

Maar hoor!—een gedruisch ontstaat daar buiten: een geluid van vedels en fluiten klinkt van uit een zijvertrek, waar de muzikanten vereenigd zijn: al de gasten geraken in beweging, zien naar de deur en scharen zich rechts en links om den vrijen doortocht te laten aan het jeugdige paar, dat, vergezeld van zijne getuigen, teruggekeerd is van ’t Stadhuis en nu onder oorverdoovend gejuich der op straat verzamelde menigte,—een gejuich van uit de opperzaal straks beantwoord—de woning, en weldra ook de zaal is binnengetreden.

„Ruim baan! ruim baan! Plaats voor de Bruid!” klinkt het van allerwegen: en Tesselschade begeeft zich naar den voor haar bereiden troon; maar haar oog zoekt en ziet onder die schare hare zuster Anna alleen, en de beide zusters vallen in elkanders armen, terwijl warme tranen uit beider oogen elkanders gelaat bevochtigen. Eene eerbiedige stilte vervangt het gedruisch en met aandoening staren de omstanders op de zoo innig verknochte—nu welhaast voor lang gescheiden—zusters. Nu vermant zich echter de Bruid en, na nog een hartelijken kus aan hare beminde Anna, laat zij zich door haren Bruigom verder leiden en neemt plaats op den voor haar bestemden zetel. En wel verdient die thans zijn naam van „troon;” want geen koningin kon dien waardiger bekleeden dan zij van wie wij ’t nauwelijks durven beproeven, eene beschrijving te geven.

Een hoog opstaand kanten mutsje, boven hetwelk een gouden kroontje, met paarlen omzet, zich verheft, omvat het hoog gekapte „goutdradich hayr” van Tesselschade: haar hals is door een drie dubbel geplooiden, breed uitstaanden kraag van kostbaar kant omvat; een blauw satijnen kleed met bonten rand omsluit hare rijke gestalte en laat, van voren open, een borstlap zien, die schittert van gesteenten en een onderkleed van gele zijde, op ’t rijkst met bloemen gestikt, waarop, van den gordel af, een gouden snoer nederhangt, van afstand tot afstand met paarlen geschakeld en aan welks einde een reukbal vastzit, van gouddraad gevlochten en met vonkelende robijnen, turkooizen en andere puik-juweelen bezet. Maar hoe fraai dit alles zij, het kan de schoonheid alleen opluisteren, niet verhoogen, van haar, die wij als Bruid begroeten. Bevallig, rank en toch krachtvol is hare gestalte: en de gezondheidsblos op het lelieblank gelaat getuigt, dat wij hier niet te doen hebben met eene dier loome, smachtende, verwende juffers, die den halven morgen in ’t bed verslapen, een groot gedeelte van den dag aan de kaptafel doorbrengen, en zoowel den zonnegloed als het minste tochtje vreezen: en evenmin met eene dier savantes, die, aan studeervertrek of salon gekluisterd, de kamerkleur verkrijgen als een onmisbaar gevolg van een zittend leven; maar wel met eene zoodanige, die noch lucht noch zonnestralen schuwt en zelfs voor geen [82]lichaamsoefeningen terugdeinst. En inderdaad, niet alleen is Roemers jongste dochter ervaren in muziek en schilderkunst, niet alleen weet zij op ’t glas te snijden, in was te boetseeren en met de borduurnaald te tooveren, niet alleen weet zij Tasso’s „Verlost Jeruzalem” in Nederduitsche verzen te vertalen, maar ook heeft zij, toen nog haar vader in „de Kreeft” over den Stads Singel woonde, waar in den tuin een groote en diepe vijver was, met hare zusters het zwemmen geleerd. Wakkerheid en levenslust stralen dan ook af van haar gelaat en schitteren ons tegen uit die groote bruine oogen, die spiegels der reinste en edelste ziel: parelwitte tanden glinsteren tusschen het koraal van fijngevormde lippen: het breede voorhoofd duidt een kloek en veel omvattend verstand—de kleine, recht nedervallende Grieksche neus vastheid van karakter aan: de fraaie handen, aan de polsen met een zesdubbel parelsnoer omgeven, zijn blank en zacht als fluweel: maar zoo ’t u gebeuren mag, ze te drukken, zult gij voelen, dat in die poezele vingers kracht verborgen is en dat de vereelte toppen gewoon zijn, vedelsnaar en graveerstift te hanteeren.

Ter rechter-en linkerzijde van de Bruid, op lagere zetels, doch mede op den „troon” wordt de plaats van de Bruid, die anders aan de wederzijdsche moeders zou toekomen, bij ontstentenis van dezen, rechts bekleed door ’s Bruigoms zuster, links door de tweede van Roemers dochters, Truitje, sedert eenige jaren de gade van Nikolaas Van Buyl. Misschien is het aan dat huwelijk te wijten—waardoor zij vroeg reeds haars vaders huis verliet, en, aan huiszorg gebonden, minder dan hare zusters den omgang bleef aanhouden met doorluchte en beroemde vernuften—dat Truitje Roemers, twee eeuwen lang, geheel vergeten zal blijven bij de geschiedschrijvers, die zoo luid van Anna en Tesselschade zullen gewagen. Maar wij vergeten haar niet, de derde in een trits bevalligheden: wij kennen ook haar een billijk deel toe van den roem, die hare zusters omstraalt.

De gasten zijn achtereenvolgens de Bruid komen begroeten: daar nadert ook Huyghens, en, hield de etiquette Tesselschade niet aan haren troon gebonden, zij ware hem te gemoet gesneld, om hem de hand te drukken. Dit laatste veroorlooft zij zich echter, terwijl zij hem voor zijn heilwensch dank zegt, hem hare blijdschap te kennen geeft, dat hij toch de winterstormen getart heeft, en zij hem haren Bruigom voorstelt, die nevens haar staat. Ja! den Bruigom!—hebben wij dien vergeten, den held van ’t feest, dat wij van hem geen gewag maakten?—Neen gewis niet; maar juist, omdat hij de held van ’t feest is, kan hij het ons niet ten kwade duiden, zoo wij hem, evenals zulks met de theaterhelden doorgaans het geval is, na de mindere personages laten optreden.

Wie is hij nu, de man, aan wien Tesselschade de voorkeur heeft geschonken boven zoovele kloeke vernuften als naar hare hand dongen? Zeker een geleerde, een toonkunstenaar, een dichter, een staatsman, of in allen gevalle iemand, die zich op deze of gene wijze heeft beroemd gemaakt? [83]

De Bruigom is niets van dat alles: hij is eenvoudig een zeeofficier, die, wanneer hij aan wal is, te Alkmaar woont en antwoord geeft op den (alles behalve dichterlijk klinkenden) naam van Allart Janszoon Crombalgh.

Maar—dat mogen wij niet ontkennen—hij is een flinke, kloeke borst, wiens blauwe oogen helder blinken in dat echt mannelijk gelaat, door de zon der keerkringen gebronst; en is Tesselschade dichteres, zangster en geleerde, voor alles is zij vrouw, en ’t is als vrouw, dat zij de liefde van haren Allart of Adelaar, gelijk zij hem soms bij letterkeer noemt, gewonnen en hem de hare geschonken heeft.

De liefde—Vondel zal het ons leeren in het bruiloftsdicht, dat hij bij zich heeft—is in de kerk begonnen:

Allart had Tesseltje hooren zingen: eerst hare zuivere tot het hart dringende stem, vervolgens hare bekoorlijkheden, hadden hem verrukt, en wederkeerig had zij bij den eersten aanblik in hem den man gezien, die haar tot gade beschikt was. Weldra was de zaak beklonken en tusschen hen bepaald, dat het huwelijk zou voortgang hebben, zoodra hij zou terug zijn gekeerd van een zeetocht, dien hij nog te ondernemen had.

Vóór zijn vertrek was hij op ’t Muiderslot genoodigd, waar zich de gezusters, aan welke Hooft, gelijk gezegd is, tot vader, of, beter, tot broeder verstrekte, zich veelal onthielden. Ook Vondel was er te gast, en het aanstaande vertrek van den verliefden zeeman gaf hem de navolgende regels in de pen, waarbij hij Hooft onder den naam van den zanglustigen veldgod Pan, den vrijer onder dien van Dafnis, diens liefste onder dien van eene Sirene, wier verleidend gezang allen tot zich lokt, en zichzelven als Tityr voorstelde. Het luidde aldus:

In de afwachting van den dag, waarop de vertrokken zeeman zou terugkomen, waren de zusters haars vaders huis blijven bewonen. Wij leeren dit o. a. uit het slot van een gedicht tot lof der zeevaart, ’t welk Vondel omtrent dien tijd zijn vriend Reael had toegezongen.

Na behouden reis en terugkeer der Bruid,

Wij keeren, na deze uitweiding, tot onze beschouwing terug. Tesselschade stelt—als wij gezien hebben—haren Bruigom voor aan Huyghens, die hem nog niet heeft aangetroffen, en hem in heusche bewoordingen gelukwenscht. De zeeman beantwoordt met beleefdheid den handdruk en den groet des hovelings; maar toch vertoont zich in zijn wedergroet niet die ongedwongenheid, die hem anders zoo eigen is: ’t is of hij zich tegenover Huyghens minder dan tegenover elk ander op zijn gemak gevoelt. En geen wonder: hij weet, hoe hoogen prijs zijn liefste op het verkeer met Huyghens stelt: hij weet, welke innige gemeenzaamheid tusschen hen beiden bestaat, en, al heeft hij de overtuiging, dat het gevoel van Tesselschade voor den jongen hoveling niet dan zuivere, zusterlijke vriendschap is, en niets te kort doet aan hare liefde voor hem, Crombalgh, geen Bruigom bestaat er, die zich bijzonder voelt aangetrokken tot den man, die reeds vóór hem met zijne Bruid op een gemeenzamen voet verkeerde, die beweren kan ouder brieven te hebben dan hij, en die haar zijn „kameraadje” noemt—al is ’t dan maar om ’t rijm.

Maar Huyghens let niet op die koelheid van Allart. Hij heeft het oog gewend naar de blonde, met lauweren gekapte speelnoot der Bruid, de bevallige Machteld Van Kampen, die op dit oogenblik tot hem genaderd is en hem op een zilveren schenkblad de bruidstranen aanbiedt—en zie! een hooge blos kleurt zijn gelaat, terwijl hij een [87]der ingeschonken roemers tot zich neemt. Maar zijne tegenwoordigheid van geest verlaat hem niet. „Schoone juffer,” zegt hij, met eene hoffelijke buiging, „geboden mij plicht en genegenheid niet, dezen roemer aan Bruid en Bruigom te brengen, ik had hem reeds ter eere eener zoo bevallige Hébé geledigd.”—En nu is het de beurt der juffer te blozen en zich met eenige verlegenheid terug te trekken: verlegenheid, ja; want er bevindt zich onder de aanwezigen een jongeling, die haar met de oogen volgt, en wiens hart reeds in bitterheid ontstoken is tegen den Hagenaar, in wien hij een medeminnaar ziet.

En nu, nu zou ik gaarne met u, waarde lezer! aan het Roemershuis verblijven om er de feestvermakelijkheden bij te wonen en mede aan te zitten aan het overvloedige banket en te luisteren naar de gesprekken der opgewekte dischgenooten, naar de muziek, achter tafel uitgevoerd, naar de liedjes, door de speelnoots gezongen, naar de bruiloftsdichten, door dichters en rijmers voorgedragen. Maar ik vrees, dat die gesprekken, hoezeer dan ook tusschen de uitstekendste vernuften gevoerd, veel van hun zout en aardigheid zouden missen voor u, die niet zijt ingewijd in de nieuwtjes van den dag, in al de bijzondere betrekkingen en omstandigheden van de sprekers, of zelfs in de taal van die eeuw. Ook om de geestige scherts kan alleen hij lachen, die haar verstaat, en ik vrees, dat het snarenspel, al streelt het de ooren der gasten als hemelval, in de uwe, die aan meer ingewikkelde muziek gewend zijt, te schraal zou klinken, ja dat zelfs de beurtzang van Francisca Duarte en Machteld Van Kampen u te eenvoudig zou voorkomen: maar vooral vrees ik, dat gij in slaap zoudt vallen bij de verzen, die men voor zal dragen; ’t moge der moeite waard zijn, Vondel te hooren: zijn feestdicht, hoe vol fraaie brokken en vernuftigen zwier, zou u te lang en te mythologisch voorkomen. Bovendien, wij zijn wandelaars en moeten weer verder voort: wij zullen dus het gezelschap vaarwel zeggen, terwijl ik u alleen, bij wijze van toegift, nog vertellen wil, wat het gevolg was van den indruk door de verschijning van de gelauwerde Machteld op Huyghens gemaakt. Hoezeer hij door hare bevalligheid, haar geestig onderhoud, haar zang en snarenspel getroffen werd, getuigt de brief, dien hij, kort na zijne terugkomst te ’s-Gravenhage, aan Tesselschade schreef:

Na vervolgens aan Tesselschade al de dwaasheden te hebben geschetst, tot welke de liefde hem vervoerd had, roept hij hare hulp in; zij toch heeft hem met Machteld in kennis gebracht; zij is er de schuld van, dat hij verliefd is geworden en moet hem dus tot „soete voorspraak” zijn, en zoo de juffer weten wil, wie het is, die naar hare hand vraagt, tot haar zeggen: dat het iemand is, den meer bezadigden leeftijd genaderd;—terwijl hij haar verder dit afbeeldsel van zichzelven in den mond geeft:

Tesselschade mag zich met dezen brief vermaakt hebben, zij vond waarschijnlijk zich in de wittebroodsweken minder opgewekt, dien [92]te beantwoorden, en wellicht begreep zij, dat haar Allart die briefwisseling met een jongen vrijer, al vrijdde die ook naar eene andere, minder noodig achten zou. Had zij geen geheimen voor haren man, zij had die evenmin voor Hooft: zij liet hem den brief lezen en droeg hem de taak op, dien uit haren naam te beantwoorden. Dat antwoord begon aldus:

Koelte van Antwoordt
Op Vuur en Vlam
van den Heer
Constantyn Huigens,34

vorderende van Joffrouw Tesselscha Visschers, nieuwgehouwde met den Heer Alaard van Krombalgh34, voorspraek bij Joffrouw Machtelt van Kapnem35.

De scherts, welke Hooft zich onder Tesselschades naam jegens Huyghens veroorloofd had, smaakte dezen laatste maar half; althans aan het slot van een ander gedichtje, ’t welk hij haar iets later zond, verzocht hij haar vriendelijk, er Hooft buiten te houden:

Of hij nu bij de schoone Machtelt een blauwtje liep, dan of hij zich voorzichtig in tijds terugtrok, toen hij bemerkte, dat een ander in haar hart reeds de plaats had ingenomen, weet ik niet; zeker is het, dat hij, om van de zaak met eere af te komen, die later als eene grap behandelde, en boven zijn brief aan Tesselschade, eer die in ’t licht kwam, het woord Jock plaatste.

Wat de blonde Machtelt betreft, wel had ik gewenscht dit hoofdstuk te kunnen sluiten met de vermelding, hoe zij den man harer keuze huwde en eene gelukkige gade en moeder werd.—Maar helaas! het was anders beschikt: zij stierf toen de Mei in het land kwam, als verloofde: gelijk wij uit de navolgende aandoenlijke regels van Vondel leeren:

In den Amiraal.

Wij stonden in ons vorige Hoofdstuk voor en in het huis der dochters van Roemer Visscher op de Gelderde Kade. Wij laten op eens nagenoeg een halve eeuw voorbijsnellen, begeven ons langs de Bantammerbrug naar de overzijde, stappen de dicht ineengebouwde buurt door, die aldaar gedurende dat tijdsverloop verrezen is, komen [97]door eene tweede brug op ’t Waals-eiland, volgen de Nieuwe Bantammerstraat, en staan, den zesden September 1672, op den Buitenkant. ’t Is hier altijd druk en woelig; maar heden moet er toch iets ongewoons aan de hand zijn. Van de eene brug tot de andere is de kade zwart van de menschen, zoo dicht opeengedrongen, dat men, om de geijkte uitdrukking te bezigen, „over de hoofden zou kunnen loopen;” ’t zijn varensgasten, arbeiders aan de werf, sjouwerlieden, vooral—en die zijn niet de minst luidruchtigen—vrouwen, jonge dochters en kinderen;—maar onder die menigte van hoezeer ruwe en onbeschaafde, toch over ’t algemeen ronde en eerlijke aangezichten, wier thans zoo norsche en gramstorige uitdrukking blijkbaar aan de opgewondenheid van het oogenblik is toe te schrijven, vertoont zich hier en daar een gelaat, waarop lage hartstocht te lezen staat, met oogen, die niet van toorn, maar van roofzucht schijnen te branden; oogen, die in rustelooze beweging zijn, nu her- dan derwaarts gluren en overal heen willen kijken, om zich alleen dan af te wenden, wanneer zij den blik ontmoeten van een eerlijk man: en gewis, wanneer wij de fielterige uitdrukking gadeslaan, die zich in den wezenstrek vertoont, wanneer wij letten op die geelachtige, dunne, fijngevormde, maar aan de uiteinden iets gekromde vingers, die zoozeer afsteken tegen de breede, door eerlijken arbeid vereelte, van spek doortrokken handen, die zich naast de hunne bewegen, dan behoeven wij geen dienaars van den Hoofdschout of zelfs geen volleerde gezichtkundigen te zijn, om in de eigenaars van zulke ongunstige aangezichten, van die listige oogen en van die kromme vingers, een slag van volk te zien, dat, zoo ’t niet voorlang reeds met het tuchthuis en met de beulsknechts eene nauwe kennis heeft gemaakt, onmisbaar t’ avond of morgen met hen in aanraking komen zal.

Maar wat zoekt nu die volksmenigte? Met welk doel is zij bijeenverzameld? Wien bedreigt haar woest getier en haar grimmig gebarenspel? Van weerskanten aangeloopen, hebben de voorsten onder dien hoop zich op één punt vereenigd en er stand gehouden: dáár dringen de achter hen aangroeiende massa’s hen op: en wanneer wij nu slechts letten op de oogen der aanwezigen, dan bevinden wij, dat die alle gericht zijn naar een huis, niet ver van de nieuwe Schippersstraat, ’t welk, of welks bewoners alzoo het doel moet zijn van hun toeven.

’t Moest voorwaar een kloekgebouwde en sterkgespierde gast zijn, die zich thans door dien opeengepakten volksdrom heen, een weg baande naar dat huis; maar wij, die zooeven negen-en-veertig jaren doorzweefd hebben, wij bezitten het voorrecht, met hetzelfde gemak, door een muur, ’t zij van steen, ’t zij van menschen, heen te dringen, en wij hebben het dan ook nu maar voor ’t wenschen, om ons te bevinden ter plaatse, waar wij wezen willen. Wij staan voor het bedoelde huis en nemen het in oogenschouw.

Het perceel onderscheidt zich in niets van de daarnevens gelegene; ’t is een enkel erf, waarvan alleen het benedenste gedeelte tot woning is ingericht, terwijl de hoogere verdiepingen tot graanzolders [98]dienen: noch de deur, noch de twee kruisramen daarnevens, noch de gevel trekken ’t oog door eenig buitengewoon snij- of lijstwerk: in één woord, er is niets merkwaardigs aan het perceel te bespeuren, en wie er niet ter wille des bewoners op lette, zou er voorbijgaan zonder er in ’t minst acht op te geven.

Het kan dus niet het huis als zoodanig zijn, waar ’t op gemunt is; die krijtende menigte moet het geladen hebben op den bewoner.

Maar wie is dan die bewoner? Een kapitein of schipper wellicht, die de verontwaardiging der varensgasten heeft opgewekt, door aan zijne manschap hun prijsgeld of gage te onthouden?—Of een scheepsbouwmeester, die zijn werkvolk op het zuur verdiende loon beknibbelt?—Maar neen!—wij leven in een land van rust en orde en de weg van rechten staat immers voor de klagers open?—Is het dan misschien ook een Spion—wij zijn, men vergete ’t niet, in 1672 en de voorposten van ’t Fransche leger zijn te Muiden—een Spion, die met den vijand heult en hem bericht heeft gezonden, waar, hoe en wanneer hij ’t best binnen Amsterdam dringen en Europa’s rijkste stad aan plundering en moord zal prijsgeven?—of een omgekochte booswicht, die brandstoffen in zijne kelders verborgen heeft, waarmede hij de stad op onderscheidene plaatsen te gelijk in brand meent te steken?—’t Kan niet missen of de man, die hier woont, moet al het een of ander zeer boosaardig opzet koesteren, dat het eene zoo krachtige openbaring van verontwaardiging heeft uitgelokt.

Niet eene van al die gissingen is juist. De man, die hier in dit eenvoudige huis woont, maar die zich voor ’t oogenblik niet daarbinnen en zelfs niet in de stad bevindt, heeft in zijn reeds langdurigen en in lotgevallen buitengemeen rijken levensloop, nimmer in de verste verte aanleiding verschaft, dat aan eene beschuldiging, als die, welke zoo even ondersteld werden, voet zou kunnen worden gegeven:—en ik heb zijn naam slechts te noemen, om aan te toonen, dat, wat men hem ook ten laste kunne leggen, hem stellig geene slechte streken of wandaden kunnen toegeschreven worden van zoodanigen aard als straks genoemd werden. Daartoe staat hij te hoog, en, is hij misdadig, dan moet zijne misdaad in evenredigheid staan met zijne stelling in de maatschappij. Immers, die man moge in eene nederige en onaanzienlijke woning huizen, hij moge, wanneer hij zich daar bevindt, het leven leiden van een doodeenvoudig burgermannetje, zich aan den disch vergenoegen met gezouten vleesch, stokvisch, ingeleide snijboonen en rapen, en hij houde met vrouw en dochter er geen ander dienstpersoneel dan twee meiden op na, toch bekleedt hij den hoogsten rang, dien een gewoon burger buiten de Regeerings-Colleges bereiken kan; toch is hij Luitenant-Admiraal van Holland en West-Friesland, Luitenant-Admiraal-Generaal van ’s Lands vloot, door den Koning van Denemarken met brieven van adeldom, door dien van Frankrijk met de orde van Sint Michiel, en, wat meer dan al het voorgaande zegt44, door de [99]Regeering van Amsterdam met het Grootburgerschap beschonken: en hij geeft antwoord op den naam van Michiel Adriaansz. De Ruyter.

De Ruyter—Wanneer men dien naam hoort, dan stroomt ons een zoo hemelsche geur tegen van oprechte godsvrucht, nooit verzaakte plichtsbetrachting, lieftallige minzaamheid, reinheid van hart en wandel, onwankelbare trouw en bestendige gelijkmoedigheid in voor- en tegenspoed, vereenigd met schaars geëvenaard krijgsbeleid, rustigen heldenmoed, vastberaden kloekheid, in ’t kort van alle christelijke, maatschappelijke en krijgsdeugden, dat men niet begrijpt, hoe men in één adem van zulk een man en van eene misdaad, zelfs van een vergrijp, kan spreken.

En toch, die doldriftige hoop, die daar de kaai vult en ’t huis bedreigt, spreekt er van en beticht den Admiraal van niets minder dan van schendig landverraad.

Vanwaar die beschuldiging, die ons even ongerijmd als lasterlijk in de ooren klinkt? En zijn al de menschen, die daar staan, dan op eenmaal krankzinnig geworden?

Het heeft er zeker veel van, maar om op te lossen, wat een onverklaarbaar raadsel schijnt, dienen wij ons helder voor den geest terug te brengen, wat in die laatste maanden had plaats gehad.

Reeds sedert den jare 1670 waren velen hier te lande niet zonder bezorgdheid geweest, dat de Koning van Frankrijk eenig kwaad opzet koesterde tegen de Republiek. Al meer en meer hadden die geruchten kracht en wichtigheid gekregen, en tegen ’t einde van 1671 was de Regeering van Amsterdam zoozeer overtuigd geraakt van de noodzakelijkheid om op alle kansen voorbereid te zijn, dat zij op maatregelen bedacht was, strekkende ter verdediging der stad, de grachten van masten en hout ontledigen en de vestingwerken liet voltooien, den Kolonels aanbeval, de Schutters in den wapenhandel te oefenen en de compagniën voltallig te houden, en zich met Gecommitteerde Raden gelijk mede met de Staten van Utrecht verstond, omtrent de middelen tot tegenweer, aan de Grebbe, aan de Vecht en elders, te bezigen. Tevens was zij, bij ’t besef, dat een en ander niets baten zou zonder een eminent hoofd, in wien de natie vertrouwen stelde, eene der eerste geweest om, reeds vroeg in ’t voorjaar van 1672, aan te dringen op de spoedige verheffing van Prins Willem tot Kapitein-Generaal. Toen nu werkelijk, op 7 April, niet enkel Frankrijk maar ook Groot-Brittannië den oorlog aan onzen Staat had verklaard, was men hier te ijveriger aan ’t werk gegaan met zich ter verdediging toe te rusten en vrijwillige dienstneming aan te moedigen, ja, hoezeer men ’t een geruimen tijd tegenhield, men ging er in Juni toe over alle slooten en polders vol te laten loopen, ten einde de stad, in geval van nood, onder water zou gezet kunnen worden, welk laatste dan ook geschiedde [100]omstreeks de helft der maand, zoodra men de tijding ontvangen had, dat de Franschen over den Rijn, en de Betuwe waren binnen gerukt. Eerlang waren Utrecht, Naarden, zelfs een oogenblik Muiden in hunne handen gevallen, en nu werd het omgelegen land, door ’t inlaten van ’t zeewater, in eene bare zee herschapen, de poorten dicht gehouden, de valbruggen opgehaald, de hameien gesloten:—voorts twaalf compagniën gewapend bootsvolk aangenomen—die, onder ’t bevel van den Vice-Admiraal Isaak Sweers, de uitleggers, in ’t IJ en in den Amstel gesteld werden—en drie compagniën vrijwillige Ruiters, onder ’t bevel van den Oud-Schepen Dirk Tulp, van den Advocaat-Fiskaal der Admiraliteit Hendrik Hooft en van den Stads-Secretaris Jan Van Vlooswijk. De knapen uit de weeshuizen, zelfs vele Doopsgezinden, hielpen mede aan ’t voltrekken der wallen: in ’t kort, ieder werkte mede, behalve de Joden, die verschoond werden, mits ƒ 1260 aan de stad opbrengende. De wallen met tweehonderd stuks geschut, sommige poorten met ravelijnen voorzien en ’t krijgsbestuur opgedragen aan Kolonel Joan Van Beveren, die in Geertruidenberg het bevel had gevoerd.

Het behoeft nauwelijks vermeld te worden, dat, terwijl in het anders zoo vreedzame Amsterdam zulke buitengewone dingen geschiedden, de goede burgerij niet weinig stof tot praten vond: en, zooals ’t gewoonlijk gaat, waren er niet weinigen, die de schuld van hetgeen gebeurde aan de Regeering weten. De De Witten, zeiden zij, en zij, die tot de zoogenaamde Loevesteinsche factie behoorden, gingen slechts van één hoofdbeginsel uit, namelijk, zichzelven te bevoordeelen en alle ambten en waardigheden voor zich en de hunnen te houden, en hiertoe den Prins en alle Prinsgezinden er van uit te sluiten. Daarvoor had die verfoeilijke Akte van Seclusie gediend: daarvoor had men jaren lang met Frankrijk geheuld en den Koning van Groot-Britannië, die ’t natuurlijk euvel moest opnemen, dat men den zoon zijner zuster buiten de ambten zijner voorzaten sloot, herhaaldelijk verbitterd: daarom had men oorlog met Engeland, onzen natuurlijken bondgenoot, gevoerd, en zooveel bloeds en schats onnoodig verspild;—en nu scheen ’t wel, dat men liever Frankrijk hier den meester zou zien spelen, dan op het gedane terug te komen en den Prins tot Stadhouder verheffen. En al was de volksmenigte in Amsterdam tot geen uitersten overgeslagen, zooals in andere steden plaats vonden, toch ontbrak het onder de burgerij niet aan de zoodanigen, die maar half tevreden waren met de handelwijze hunner Regenten. Zij hadden, ja, in de benoeming van den Prins tot Kapitein-Generaal toegestemd; maar, naar men de leden der Vroedschap kende, was ’t niet moeilijk na te gaan, dat de meesten niet dan schoorvoetende tot dien stap waren overgegaan: er waren, ja, middelen van verdediging aangewend; maar ook daarmede had de Regeering zich juist niet gehaast: en mocht die vertraging al in billijkheid worden toegeschreven aan een lofwaardige zucht om geene onnoodige kosten te maken en vooral om geen honderden morgens uitmuntend land ontijdig prijs te geven aan ’t geweld der wateren, en alzoo, tot groote schade der eigenaars, [101]millioenen schats te verspillen, de kwade tongen hadden eene andere uitlegging aan de zaak gegeven en zich niet ontzien te fluisteren, dat de Heeren misschien zoo afkeerig niet zouden geweest zijn van, tot loon voor landverraad, met Fransche titels en Fransch goed begiftigd te worden; ja zulke praatjes hadden zelfs bij sommige bedaarde en verstandige lieden geloof gevonden, toen zij vernamen hoe de hofstede van Schepen A, of de landerijen van Raadslid B en zelfs van Burgemeester C, alle in de nabijheid van Utrecht, Amersfoort of Naarden gelegen, op uitdrukkelijken last van den Franschen Veldheer, van alle oorlogslasten waren verschoond gebleven.—In allen gevalle, de Akte van Seclusie was nog niet vernietigd, en de Prins nog geen Stadhouder: en zoolang dit niet geschied was, wilde de Burgerij, nu meest Oranjegezind, zich niet overtuigd houden van den goeden wil harer Regenten, en sloeg zij gretig en gereedelijk geloof aan alle praatjes, waarbij gemelde of andere Heeren, in Lands- of Stads-bediening, verdacht werden gemaakt van ongeoorloofde handeling met het Fransche Hof. Een klaar bewijs had zij daarvan gegeven, door, op den 26^sten Juni, den Veldmaarschalk Prins Joan Maurits van Nassau, zeker een der vroomste en getrouwste verdedigers van het Vaderland, bij zijne doorreis naar Muiden, openlijk aan te randen en voor verrader te schelden.—Eene afkondiging op den 29^sten Juni door de Regeering gedaan, dat zij gezind was de stad, haar godsdienst en vrijheid, met goed en bloed tot het uiterste te beschermen, en de fiksche wijze, waarop hare Afgevaardigden ter Vergadering van Holland hadden geprotesteerd tegen elke toetreding tot den schandelijken vrede, dien Frankrijk ons aanbood, hadden wel de gemoederen eenigszins tot kalmte gezet; doch groot was nog ’t getal gebleven van hen, die heimelijk morden: en ’t was geen tien dagen later gebleken, toen de Burgemeester Andries de Graeff, aan ’t Nieuwezijds-Heerenlogement op den Haarlemmerdijk gereed staande om den postwagen in te stappen, die hem naar Den Haag ter dagvaart voeren moest, werd aangetast door ’t grauw, dat hem beschuldigde, de stad te gaan verkoopen, en hij niet dan met moeite was ontzet geworden; terwijl op den 3^den Juli de Afgevaardigden van Edam, door Amsterdam trekkende, insgelijks door ’t gepeupel aangetast, naar den Dam gesleept, en gedwongen waren geweest, hunne lastbrieven te doen zien.

De eerlang (op 4 Juli) gevolgde benoeming van den Prins tot Stadhouder had wel voor een tijd de Gemeente tot bedaren gebracht; doch de overtuiging, dat de Regenten in dezen van den nood eene deugd gemaakt hadden, was oorzaak geweest, dat hun die deugd niet als zoodanig was aangerekend: en aldra had weder een dwaas gerucht, dat de sleutels der poorten, die ’s nachts ten huize van den voorzittenden Burgemeester berustten, niet goed bewaard werden, aanleiding gegeven tot de bewering, dat het onverantwoordelijk was, die aan één persoon toe te vertrouwen, dewijl toch de ondervinding geleerd had, hoe vaak een Burgemeester, door ’t overleveren van der stede sleutels, zijne Stad en Burgerij den vijand in handen geleverd had. Een oploop, en waaraan deze reis een aantal leden [102]der Schutterij deelnamen, was hiervan het gevolg geweest, waarbij het huis van Burgemeester Van de Poll met plundering was bedreigd geworden, en de Regeering had zich verplicht gezien in dezen aan het verlangen der menigte toe te geven en, overeenkomstig een voorstel, door den Krijgsraad gedaan, de sleutels des nachts voortaan in de Hoofdwacht te doen bewaren in eene kist met twee verschillende sleutels, waarvan de eene bij den Burgemeester, de andere bij een der Hoofd-Officieren berustte.

Willem III had nu, omstreeks half Augustus, de stad met een bezoek vereerd, was hoffelijk ontvangen, had een geschenk van ƒ 30,000, en bij zijn vertrek de hernieuwde verzekering van de zijde der Regeering bekomen, „dat Amsterdam steeds met een genegen hart zijn bezoek erkennen zou en besloten had, alles, ja goed en bloed, op touw te zetten ten dienste van Zijne Hoogheid en tot behoudenis van den Staat.”—Nu, zou men zeggen, kon niemand iets meer verlangen. En toch had het gemor, hadden de onrustige bewegingen onder de burgerij niet opgehouden.

’t Was dan ook wellicht aan min verlichte lieden niet zoo geheel kwalijk te nemen, dat zij met hun gewoon plomp menschenverstand niet begrepen, hoe Regenten, die in der tijd ’t heftigst hadden medegewerkt tot uitsluiting van den Prins, thans, na zijn herstel, met schik in ’t bewind konden blijven, ook al hadden zij zelven thans hun stem gegeven aan dat herstel. De Prins, zoo redeneerden zij verder, moest op een tijdstip als het tegenwoordige, nu het Land in gevaar en de vijand voor de poort was, aan ’t hoofd der steden zoowel als aan ’t hoofd der vloot en des legers alleen zulke mannen vinden, die hij wist, dat aan zijn persoon waren verknocht en hem met trouw en ijver konden dienen; geen politieke weerhanen, die zich nu tot hem keerden, omdat zij niet anders konden en hem, zoodra zij er maar kans toe zagen, weer verlaten, of althans den voet dwars zouden zetten.—De vreeselijke moord, op 20 Augustus, en dus kort na ’s Prinsen vertrek vanhier, aan de gebroeders De Witt gepleegd, mocht afschuw verwekken bij alle weldenkenden, hij had gestrekt om nieuw voedsel te geven aan den geest van wantrouwen, die bij de burgers heerschte. Het stuk was gepleegd, niet door een ordeloos grauw, maar door Haagsche schutters en gezeten lieden uit den burgerstand, ten aanzien en met schijnbare goedkeuring van aanzienlijke personen en familiën, ja van bedienaars des Heiligen Woords; en dit een en ander gold bij onnadenkenden voor een onwederlegbaar bewijs, dat hier geen bloote wraak of moordzucht in ’t spel geweest was, noch zelfs recht gedaan over vroegere misdrijven; maar dat er een nieuw en schendig opzet ontdekt was, even uitgestrekt van omvang als verderfelijk voor den Staat, en dat de Gebroeders daarvoor hunne billijke straf hadden ontvangen:—en het was onder dezen indruk, dat er zich al meer en meer stemmen hadden doen hooren, die aandrongen op ’t ontslag der Regenten, en er in dien geest onder anderen een schotschrift ter beurze was aangeplakt: zoodat de leden der Regeering, zelven beginnende in te zien dat hunne stelling niet langer houdbaar bleef, [103]tot het besluit gekomen waren, hunne ambten ter beschikking van Zijne Hoogheid te stellen.

Maar, terwijl de Vroedschap nog over dit laatste punt beraadslaagde, waren de doldriftigsten onder de Amsterdamsche heethoofden nog steeds aan ’t overpeinzen, wie alzoo mede konden betrokken zijn in het verraad op groote schaal, waarvan zij de De Witten verdacht hielden: en zoo gebeurde het, dat men, hetzij domheid, hetzij, wat waarschijnlijker is, doemwaardige boosheid, den naam van De Ruyter noemde. Van hem was het bekend, dat hij én onder den Raadpensionaris, én onder den Ruwaard van Putten, het bevel had gevoerd, en met beiden in volmaakte overeenstemming, ja op den meest vriendschappelijken voet had verkeerd:—wat op zich zelf reeds aanleiding scheen te geven tot verdenking: voorts, ofschoon de Admiraal zich altijd buiten alle politieke geschillen gehouden en zich bepaald had, naar krijgsmansplicht, stipte gehoorzaamheid te betoonen aan zoodanige lastgevingen, als hij van zijne wettige overheden ontving, scheen de omstandigheid, dat juist hij altijd door de Staten, of liever door hun oppermachtigen Raadpensionaris, bij voorkeur boven anderen was gekozen geweest tot het uitvoeren hunner ondernemingen, kracht bij te zetten aan de verdenking, dat hij met lijf en ziel hunne Staatkunde was toegedaan, en, evenals zij, den Prins uit alle hooge ambtsbetrekkingen wilde verwijderd houden. Ten bewijze, dat de vloot- en zeevoogden, in wie de Staten hun bijzonder vertrouwen stelden, noodwendig hunne staatkunde toegedaan moesten zijn, voerde men wijders den schoonschijnenden grond aan, dat de zoodanigen onder hen, die als Prinsgezinden bekend stonden, van bevordering uitgesloten, ja langzamerhand waren ontslagen geworden. Vooral was dit het geval geweest met den Achilles van de zee, gelijk men hem noemde, met Kornelis Tromp. Tweemalen was deze op de schandelijkste wijze verongelijkt. De eerste reize, in 1665, toen hij, tot Luitenant-Admiraal van de Maas benoemd en met het opperbevel der vloot belast, in Texel vergaderd, had moeten ondervinden, dat hem, zonder eenigen schijn van grond, dat bevel ontnomen werd en opgedragen aan De Ruyter, die wel eenige maanden vroeger tot Luitenant-Admiraal verheven was, maar bij de Admiraliteit van Amsterdam, boven welke die van de Maas den voorrang bekleedde:—de tweede reis, in 1666, toen hij, tot loon van de dapperheid door hem in den zeeslag van 4 en 5 Augustus bewezen, op aandrang van De Witt uit ’s Lands dienst ontslagen was. En ongelukkig viel het niet te ontkennen, dat dit ontslag een gevolg was geweest van een twist tusschen hem en De Ruyter, waarbij deze—misschien voor ’t eerst en ’t laatst van zijn leven—zich tot harde en onbillijke beschuldigingen tegen een medebevelhebber had laten verleiden45. Was het vreemd, dat De Ruyters gedrag in deze zaak door de vrienden van Tromp, en door de Prinsgezinden in ’t algemeen, in het ongunstigste daglicht [104]was gesteld, en nieuw voedsel gegeven had aan het beweren, dat hij in alles met den Raadpensionaris dacht en handelde?

En nu, nu men onder ’t volk verspreidde, dat De Witt het Land aan Frankrijk had willen verkoopen, was door de hierboven aangehaalde aantijgingen, den weg gebaand, om De Ruyter voor te stellen als medeplichtige aan zoodanig verraad, en hem van niets minder te beschuldigen dan van ’s Lands vloot aan Frankrijk te hebben overgeleverd. En, hoe dwaas en ongerijmd die beschuldiging den naneef ook in de ooren moge klinken, zij deed het niet in de ooren

van ’t volk, dat De Ruyter nog niet op het voetstuk zag geplaatst, door de nakomelingschap hem toegekend, noch met den stralenkrans omgeven, welken deze hem waardig heeft gekeurd. Neen, dat volk vergat zijne diensten, of liever nog, het vond in die diensten zelven stof tot verwijt. Immers, was het niet voornamelijk tegen den Koning van Engeland, tegen ’s Prinsen Oom, dat De Ruyter had gestreden? Waren die oorlogen met Engeland niet—althans zoo redeneerde men—juist het werk van De Witt, en alleen gevoerd om het herstel van den Prins onmogelijk te maken?—Was het gehate en ondankbare Frankrijk bij die oorlogen niet onze bondgenoot geweest?—Had De Ruyter niet van Lodewijk XIV de orde van Sint-Michiel ontvangen?—En moest het dan zoo vreemd schijnen, dat De Ruyter, op last van De Witt, en in overeenstemming met diens veronderstelde bedoelingen, ’s Lands zeemacht ter beschikking stelde van den Franschen Monarch?

Ik wil niet beweren, dat verstandige, onbevooroordeelde lieden aan zulke lasterlijke praatjes geloof sloegen; ik heb alleen willen uiteenzetten, hoe hier „het erghste” geloof kon vinden bij de onnadenkende menigte, die langzamerhand—als wij gezien hebben, er toe gebracht was, niemand meer te vertrouwen: hoe het een gretig onthaal vond bij Prinsgezinde matrozen, bij voormalige zeevarenden van Tromp, bij Amsterdamsche werk- en sjouwerlieden, die aan De Ruyter noch zijne Zeeuwsche afkomst, noch zijne lage geboorte vergaven;—want het is opmerkelijk, dat het volk altijd eenigen nijd en wrevel gevoelt tegen iemand, die uit zijn midden tot hooger rang is opgeklommen, en spoediger geneigd is van een zoodanige kwaad te denken dan van iemand van aanzienlijke geboorte. Maar vooral werkten de uitgestrooide geruchten op de beweeglijke gemoederen dier vrouwen, wier mannen of naaste verwanten zich aan boord van de vloot bevonden, en voor wie nu ook, zelfs al hadden zij geen bijzondere reden, om den Admiraal te verdenken, de bloote gedachte, dat hetgeen men verhaalde toch misschien kon gebeurd zijn, reeds voldoende was, om met ongerustheid, met angst, met mistrouwen vervuld te worden, en in allen gevalle te willen weten, waar zij zich aan te houden hadden.

En zoo komt het dan, dat op den meergenoemden zesden September, [105]juist op dien zelfden Dinsdag, nu de Stads-Secretaris, Dirk Schaep naar het leger te Bodegraven is vertrokken, om de Regeeringsambten ter beschikking van Zijne Hoogheid te stellen, de reeds door mij beschreven toeloop plaats heeft voor ’t huis van den Admiraal.

De beroerte, zegt Brandt46, was, door een slinksch geval of loos beleid, zoo schielijk opgekomen als een zomerstorm, die de zeelieden verrast. Ten een ure na den middag, bij ’t afgaan der Beurs, was er nog geen mensch omtrent het huis te zien geweest en een oogenblik daarna was het grauw, mannen en vrouwen, van alle kanten komen aanloopen, zoodat het menschen scheen te regenen, en de straat aan alle kanten volstond.

Aller oogen zijn, als wij reeds zeiden, op het huis gevestigd, en wij zullen doen als de anderen, ja meer nog, wij zullen doen wat zij nog niet kunnen, en ons, in spijt dat de deur gesloten is, naar binnen en naar de zijkamer begeven. De blinden voor de benedenvensters van het kruisraam zijn gesloten, doch de bovenvensters verschaffen toch licht genoeg, om ons Mevrouw De Ruyter te doen zien, in niet weinig bekommernis, met gevouwen handen, op een stoel tegen den wit gepleisterden wand gezeten, terwijl haar twintigjarige dochter Margriet in niet minder verlegen houding tegenover haar staat, en de beide dienstmaagden, Aagje de linnenmeid en Klaasje de keukenmeid, zeker om Mevrouw meer moed in te boezemen, handenwringende en schreiende de kamer op en neer loopen.

„Wat zullen wij toch doen, Moeder?” roept Grietje: „en niemand om ons raad te geven! Dat Barend maar hier ware.”

De schrandere lezer zal beseffen, dat de Barend, wiens tegenwoordigheid door de jonge juffrouw verlangd werd, natuurlijk niemand anders is dan haar verloofde, de leeraar Bernardus Somers.—Maar eer wij verder gaan, dien ik een woordje te zeggen over het gezin van onzen zeeheld.

De Ruyter was driemalen getrouwd geweest: de eerste reize in 1631, toen hij het nog niet veel verder dan busschieter had gebracht, met Maria Velters van Grypskerke, die nog in ’t zelfde jaar in ’t kraambed overleden, en wier kind haar in den dood gevolgd was; de tweede reize in 1636, toen hij stuurman was, met Kornelia Engelsdochter van Vlissingen, die hem vijf kinderen schonk, van welke thans—in 1672—nog drie in leven zijn, t. w. Kornelia, in 1639 geboren en nu sedert eenige jaren gehuwd met Johan De Witte, Kapitein van eene compagnie zeesoldaten bij de Admiraliteit te Amsterdam, Alida, in 1642 geboren en eerst met Johan Schorer, vervolgens met Thomas Pots, Predikant te Vlissingen, getrouwd, en Engel, dus naar zijn grootvader van moederszijde genoemd, die zeker niet gedroomd had, dat zijn kleinzoon eens in de gelegenheid zou komen eene Hertogskroon af te slaan47. In 1650 zijne tweede [106]vrouw verloren hebbende, was hij, in 1652, nu schipper zijnde, voor de derde reize getrouwd met Anna Van Gelder, weduwe van Jan Pauluszoon, die, als hij, voor de Gebroeders Lampsens gevaren had. Anna Van Gelder had aan haren man een voorzoon aangebracht, die, bij zijns vaders naam Jan Paulusz., haar naam Van Gelder voegde en nu mede in zeedienst en met de dochter van den Amsterdamschen koopman Wessel Smit getrouwd was. Twee dochters had Anna haren man geschonken: met de oudste, Margriet, hebben wij zooeven kennis gemaakt: de jongste, Anna, was in 1666 aan de pest overleden.

„En wat zou Barend?” vraagt Mevrouw De Ruyter, de schouders ophalende: „denkje, dat die lieden met eene predikatie zijn weg te krijgen?”

—„Och lieve hemel!” roept de keukenmeid: „al hadden wij twintig manskerels, in huis wat kon dat nog helpen tegen zoo’n troep.”

—„Wat willen zij toch?” vraagt Mevrouw—misschien voor de tiende keer:—„ik begrijp hun oogmerk niet. Kijk eens door ’t venster, Aagje! of je ook zien kunt wat ze in ’t zin hebben.”

Niet zonder vreeze van gezien te worden door hen, die buiten staan, voldoet de deern aan het verzoek: zij sluipt naar ’t kruisraam, waarvan de benedenluiken dicht zijn, klimt op een stoel en gluurt even door ’t bovenvenster naar buiten.

—„Wel! wat zie je?” vraagt Mevrouw.

—„Och! juffrouw!”—want al draagt de echtgenoote van een Luitenant-Admiraal-Generaal in officiëele stukken en op officiëele vereenigingen den titel van Mevrouw, in haar huisgezin en in den nederigen kring, waarin zij nog voortdurend verkeert, zou haar die als eene bespotting geklonken hebben.—„Och Juffrouw! zij praten en rammelen allen door elkaar en wijzen maar altijd door op het huis.—Och!—waren wij maar hier vandaan.”

—„Zouden wij niet naar den tuin, Juffrouw! en over de schutting een goed heenkomen zoeken?” vraagt Klaasje.

—„Wegvluchten!” roept hare meesteres op een toon van verontwaardiging: „het huis alleen laten? Sinjeur zou ’t aardig opnemen, als hij terugkwam;—maar toch, je doet me daar aan iets denken.— Aagje! jij bent de jongste en de vlugste: zie jij, dat je over de schutting komt, in den tuin van buurman Smit, en vraag hem, of hij ons eens van raad wil komen dienen. Hij is kloek en bedaard en weet met dat slag van volk om te gaan: hij zal misschien kunnen uitvorschen wat zij toch eigenlijk verlangen.”

—„Wil ik het anders ook doen?” vraagt de keukenmeid, zonder te bedenken dat zij te log en te zwaarlijvig is om acrobatische oefeningen te verrichten, en alleen het vooruitzicht in ’t oog hebbende om veilig van de plaats te komen;—maar haar aanbod komt wat laat of is althans overbodig: Aagje heeft nimmer aan een [107]ontvangen bevel met zooveel spoed en bereidvaardigheid gehoorzaamd: zij is de gang reeds ten einde, de achtertrap reeds af—den tuin reeds ingesneld, heeft het houten trapje, dat bij den schoonmaak dienst doet, uit het berghok gehaald en tegen de schutting gezet, is deze overgesprongen, heeft bij de buren, van wie zij niets bespeurt, omdat die allen in ’t voorhuis naar den oploop zitten kijken, een ladder, die tegen een pereboom stond, van zijne plaats gehaald en is met behulp daarvan de tweede schutting overgeklauterd, en veilig geland in den tuin van Wessel Smit:—bij dezen loopt zij ’t huis in, terstond naar boven, en den man zelven tegen ’t lijf, die, geheel gekleed, met den hoed op, den rotting in de hand, sjerp en ringkraag om den hals en den degen op zijde, in de gang staat.

Dat Mevrouw De Ruyter aan Wessel Smit gedacht heeft, is licht te verklaren: niet alleen is hij haar buurman, een welgesteld koopman en kapitein van een Burgervendel, maar zijne dochter is bovendien, als reeds gezegd is, met Jan Pauluszoon Van Gelder getrouwd en er bestaat alzoo een nauwe band tusschen hem en de vrouw des Admiraals.

Maar al bestond die band niet, men heeft, om den man vertrouwen te schenken, hem maar aan te zien, zooals hij daar voor ons staat, met zijne reusachtige gestalte, met zijne breede borst en wakker gelaat, met die sprekende donkerblauwe oogen, die van onder de zware bruine wenkbrauwen u gewoonlijk zoo gul en welwillend, maar op zijn tijd ook zoo streng en gebiedend kunnen aanzien, met dat hooggewelfde voorhoofd en die goedhartig spottende uitdrukking der breede, doch welgevormde lippen: in ’t kort met een voorkomen, dat—behoudens eenig verschil in kleederdracht, door een tijdsverloop van bijna vijf-en-twintig jaren teweeggebracht—ons volkomen een dier kloeke hoplieden herinnert, door Van der Helst op zijn Schutters-maaltijd afgebeeld.

—„Jij hier, Aagje!” vraagt hij: „hoe drommel ben jij zoo opeens uit de lucht komen vallen?”

—„Uit de lucht, Sinjeur!” herhaalt Aagje: „neen Sinjeur! uit den tuin; ik ben achterom gekomen, weet UEd? want het is voor niet veilig: en nu laat de juffrouw vragen, of Sinjeur ’reis bij haar wou komen om raad te schaffen.”

—„Dat had ik juist al gedacht, dat zij dien noodig zou hebben.” zegt Smit: „en zoo had ik den Japanschen rok uitgetrokken en de plunje aangeschoten, waar ik t’ avond mee op wacht denk te gaan, om eens naar de Juffrouw heen te kuieren. Ga dan gerust weer naar haar toe: ik zal er misschien zoo gauw zijn als jij.”

—„Maar wil Sinjeur ook niet door de tuinen gaan?” vraagt Aagje.

—„Och ja, Sinjeur!” roepen uit één mond de beide dienstmaagden van Smit, die, nieuwsgierig met wie haar meester toch in gesprek kon zijn, inmiddels uit het voorvertrek zijn toegeschoven: „Och ja! ’t is moedwillig in ’t gevaar loopen, nu op straat te gaan.” [108]

—„Gekheid!” zegt Smit, de schouders ophalende: „waar is Willem?”

—„Op ’t kantoor,” antwoordt eene der meiden: „bezig alles goed weg te sluiten, zoo ’t rapalje eens binnen mocht dringen.”

—„Roep hem hier.”

De meid loopt naar beneden en keert weldra met den jongen kantoorbediende terug.

—„Willem!” zegt Smit: „ik ga naar buurvrouw De Ruyter: krijg jij intusschen de lijsten van de Schutters, die tot mijn vendel behooren: loop bij Sergeant Joosten hier op den hoek, geef er hem een van, draaf dan met u beiden bij al mijne Wilde Ieren rond, en gelast hun uit mijn naam zich onmiddellijk te wapenen en naar ’t huis van den Vendrig te begeven: stuur voorts iemand naar ’t Stadhuis om kennis te geven van den oploop, en onzen trommelslager, dien je met zijne kameraden op den Dam zult vinden, alarm te laten slaan. Verstaan?”

—”’t Zal gebeuren Patroon!” zegt Willem, met een schalkschen lach, waaruit men kan opmaken, dat reeds het vooruitzicht van het standje, dat plaats zal hebben, hem vermaak verschaft, en hij haast zich weer naar ’t kantoor, terwijl Aagje inmiddels langs den weg, dien zij gekomen is, terugkeert, en Smit, zich naar de voordeur begevende, die ontsluit en uittreedt op zijne stoep.

Daar iedereen in de buurt uit vrees zijne deur gesloten houdt, wekt het opengaan van die van Smit noodwendig de aandacht der menigte en zoo wenden zich de oogen opeens van het huis van De Ruyter af en naar het zijne.

—„Wat is er aan de hand, mannen?” vraagt hij, zich schijnbaar verwonderd houdende, en intusschen zijne scherpziende blikken over den volkshoop latende weiden.

—„Wat er aan de hand is?” roept een varensgast: „daar hebben we jou althans geen rekenschap van te geven.”

—„Tut, man!” zegt Smit: „ik betaal schot en lot, kaai- en leggeld: en als de vrije doortocht voor mijn huis belemmerd wordt, dan heb ik recht, geloof ik, om te vragen, wat men voorheeft.”

—„Wat praatje van recht?” schreeuwt nu een uit den hoop, een vent, met een rood buis, en met een gelaat alsof hij zoo even van de galg gedropen was: „kom maar van de stoep, jou dikke schelm, men zal je op zijn Jan De Witts trakteeren.”

Op het oogenblik, dat deze weinig geruststellende toezegging gedaan wordt, is Willem met de lijsten onder zijn wambuis de deur uitgekomen, die hij achter zich sluit.

—„Ei zoo!” zegt Smit, terwijl hij langzaam de stoep afkomt en den doordringenden blik strak gevestigd houdt op den spreker: „wou jij dat doen?—Nu! als ik het verdiend heb, ga dan vrij je gang;—maar ik hoop, dat er hier genoeg vrome lui zijn, die Wessel Smit kennen, en die wel weten, dat hij geen landverrader is.”

„Wel neen!” mompelen terstond onderscheidene stemmen: „Wessel Smit is geen landverrader:—wij hebben niks teugens jou, Sinjeur!”

—„Zoo! dat meende ik ook,” herneemt hij, terwijl hij bedaard verder stapt. [109]

Willem heeft behendig gebruik gemaakt van het oogenblik, dat aller oogen op zijn patroon gevestigd zijn met die eerbiedige verbazing, welke eene rustige kloekheid altijd bij de menigte verwekt, is de stoep afgesneld en onopgemerkt langs de huizen verder geslopen.

Wessel Smit is voor de stoep van De Ruiters huis gekomen, die vol menschen staat. Zich wel wachtende van iemand aan te raken, wat gevaarlijke gevolgen zou kunnen hebben, vergenoegt hij zich,—rechts en links te verzoeken, dat men hem doorlate;—doch zijn verzoek klinkt als een bevel, en onwillekeurig gehoorzaamt men. Hij staat op de stoep, hij schelt aan: Margrietje, die voor het bovenkruisvenster gegluurd en hem herkend heeft, snelt naar voren, laat hem binnen en haast zich, de voordeur weer achter hem te sluiten.

—„Goddank! dat UEd. gekomen is, buurman Smit!” zegt Mevrouw De Ruyter, opstaande en hem de handen drukkende: „wij zitten hier in doodelijke verlegenheid, wat te doen.”

—„Wat te doen?” herhaalt Smit: „te beginnen met deur en vensters open te zetten, een goed gelaat te toonen, en dat rapalje met goede woorden te paaien tot er ontzet komt.”

—„Den boel openzetten!” roept Grietje met verbazing uit: „maar dan zullen zij binnenkomen en ons plunderen.”

—„Dat zouden zij toch al hebben kunnen doen,” zegt Smit: „en dat jelui ’t ontkomen zijt, is alleen, omdat het hun aan een hoofdleider mangelt. Zooveel althans heb ik er al van gezien, dat zij nog besluiteloos zijn: en daarom: openzetten! door u schuil te houden, versterkt gij slechts die lieden in hun kwaad vermoeden.—Het gepeupel slacht de honden: als men hun ontloopt of voor hen wegschuilt, blaffen en bijten zij: als men hen fiks in de oogen kijkt, loopen zij druipstaartende weg.”

—„Ik geloof, dat buurman gelijk heeft,” zegt Mevrouw De Ruyter, die met de komst van Smit haren moed, die door ’t gejank van dochter en meiden wat gezakt was, geheel had voelen herleven; en, meteen naar ’t raam tredende, opent zij de vensters, schuift de grendels van de luiken en stoot deze naar buiten.

Nu ontstaat er een dof en rondloopend rumoer onder ’t grauw, maar toch blijkt het, dat de raad van Smit goed geweest is; want vooralsnog blijft de volkshoop zich bepalen bij uitroepen, als: „kijk daar is ze! en ’er dochters ook! wat ’n astrantigheid, dat ze d’r brutale bakkes zoo vertoonen durven!”

—„En nu, buurvrouw!” herneemt Smit: „houd het mij ten goede zoo ik u voor een oogenblik weer verlaat. Zoo men u iets vraagt, geef goed bescheid, en maakt men het u te lastig, dan ben ik in een ommezien weer bij u. Ik blijf in de buurt; want ik ga niet verder dan Dirk Duizend, om met hem te overleggen hoe wij u best helpen: en ik hou vandaar een oog in ’t zeil.”

En, de daad bij ’t woord voegende, stapt hij weder ter deure uit, door den volksdrom heen, tot aan het vierde huis, dat door zijn Vendrig, Dirk Duizend, wordt bewoond. Ook deze heeft reeds voorzien, dat zijn dienst zal gevorderd worden en staat zijn hopman in de deur te wachten. [110]

—„Dat is een gekke boel, Duizend!” zegt Smit, zoodra hij binnen is.

—„Dat zeg je wel, Kapitein!” is ’t antwoord: „maar wat is er nu van je orders?”

—„Ik heb reeds om de manschappen gezonden,” zegt Smit: „plant jij nu ’t vendel in je stoep, dan weten zij, waar zich te vereenigen.”

—„Al ree!” zegt Duizend, en het vendel, dat in een hoek der kamer klaar stond, opnemende, begeeft hij met Smit zich naar buiten en steekt het door de ijzeren ringen, te dien einde aan de leuning bevestigd.

—„Wat moet dat?” wordt straks van alle kanten geschreeuwd, door hen, die een duister vermoeden hebben van hetgeen volgen zal: „wat moet dat Vendel?”

—„Wel mannen!” antwoordt Smit: „zie je niet aan mijn ringkraag en bandelier, dat ik vandaag de wacht heb? Of hadt jelui liever, dat de Muiderpoort onbezet bleef, en de Françoizen er op hunne sloffen binnen konden komen?—Jelui lijkt wel stapel zot, om je over zoo’n natuurlijke zaak te verwonderen, als dat ik mijn vendel opsteek, waar mijn volk bij vergaderen moet. Kom, maakt wat ruimte! ik moet weer naar mijn huis.”

En met deze woorden de gemoederen, wat het opsteken van ’t vendel betreft, gerustgesteld hebbende, begeeft hij zich weder naar den kant der bedreigde woning heen, waar hij heeft bespeurd dat zijne tusschenkomst noodwendig gevorderd wordt. Immers is daar, terstond na zijn vertrek, het rumoer al meer en meer luidruchtig geworden: woeste kreten, scheldwoorden, bedreigingen, volgen elkander op: menige vuist is gebald, menige arm heeft zich opgeheven: en reeds heeft dezelfde fielt met het roode buis, die Smit gedreigd had met het lot van De Witt, zich gebukt om een steen los te maken en zoo het eerste sein tot vernieling en plundering te geven.

—„Hei wat!” zegt Smit, den vent plotseling bij den arm grijpende: „wie heeft jou tot Stads-stratemaker aangesteld?” en voorts, ziende dat zijne vraag de omstanders doet lachen, gaat hij, zich nu tot hen wendende, voort:

—„Is er een onder jelui, die dezen man kent?—Niet?—Nu! dan zullen de rakkers van den Schout hem wel kennen.” En meteen stoot hij den boef van zich af, die, bemerkende, dat hij voor ’t oogenblik de lachers niet op zijne zijde heeft, zich brommende onder de menigte terugtrekt.

—„En nu,” vervolgt Smit, terwijl hij, met een voet op de onderste trede van De Ruyters huisstoep, met de eene hand den knop van de leuning omvat, de andere, waarin zijn geduchte rotting geklemd is, zoover mogelijk uitgestrekt houdt en in die houding als ’t ware post vat om de woning te beschermen: „en nu, vertel jelui mij eens, wat je hier toch komt zoeken?”—

Ieder, zoowel de vrouwen, die daar binnen doodsbleek voor ’t raam staan, als de volksmenigte daar buiten, begrijpt, dat het hachelijk [111]oogenblik gekomen is, dat aan den staat van spanning, waarin men over en weder verkeert, een einde maken moet. Er is eene minuut stilte, en dan klinkt het opeens:

—„Dat weet je immers wel!’”

—„Hoe drommel wil ik ’t weten?” vraagt wederom Smit, „als niemand het mij zeit. Ziet, je kent mij allen voor een Amsterdammer van ouder tot ouder, en die ’t wel meent met den Prins, met de Stad en met de Burgerij, en heb je reden van klagen, dan zal ik je voorspraak wezen, al was ’t bij Burgemeesteren:—en zegt nu wat je te zeggen hebt.”

—„Wel!” roept een stevige varensgast: „als je ’t dan niet weet, dan zal ik het je zeggen. De Admiraal, die schelm, heit zich deur De Witt laten ompraten om ’s Lands vloot aan de Françoizen te leveren.”

En nu er een het ijs gebroken heeft, raken alle tongen los.

—„Hij heit er honderdduizend kroonen voor ontvangen,” roept eene vrouw.

—„Hij zou voor ieder van onze arme mannen een dukaton genieten,” roept eene andere.

—„Maar hij is gelukkig intijds gepakt, voordat hij het schelmstuk volbrengen kon,” schreeuwt een derde.

—„Ja sekuur,” roept de guit met het roode buis, die nu weer de poppen aan ’t dansen hoopt te brengen: „ik heb hem gisteren, aan handen en voeten geboeid, in Den Haag op de Voorpoort zien brengen.”

—„Heb je?” vraagt Smit, droogjes weg: „ja vriend! ik geloof wel, dat je met de Voorpoort en andere gevangenissen goed bekend bent; maar of je den Admiraal juist kent, dat ’s een tweede.—En nu buurvrouw! je hoort, wat die menschen zeggen: wat heb je daar nu op te antwoorden?—Stilte daar!—wij kunnen wel te gelijk zingen; maar niet te gelijk spreken.”

—„Ja! ja! stilte!” roepen nu de bezadigdsten onder den hoop: „wij moeten hooren, wat de vrouw te zeggen heit.”

Mevrouw De Ruyter was bij de eerste beschuldigingen, tegen haren man ingebracht, niet weinig van haar stuk geraakt; want zij gevoelde, dat zij niet veel anders daar tegen in kon brengen dan betuigingen, die geen geloof zouden verdienen; maar de logen, door den man in ’t rood uitgekraamd, hoe kwaadaardig ook, is haar welkom, omdat zij dien voor ’t minst met een onwederlegbaar bewijs kan tegenspreken. Bemoedigd steekt zij dan ook het hoofd naar buiten en roept met heldere stem:

—„Die man dáár vergist zich, ik heb vandaag nog een brief van mijn man, die gisteren is geschreven, en waarin hij mij bekend maakt, dat hij met ’s Lands vloot eerstdaags de vijanden weer hoopt te gaan opzoeken.”

—„Hoor jelui ’t?” vraagt Smit; en toen, zich haastig naar Mevrouw De Ruyter keerende: „den brief! den brief!” zegt hij: „spoedig!—Nu zel jelui ’t zelven lezen,” vervolgt hij tot het grauw: „Hier! is er een onder jelui, die met de hand van den Admiraal [112]bekend is?” en meteen houdt hij den brief, dien Mevrouw is gaan halen en hem toegestoken heeft, geopend in de hoogte.

—„Ik! ik!” roepen eenige stemmen: en een half dozijn burgers treden na voren: met een snellen blik op hen te werpen, overtuigt zich Smit, dat er onder hen althans twee of drie zijn, wier uitzicht vertrouwen inboezemt, en zonder aarzelen stelt hij den brief aan een van dezen ter hand.

—„Daar.” zegt hij, „lees, en je zult zelf erkennen, dat bedriegers ’t volk misleiden en dat al wat men van omkooperij en gevangenis spreekt, louter verdichtselen zijn.”

—„Ja waarachtig!” roept de toegesprokene, na den brief gelezen te hebben, „’t is de hand van den Admiraal, en dag en plaats komen uit!”

—”’t Is zoo, bij me zolen!—ja zeker het is zoo!” zeggen anderen, die, om den eersten spreker heengedrongen, mede een kijkje in den brief gekregen hebben.

—”’t Is een nagemaakt schrift,” mompelt Roodbuis, terwijl hij nader sluipt.

—„Kan jij dat daar van daan zien?” vraagt Smit: „dan moet je al bijster goeje oogen in je bol hebben.—In allen gevalle, als jelui beter zekerheid wilt hebben, gaat om naricht naar ’t Stadhuis of naar de Admiraliteit.”

—„Wel ja!—hij wil ons met een kluitje in ’t riet sturen!” roept hij met het roode buis en eenige andere van zijne gasten: „of wij gek waren!—zoo laten wij ons niet afschepen.”

—„Maar ’t is toch zijne hand,” voeren de meest bezadigden hiertegen in: „en als de Admiraal niks gedaan heeft, dan is ’t uit!”

—„Neen, ’t is niet uit!” bulkt een ander, „al is de man niet gevangen, daarom blijkt het nog niet dat hij geen landverrader is: hij kan wel aan zijne vrouw schrijven wat hij wil.”

—„Wij moeten eerst onderzoeken,” zegt een van de welgezinden.

—„Wat onderzoeken! Jij heult misschien ook al met die landverraders.”

—„Ik met verraders heulen! Een schelm, die ’t zeit.”

—„Hawaar!” brult de ander, hem een slag gevende;—en nu ontstaat er een gevecht tusschen de twee, waarin straks anderen zich mengen, ’t zij om te scheiden, ’t zij om aan te hitsen.

—„Tijd gewonnen! Alles gewonnen!” roept Smit met een zegevierenden glimlach Mevrouw De Ruyter toe:—„en nu, kanaljes! scheer je de stoep af! Holla hier mannen!”

Hij had reeds hellebaarden en sabels zien glinsteren voor de stoep van zijn Vendrig, en nu, terwijl hij met sterke vuist een voor een drie of vier van de knapen, die op de stoep hadden post gevat, in de kraag neemt, drijft hij hen met rottingslagen vandaar, waarop hunne makkers, voor dezelfde behandeling beducht, een goed heenkomen zochten. Onderwijl rukt Duizend met het vaandel en een dozijn gewapende schutters aan en vat nevens hem post voor het huis.

—„Wat beduidt dit?” roepen nu niet weinigen onder ’t volk, hunne dreigende gebaren hernieuwende. [113]

—„Dat beduidt,” antwoordt Smit, op forschen toon, „dat ik met mijn volk naar de poort moet, waar de Françoizen hun eersten aanval zullen doen, en er bijtijds moet wezen, om hen af te wachten. En nu, ruimbaan! daar komen mijne Wilde Ieren!”

En inderdaad, eene geheele compagnie, die in de wandeling met dien naam geheeten wordt, komt in ’t volle geweer van den kant der West-Indische pakhuizen aangerukt, dringt door den volkshoop heen en schaart zich voor het huis. Terstond deelt Smit nu zijne bevelen uit, laat de nieuwe Schipperstraat door drie gelederen musketiers bezetten, met last, indien ’t grauw wilde doorbreken, daaronder te schieten: en zijne overige manschappen, wel tweehonderd sterk, voorgaande, drijft hij met rottingslagen de menigte tot aan zijn huis terug. Nu de handen wat ruimer hebbende, geeft hij den zijnen bevel, zich gereed te maken, en gebiedt, dat, bij de minste verdachte beweging van ’t gepeupel, de musketiers zullen aanleggen en de piekeniers hunne pieken vellen. Maar nog bedaart het woest getier der menigte niet, die weer naar voren en op de pieken aandringt. Hoe gaarne Smit eene bloedstorting wil voorkomen, hoe hij aarzelt last tot schieten te geven, toch vreest hij, er toe te zullen moeten overgaan, wanneer zijn getrouwe Willem hem op zijde komt.

—„Patroon!” fluistert hij: „zie je die tjalk wel, daar in ’t water, die niet verder kan? Als wij die eens praaiden.”

Smit wendt het oog naar de hem aangewezen richting, en ziet werkelijk een dier gewapende uitleggers, welke ik hierboven verhaald heb, dat de Regeering in dienst genomen had, die met moeite zich een weg zoekt te banen tusschen de schuiten, die, propvol met toekijkers geladen, in het IJ liggen:—zonder zich lang te bedenken, haast hij zich naar den walkant en roept:

—„Kaptein! ben je genegen den vromen Admiraal van dienst te zijn, en zijn huis tegen dat geboefte te beschermen?”

—„Den Admiraal De Ruyter?” antwoordt de bevelvoerder van den uitlegger: „wel zeker ben ik: ik heb niet voor niemendal zeven jaren bij hem aan boord gevaren. Hier mannen!—duwt me die schuiten eens aan een zij; haalt de stukken boven, en dan zullen wij zien, of wij de kust niet schoon kunnen houden.”

Zoo gezegd zoo gedaan: het vaartuig werkt zich tot voor den wal! Zes stukken geschuts vertoonen weldra op het dek hunne gapende monden, en worden met schroot geladen, tot niet weinig schrik van de opeengepakte rumoermakers!—en, om hunne ontsteltenis nog te vergrooten, doet zich van verre hoefgetrappel hooren en komen weldra achttien gewapende ruiters, door Burgemeesteren, op ’t bericht van Smits Luitenant, naar ’t bedreigde punt gezonden, in vollen galop aangerend. Smit ziet met wat ongestuime drift zij toesnellen, en hoe zij, op die wijze voortgaande, allicht een honderdtal van de op elkaar gepakte menigte in ’t water zullen drijven: en, nu zelf het grauw in zijne bescherming nemende, treedt hij hun te gemoet en verzoekt hen, zich in ’t gelid te stellen en zachter te rijden. Maar nauwelijks heeft hij hen voor het huis [114]en onder zijn bevel, of hij hernieuwt met hunne hulp zijne poging, om de moedwilligen terug te dringen, die hij dan ook werkelijk tot voorbij de nieuwe Bantammerstraat weet te drijven; terwijl hem dit pas gelukt is of de Oud-Schepen en Raad Kornelis Roch komt aan ’t hoofd van zijn burgervendel gezegde straat uit tot zijn bijstand. Geen half uur is er verloopen, of vier andere vendels zijn in de wapenen aangerukt, en ’t grauw, zijn toeleg verijdeld ziende, is van lieverlede naar alle zijden en van ’t eiland verstoven.

—„Zie zoo, Buurvrouw!” zegt Smit tot Mevrouw De Ruyter, „nu kan je gerust deur en vensters weer sluiten en een glaasje voor den schrik drinken. Ik kuier met mijn vendel naar de Muiderpoort, doch er blijft volks genoeg achter om u te beschermen.”

En, zonder de dankbetuigingen der gerustgestelde vrouwen af te wachten, zet hij zich aan ’t hoofd van zijn vendel en trekt naar zijne wacht; terwijl het Waalseiland dien dag en den geheelen nacht door de vier versch gekomen compagniën bewaakt blijft, die er niemand op laten dan wie er thuis behoort.

Het logenachtige van de verspreide geruchten was inmiddels gebleken: die ter goeder trouw er aan geloofd hadden, zagen in, dat zij bedrogen waren geweest, en die ze met een boos opzet uitgestrooid hadden, dat hun kans vervlogen was.

Zoo was, door de kloeke welberadenheid van één man, eene beroerte gestild, die de schromelijkste gevolgen had kunnen hebben; en dat, zonder dat er een droppel bloeds vergoten was.

In de gracht.

Nog steeds staan wij aan den IJkant, waar wij ons aan het slot van het vorige Hoofdstuk bevonden. Maar, vijf-en-dertig jaren zijn verloopen, en anders, maar niet minder levendig en gestoffeerd is de watervlakte. Toen de voorvallen plaats vonden, die stof gaven tot het laatste, door ons geschilderde tafereel,—was de vijand in ’t land en op de kusten, en waren de toegangen tot de machtige koopstad van alle zijden belemmerd. Thans, al moge ook de Staat, de krachtige politiek van Willem III voortzettende, nog voortdurend met Frankrijk in oorlog zijn, en al moge ook nu en dan een kaper van Duinkerken onzen handel afbreuk doen, de schepen der bevriende natiën weten den weg naar Amsterdam te vinden en geene vlag, die niet hier voor onze oogen wappert, geen koopwaar, onbewerkt of bewerkt, die niet hier aangebracht of vanhier vervoerd wordt. Maar ook de schepen, op eigen erf gebouwd, woelen en krioelen hier in steeds toenemende hoeveelheid dooreen: ’t zij die uit Ceylon, uit den Indischen Archipel, of uit de havens van den Indischen zeeboezem gekeerd, hier de geurige specerijen, of stofgoud of elpenbeen, of andere kostbare en kostelijke voortbrengselen van die gewesten met zich voeren: ’t zij die in de West-Indiën [115]hunne ladingen koffie, suiker en verfhout hebben ingenomen: ’t zij die geurige thee en prachtig porselein uit China, of tin uit het verre Japan, of pelterijen uit Archangel, of hout uit Noorwegen, of ijzer uit Zweden, of graan uit Dantzig aanbrengen, of uit de Levant de zijde, waarmede de vermogende Amsterdammers zich zelven, of den ballast van prachtig marmer, waarmede zij hunne gangen en voorportalen zullen versieren: ’t zij die van de walvischvaart keeren met overvloed van traan en walrustanden, of van Spanje met de goud- en zilverertsen van Mexiko en Peru.

Maar het zijn niet alleen de groote zeekasteelen van uit- of inheemschen bouw, die hier de breede watervlakte vullen: ’t zijn, tusschen hen door en om hen heen, de kleinere vaartuigen voor de kustvisscherij of voor die op de binnenwateren bestemd: ’t zijn de tallooze beurt- en marktschepen, tjalken en smakken uit de eilanden en uit al de havens aan IJ of Zuiderzee hier samengekomen: ’t zijn boeiers en speeljachten, in de Stad zelve, aan de Zaan, te Haarlem, te Hoorn, ja waar niet al thuis behoorende: ’t zijn lichters, die de diepgaande koopvaarders van hunne lading hebben ontlast: ’t zijn sloepen, die bij de oorlogsvaartuigen behooren, op Pampus geankerd: ’t is in éen woord elke soort van vaartuig, klein of groot, welke zich de verbeelding schier zou kunnen voorstellen, alle zeker, welke de scheepsbouwkunst in ’t wezen geroepen heeft.

Tusschen al die vaartuigen door baant een klein, maar vlugzeilend jacht zich een weg:—het voert geen in goud gevat wapen op den spiegel, noch eenig ander teeken, dat van den rang des eigenaars getuigt: het is geen adviesjacht; want het heeft geen wimpel met het wapen van eenige Admiraliteit in top: het is geen pleziervaartuig; want het mist dat kunstige snijwerk, die prachtige kleuren, dat blinkend goud en verlaksel, waarmede het in dat geval zou pronken; het is blijkbaar alleen gebouwd met het oog op stevigheid, kracht en snelheid: en wie eenige kennis van het zeewezen bezit, kan met een oogopslag onderscheiden, dat dit vaartuig moedig den storm het hoofd zal bieden, ongedeerd menigen stoot verduren, en, uit welken hoek de wind ook waaie, zich niet licht de loef door een mededinger zal laten afsteken:—en wij, die gaarne een zoodanig vaartuig zien en trachten te weten, wien het toebehoort, wij volgen het met het oog, nu het met eene zwierige wending, eerst door eene der openingen in het paalwerk, dat de stad omheint, vervolgens door de geopende Kikkerbil-sluis heenzwaait en voortstrijkt langs de Kalkmarkt. Terwijl zeilen en mast gestreken worden, springt een flinke knaap, oogenschijnlijk van ongeveer twintigjarigen ouderdom, haastig aan wal met de opgeschoten lijn, waarvan hij reeds het uiteinde aan een klamp aan boord bevestigd heeft; die lijn ontrolt zich naarmate hij ijlings verder spoedt, en hij maakt zich gereed, het vaartuig voort te trekken: eene flinke deern, wier gelaatstrekken u geen oogenblik doen twijfelen of zij is de zuster van gemelden knaap, neemt een handboom op, stoot het vaartuig van wal, en begint met rustige kracht te boomen.—Het moge voor ons gevoel iets stuitends hebben, zulk een zwaren arbeid door [116]eene vrouw te zien verrichten, toch beweert de „ongevoelige” faculteit, dat eene malsche vrouweborst, hoe teeder en zwak in schijn, daartegen, zoowel als tegen het in ’t lijntje loopen beter bestand is dan de ruige borst ook des sterksten mans.—Aan ’t roer staat een kloekgebouwde grijsaard, die, terwijl hij met welgevallen de oogen om zich heen slaat, met niet minder welgevallen den geurigen damp schijnt te genieten, die uit het neusbrandertje voortkomt, dat hij tusschen de tanden houdt vastgeklemd. Eene vrouw, weinig jonger dan hij, en een aankomend meisje, houden zich intusschen bezig met het aftuigen en wegwerpen der zeilage; ’t is klaar, dat men vooreerst geen plan meer heeft die te gebruiken.

Het is onbetwistbaar een huisgezin, dat wij voor ons hebben, een huisgezin, dat uit man, vrouw en drie kinderen bestaat:—immers in de gelaatstrekken, zoo van den knaap als van de beide vrijsters, vinden wij die van vader en moeder terug:—en even onbetwistbaar schijnt het, dat dit huisgezin de geheele bemanning uitmaakt. Nu! ’t zijn ook allen krachtige, door zon en wind verbrande en verweerde tronies, waarop de echte zeemans ongedwongenheid en zeemans-koenheid te lezen is: en toch, er is iets in de levendigheid van den blik, die allen, ouderen en jongeren, onderscheidt, dat ons aan iets anders, dan aan gewone varenslieden denken doet. Wie zijn zij? Vanwaar komen zij?—De vader is een Hollander, zoo wij op gelaat en voorkomen afgaan; maar hadden wij een der kinderen afzonderlijk ontmoet, wij zouden geaarzeld hebben in het wagen eener gissing aangaande den landaard, waartoe het behoort. Het raadsel wordt ons echter opgelost, wanneer wij de moeder met aandacht beschouwen: die gekroesde roodblonde haren toch, die sterk geteekende kinnebakken, die zomersproeten zelfs, bij ongewone regelmatigheid van trekken en ongemeene doorschijnendheid van vel, ’t welk b. v. aan den nek, waar het niet door den invloed van zon en luchtsgesteldheid geleden heeft, met hagelblankheid tusschen de krullende lokjes doorschittert:—dat alles te zamen spreekt van ’t oude Angel-Saxische bloed, en zij, die wij voor ons zien, kan niet anders wezen dan eene dochter van Albion. Zelfs schijnt het, dat zij voor ’t eerst in Amsterdam zich bevindt; want, al gaat zij ijverig voort met den arbeid, waar zij aan bezig is, toch werpt zij nu en dan een blik om zich heen, die van nieuwsgierigheid getuigt. Wel is waar—en dit toont aan, dat zij een echte telg van Engeland is—geen trek op haar gelaat ontplooit zich en zij schijnt over de wonderen der wereldstad noch opgetogen, noch verbaasd, op zijn best bevreemd. Nu en dan een zweem van goed-, niet zelden een zweem van afkeuring is al, wat hetgeen zij opmerkt, bij haar teweegbrengt. Maar sterkeren indruk maakt het tooneel, dat haar omringt, op het zestienjarige dochtertje: de oogen van het meisje tintelen als sterren van vroolijke opgewondenheid en, keer op keer, wanneer in de rij der huizen, die zij langs varen, een fraai gestoffeerd magazijn, een sierlijke gevel, of wat ook door praal of bouwtrant de aandacht wekken mag, of wanneer op de kaai deze of gene Friesche of Zaanlandsche vrouw met haar prachtig hoofdtooisel, [117]of een Armeniër met zijn tulband en kaftan, of een Perziaan, of een Amsterdamsche pronker, of zelfs een citroenjood met zijn baard en zijn samaar zich aan hare oogen voordoet, tikt zij, met een vroolijken lach, soms met een uitroep van dartele blijheid, hare moeder op den arm, om de aandacht van deze op dat ongewone voorwerp te vestigen.

De lijn is alreeds een paar keeren in- en weder uitgegooid: en het jacht is de Sint Antonies-, is de Zwanenburgerbrug door-, den breeden Amstel opgevaren; ook hier moet de lijn weder ingenomen, zoodra men de Blauwbrug is doorgekomen, want aan wederzijden ligt het vol van Keulsche aken en die Samereuzen-(Sambre et Meuse) schepen, naar welke de hooge Amstelbrug daar in de verte bij sommigen den naam voert van Samereuzen-brug—een naam, zoo kluchtig in de dagen der omwenteling, Franschgezindheid en sentimentaliteit vertaald met pont des amoureux;—wat echter nog minder gek was dan de later in zwang gekomen benaming van „Hooge Sluis.” Immers, verliefden mag men er nu en dan aantreffen; maar een sluis is niet dan op eerbiedigen afstand te vinden.

Om tot ons jacht weder te keeren, de broeder is, nu het trekken onmogelijk werd, weder aan boord gesprongen, en helpt zijne oudere zuster in het verrichten van hare moeitevolle taak. Maar het zwaarste is volbracht. Het jacht zwaait rechts de Keizersgracht in, en, na nog de brug, die de Utrechtsche-straten aan elkander verbindt, onderdoor te zijn gevaren, houdt het op de kaai aan, wordt aan een paar ringen vastgelegd en kiest hier als in veilige haven, zijne ligplaats voor dezen tijd. De schipper heeft zijn roer vastgezet: zijne vrouw en jongste spruit hebben alles geborgen wat te bergen viel: broeder en zuster de handboomen weder in de mikken gelegd, en het geheele gezelschap zich binnen de kajuit begeven, om na gedaan werk eene welverdiende rust te smaken, en zich met een stevig ontbijt te ververschen.

Wij zouden hen wel willen volgen, om nadere kennis met hen te maken; want, al kunnen wij ons geen bepaalde rekenschap geven waarom, het gezin boezemt ons belangstelling in, en, wij weten het, het kostte ons weinig moeite: de verbeelding is voor ons de ring van Gyges, die ons onzichtbaar alom doet tegenwoordig zijn, het „Zeezaad open u!”48 waardoor elke deur, hoe vastgegrendeld ook, [118]zich ontsluit. Maar ik wil den lezer eene verrassing besparen, en daarom ons bezoek tot morgen uitstellen, en de goede menschen heden in hunne stille rust niet bespieden.

De dag van morgen is gekomen: het jacht ligt nog terzelfder plaatse aan de kaai vastgemeerd; doch niemand is op het dek te zien. Zouden allen het verlaten hebben? Wij willen dit eens onderzoeken en ten dien einde stappen wij aan boord, treden de kajuit binnen, en.... staan geheel versteld van het onverwachte schouwspel, dat zich aan ons voordoet. Niets, dan alleen de achteroverhellende stelling der vensters tegenover ons, herinnert, dat wij ons hier in een vaartuig, en in het gewone verblijf eens schippers bevinden; al het overige roept ons toe: gij betreedt eens schilders werkplaats, of liever, om geen twijfel aangaande de beteekenis van die twee woorden over te laten, een atelier.

Rechts, links, tegenover de vensters, is, van boven tot onder, de wand bedekt met teekeningen, met platen, met schilderijen, in de meeste waarvan, zoo niet dezelfde manier, dan zeker dezelfde hand niet te miskennen valt. In de schaarsche tusschenruimte hangen linialen, haken, teekenstokken en verdere behoeften eens kunstenaars. Op de tafel en op de vensterbank staan pleisterbeeldjes, bronzen en houten figuren, van allerlei vorm en soort, modellen van schepen en gebouwen, tusschen rollen prenten en teekenpapier. De zitting van de vaste bank zelve is gedeeltelijk opgeslagen en toont ons, in de holte daarvan verborgen, een aantal doozen, met penseelen, kwasten, doezelaars, potlooden, krijt, kokers, tempermessen en wat dies meer zij, of met blazen verf gevuld: ook potten, sponzen en anderen noodwendigen voorraad. De half uitgehaalde tafellade zien wij insgelijks voorzien van teeken- en schilderbehoeften, en wel voornamelijk van de zoodanige die bij den arbeid het onontbeerlijkst zijn, of die de meeste waarde bezitten. Aan de tafel zit een jong mensch, ijverig bezig eene der schilderijen, die tegenover hem aan den wand hangt, na te teekenen. ’t Is een jongeling van een bevallig voorkomen, en al zit hij, om beter op zijn gemak te zijn, zonder rok aan ’t lijf, toch kan men het hem aanzien, dat hij niet onverschillig is omtrent zijn uiterlijk voorkomen, en dat hij smaak met zorg vereenigt bij zijn streven om er betamelijk, ja behaaglijk uit te zien: want zijne fraaie bruine lokken glinsteren u welriekend tegen: zijne hemdsmouwen zijn van fijn en helderblank linnen, en eene rijke kanten das is niet zonder zwier om den hals gestrikt: het lichtbruine satijnen vest is bezaaid met zilveren bloempjes, de broek, van grijs satijn, boven de knieën vastgestrikt met rooskleurige linten: rooskleurige satijnen kousen bedekken de beenen, en Moorsche pantoffels, van gouddraad gestikt, versieren de voeten. Nevens hem, in ’t midden der kajuit, staat een bruinhouten schildersezel, waarop een half afgewerkte schilderij, een riviergezicht voorstellende, met welks [119]voltooiing zich de ontwerper daarvan bezig houdt: deze is een man, naar ’t schijnt van den middelbaren leeftijd, wien eene fraaie blonde pruik over de schouderen hangt. Zijn rok van bruine sergie is eenvoudig, maar net en voegende aan zijn stand; even eenvoudig vest en broek: en de kousen van fijn touwwerk, zoowel als de hooge zwarte schoenen van deugdzaam Spaansch leder, spreken evenzeer van stemmigen eenvoud. Op de bank, aan een der hoeken, zit eene reeds op hare jaren komende en toch niet onbevallige vrouw aan een borduurraam te werken. Hare kleeding, hoewel geen bepaalde zucht tot opschik, veelmin eenige wansmaak verradende, heeft toch, door snede en kleurmengeling iets, dat als ongewoon de aandacht wekt. De moesjes, waarmede ’t gelaat spaarzaam bezaaid is, mogen al eene zeer gebruikelijke tooi zijn en het kapsel niets hebben dat bijzonder afwijkt van de heerschende mode, de achter op ’t hoofd gedragen hooge kanten muts, hoedanige wij uit de afbeeldingen van dien tijd kennen, verschilt eenigszins in fatsoen van die, waarmede in Holland de dames gewoon zijn uit te gaan: en de laatstgemelden zouden oordeelen, dat de oranjekleurige samaar wel wat scherp afsteekt tegen het blauwe onderkleed; ook zouden zij het vreemd vinden, dat de onbekende, bij ’t borduren, de gemslederen handschoenen niet heeft afgelegd, die de handen en een gedeelte van den arm bedekken. Maar gewis zouden zij geene aanmerkingen maken op de smaakvolle kleeding der twee lieve meisjes, bij elkander in een hoek der kajuit gezeten, en waarvan de oudste zich met naaiwerk bezighoudt, terwijl de andere een boek in handen heeft, waar zij overluid aan ’t gezelschap uit voorleest. Beider dracht is gelijk van stoffage en kleur en snede: parelgrijze samaren met rozeroode garneersels, over groene onderkleeden: het haar gekapt à la Sévigné en grijze zijden kousen met goudlederen schoentjes.

Gewis, een tafereel, als ’t geen zich hier aan u voordoet, waart gij verre van te verwachten; maar uwe verwondering moet nog hooger stijgen; want nu gij aandachtiger de gelaatstrekken der aanwezigen opneemt, nu begint bij u een vermoeden te ontstaan, dat—ja, al schijnt het ongeloofelijk, het is zoo—weldra bij u tot zekerheid wordt:.... de personen, die gij voor u ziet, zijn dezelfden, die gij gisteren zaagt: die net gekleede teekenaar droeg gisteren een schippersbuis en liep in ’t lijntje: die zedig gekleede jonge juffer boomde gisteren het vaartuig door de stadsgrachten: die matrone in ’t oranjekleurig damast hielp gisteren de zeilage bergen: die schilder eindelijk stond gisteren in zijn duffelsche pij als stuurman aan ’t roer.—Zulk eene hervorming brengt verandering van uiterlijke dracht teweeg; vooral als eene blonde pruik dienst doet om grijze haren, moesjes om zomersproeten, handschoenen om de vereelte handen te dekken, en een nieuwmodisch fatsoen van kleedij om aan de gestalte en ledematen een schijnbaar geheel anderen vorm en andere bewegingen bij te zetten.

Maar wie is nu die huisvader, die beurtelings schipper en schilder is?—Een weinig geduld, lezer! wij zullen ’t weldra vernemen.

„Leg nu het boek van den vromen ouden Bunyan maar terzijde,” [120]zegt de man, en wel in ’t Engelsch, tot zijne dochter; „het is elf uren en ik denk, dat wij weldra bezoek zullen ontvangen.—En gij, Robbert! mocht wel denken, uw rok aan te trekken: het past niet, dat men u in uwe hemdsmouwen aantreffe.”

„’t Is zoo warm, vader!” antwoordt de jonkman: „ik begrijp zelfs niet, hoe gij ’t uithoudt met die pruik. En dan, voor wien zou ik mij geneeren? Voor dien ouden beunhaas, dien wij wachten?”

„Gerrit Van Uilenburg is een man, die zijn vak verstaat, en zelf schilder geweest is,” herneemt de vader: „bovendien de vraagbaak van al wie schilderijen koopen of bestellen wil, de man, die reputaties kan maken of afbreken naar verkiezing, en dien het in geen geval zaak zou zijn, ontevreden te maken; bij dat alles, en dit ware reeds genoeg, een man van jaren;—doch al kwam er niemand, gij weet bij ondervinding, ik hou er niet van, dat een der mijnen er verwaarloosd of verwilderd uitziet. Hoe meer wij ons, zoo dikwerf wij op reis zijn, in eenvoudige varenslieden vervormen, hoe meer het noodig is, dat wij met het schipperspak ook alle plompheid en ongemanierdheid afschudden en als deftige lieden voor den dag komen. Zoo gij op een enkel punt vergeet, u als een gentleman voor te doen, gij loopt alras gevaar, u in meer dingen te veronachtzamen, en wanneer ik mij die lastige pruik getroost, kunt gij u een rok getroosten; daarom niet langer gedraald.”

Robbert zwijgt, en, zij het met een zuur gezicht, hij trekt den rooden rok met gewerkte knoopen aan, die aan een knop hangt. Terwijl legt zijne moeder ook nog een loodje in ’t zakje.

„Ja,” zegt zij, „wat men wordt als men zich zelf verwaarloost, dat blijkt uit het onderscheid tusschen de boeren hier en in Engeland. Bij ons in Engeland wascht een boer zijne handen als hij thuis komt, trekt zijn werkbuis uit, doet zijn rok en schoon linnen aan, kleedt zich als een gentleman en is in niets van Lord A. of Sir John B. te onderscheiden; hier in ’t land smijt een boer ook zijn buis uit, maar wascht zich niet, trekt niets aan, valt plomp aan de etenstafel neer, en eet, bless my life, in zijne hemdsmouwen en met den hoed op den kop!—en zoo blijft hij ook een kinkel in de oogen van iedereen.”

Het blijkt dat de vermaning juist bijtijds gegeven is; want hier wordt de vrouw—van den huize had ik bijna gezegd—in hare rede gestoord door een tikken op de kajuitsdeur, die terstond daarop geopend wordt: een oud mannetje in deftige burgerkleeding brengt eerst het hoofd, vervolgens het geheele lichaam binnen.

„Welkom, sinjeur Gerrit Uilenburg!” zegt de vader des huisgezins, deze reis niet in ’t Engelsch, maar in een Hollandsch, waarvan hem de uitspraak terstond als een echten Amsterdammer kenmerkt: „dat is braaf van je, dat je me zoo terstond komt opzoeken.”

„Stil! stil!” zegt Uilenburg, den wijsvinger voor den mond brengende en half bedeesd achter zich ziende: „ik ben niet alleen,” en meteen, ter zijde schuivende, laat hij den doortocht vrij aan een heer in ’t bruin fluweel, met een rijkgeboorden hoed, een kolossale pruik en een stok, met een hoogen knop, van amber en gouden kwasten voorzien, en fluistert: „Burgemeester Pancras!” [121]

Op dien naam buigen vader en zoon zich diep en nijgen moeder en dochter eerbiedig tot den grond: terwijl allen het stilzwijgen bewaren, dat voegt tegenover zoo aanzienlijk een personage.

„Ik ontmoette Zijn Edel Achtbare juist op de Reguliersgracht en Z. Ed. A. was zoo goed mij staande te houden om wat over kunst te praten, en toen Z. Ed. A. hoorde, dat ik naar u toeging, behaagde het Z. Ed. A. te zeggen, dat Z. Ed. A. zelf zulk een ongewone vertooning wenschte te zien, als eene schilderswerkplaats in een vaartuig.”

„Het is niet alleen om het ongewone der vertooning, dat ik trek gevoelde mij hierheen te begeven,” zegt de Burgemeester met een hoffelijke hoofdbuiging, „de naam en de verdiensten van monsieur Jan Griffier zijn mij genoeg bekend om mij te doen verlangen, hem zelven en het een of ander van zijne laatste werken te leeren kennen, en dit zal, hoop ik, mij bij hem tot verschooning strekken, dat ik dus ongenoodigd en onverwacht zijn heiligdom betreed.”

„Al te veel eer,” is al wat „Monsieur” Griffier kan uitbrengen, en werkelijk, wat valt er ook veel meer te antwoorden op het beleefde gezegde van een groot heer als de Burgemeester is, die genoeg overtuigd mag zijn, dat hij geen verontschuldigingen behoeft in te brengen, wanneer hij zich zooverre vernedert, om een schilder in diens eigen werkplaats te bezoeken? Wij mogen er hard aan twijfelen, of hij zoodanig bezoek wel gebracht zou hebben, indien het vreemde van de zaak, eene werkplaats in de stadsgracht, hem niet had verlokt. Men laat anders, in deze achttiende eeuw, den schilder tot zijnent komen, evenals den rijtuigmaker, den behanger, den stukadoor en wie men al meer noodig heeft om huis of stal op te pronken, en men gaat niet bij hem. Dat mogen Frans I of Karel V gedaan hebben;—maar die vorsten leefden in een tijdvak, toen men nog niet wist hoe het hoorde, en waren Roomsch bovendien;—en zoo Karel II van Engeland zich ook iets van dien aard mag veroorloofd hebben, het is genoeg bekend hoe die monarch zijn fatsoen te grabbelen gooide. In allen gevalle, hetgeen wij hier zien gebeuren, is bijzonder genoeg, om ook alleen uit het bijzondere der oorzaak verklaard te kunnen worden.

Intusschen hebben de twee meisjes, op een wenk van hare moeder, de kleppen van de bank dichtgeslagen en op de eereplaats twee kussens op elkander gestapeld, ten einde den bezoeker een zetel te bereiden. Hij zegt met een vriendelijken hoofdknik dank voor de attentie; doch maakt er vooreerst nog geen gebruik van, en neemt de kunstwerken, die langs den wand hangen, in oogenschouw.

„Hm!” zegt hij, „dat is de Rijn bij Coblents, niet waar? Ja, ja, ik heb dat gezien, in mijn jongen tijd, toen ik van de academie kwam en de gewone reis door Duitschland en Frankrijk deed.... Heel aardig, op mijn woord! En dat, wat moet dat verbeelden, Uilenburg?”

Is het, om den graad van topographische kennis des ouden mans op de proef te stellen, dat Pancras zijne vraag tot hem, en niet tot den kunstenaar zelven richt? of oordeelt hij, dat de achtbaarheid [122]van stand er bij lijden zou, indien hij zich in een gemeenzaam onderhoud met den laatstgemelde begaf? Wij durven dit niet beslissen.

„Het zal de Teems moeten voorstellen, Edel Achtbare!” antwoordt Uilenburg, met eene diepe buiging.

„De Teems bij Wolwits49,” voegt de schilder er op bescheiden toon bij.

„Wat dunkt er u van?” vraagt opnieuw Pancras aan den kunstkooper.

„Lief van behandeling,” antwoordt deze, terwijl hij met den knijpbril op den neus het stuk van nabij bekijkt en Griffier wederkeerig op hem het oog, niet zonder angstigen schroom, gevestigd houdt, „geestig van stoffage, helder van koloriet; er kon wel wat meer water in de lucht, wat meer lucht in ’t water zijn,.... maar over ’t geheel is ’t een lief stukje.”

Griffier haalt adem; want de uitspraak van den gevreesden kunstkenner is over ’t geheel gunstig.

Maar wie is die Uilenburg, die hier over de waarde of onwaarde van de aanwezige kunstgewrochten beslissen moet?

Wie hij is, lezer? Sla Vondels Poëzie op, bij voorraad nog de 4^o. uitgave, Deel I bladz. 378, Deel II bladz. 372, en gij zult reeds eenigszins op de hoogte komen. Hoor slechts het kortere der beide daar geplaatste, in ’t nog bange jaar 1673 vervaardigde gedichten in zijn geheel, en het slotcouplet van het andere.

En nu de „Toezang” van den Zege der Schilderkunst:

Wij leeren uit de bovenstaande verzen, dat Uilenburg, reeds in 1673, handel in schilderijen dreef, en wel, in weerwil dat de oorlog nog woedde, met voordeeligen uitslag: wij vinden ook, dat hij, in het opschrift van ’t eerste gedicht, „schilder” wordt genoemd: en werkelijk had hij in zijne jeugd het penseel gehanteerd. Doch, ondervindende dat de verkoop van eigen werk hem geen brood gaf, kwam hij bijtijds tot het gelukkig besluit, zich door den verkoop van ’t werk van anderen, niet alleen brood, maar zelfs een ruim bestaansmiddel te verschaffen en de beoefening der kunst vaarwel te zeggen voor de critiek der kunst. Het door hem gekozen beroep was, als zoodanig, nog nieuw, en de keuze daarvan bewees, dat hij, zoo al geen kunstgenie, dan voor ’t minst doorzicht bezat. Lang zonder mededingers, wist hij de rijke Amsterdammers naar zijne tentoonstellingen te lokken, en zoodoende met hen in aanraking te komen. Weldra was hij hun raadsman, hun gids, hunne vraagbaak in ’t vak van kunst, en werd er nauwelijks eene schilderij gekocht of besteld, dan door zijne tusschenkomst. Reeds bijna vijftig jaren had hij nu zijn vak uitgeoefend, en hoe ouder hij geworden was, hoe dieper de eerbied, welke men voor zijne „rijpe ondervinding” gevoelde, hoe machtiger zijn invloed, hoe min betwistbaar zijne uitspraken waren geworden. Is het wonder, dat de kunstenaars niemand gelijk hem ontzagen, en hem luide als hun beschermer, hun goeden genius, hun voorzienigheid roemden?—al mochten sommigen hem in hun hart verwenschen.

„En dit landschapje hier?” vraagt Burgemeester Pancras: „wat stelt dat voor? ’t Is in eene heel andere manier dan de vorige stukken.”

„Uw Ed. Achtbare zal toch wel niet twijfelen of ’t van dezelfde hand is,” zegt Uilenburg: „maar anders, ja, Uw Ed. Achtb. ziet volkomen juist: ’t is in geheel verschillenden trant geschilderd: en men erkent hier het streven om de manier van Lingelbach na te volgen.”

„Ik geloof, dat ik slechter modellen zou kunnen kiezen,” zegt Griffier, eenigzins gevoelig over den toon, waarop de toelichting gegeven was: „voor ’t overige, ’t is eene fantasie:.... ik wil ook nu [124]en dan wel eens iets anders voorstellen dan rivier- en zeegezichten.”

„En dit, Sinjeur Uilenburg?” vraagt Pancras, op een klein schilderijtje wijzende, dat een paard voorstelt bij eene herberg: „dat is toch stellig niet van dezelfde hand.”

Men lette op het Sinjeur. Griffier was maar een kunstenaar, en werd dus als Monsieur aangesproken; Uilenburg een koopman, al was het dan ook maar in kunst, en stond dus hoog genoeg op de maatschappelijke ladder om den titel van Sinjeur te voeren.

„Volkomen juist aangemerkt, Edel Achtbare!” zegt de toegesprokene: „het is een aardig Wouwermannetje: Ei! ei, monsieur Griffier! tref ik een mededinger in u aan, dat je ook al stukken van anderen vent. Nu! men moet leven en laten leven.”

„’t Is niet van Wouwerman,” zegt Griffier; „’t is van mijn zoon Robbert, dien ik de eer heb UEd. A. voor te stellen.”

Zie, hoe blijde de gelaatstrekken van Robbert staan, en met hoeveel trots en geheime vreugde de blikken van moeder en zuster zich op hem vestigen, nu men zijn jongelingswerk voor dat van den grooten Wouwerman aanziet; maar ook, hoe kijkt onze oude kunstkooper op den neus, hij, die juist bij zich zelven voornam, het schilderijtje bij de eerste gelegenheid aan den eigenaar af te koopen en er winst mede te doen:—zich zóó vergist te hebben! het werk van een aankomeling met dat eens beroemden meesters te verwarren! ’t Is om nooit te vergeten.

„Van uw zoon?”—herhaalt Pancras, verbaasd: „Sinjeur Uilenburg, is dat geloofbaar?”

„Ja Edel Achtbare!” antwoordt deze: „als de man het zelf erkent!.... ik zou het trouwens bij nauwlettender onderzoek wel gemerkt hebben.—Mijne oogen worden er niet beter op met de jaren, en zoo meende ik, bij den eersten opslag, dat ik een Wouwerman vóór mij had.—Nu, ’t is in allen gevalle eene goede kopie. Die linker voorpoot kon wel wat helderder uitkomen.... en de achtergrond is wat verward;.... maar voor een eerstbeginnende is ’t heel wel.”

Burgemeester Pancras heeft weinig aandacht op deze soort van rekantatie geslagen. Door opleiding en ambtsbetrekkingen geleerd, menschen te bestudeeren en te beoordeelen, is hij onwillekeurig getroffen geworden door de laatste woorden van Griffier: hij heeft den blik van de schilderij afgewend om dien te vestigen op den man, die nu niet meer alleen door de zonderlinge keuze van verblijfplaats, maar ook om andere redenen zijne opmerkzaamheid waardig schijnt. Er ontstaat een algemeen stilzwijgen: ’t welk de achtbare burgervader eindelijk afbreekt met te zeggen:

„Dat is meer eerlijk dan politiek van u gehandeld, monsieur Griffier! hadt ge gezwegen, ge hadt dat stuk voor een Wouwerman aan den man kunnen brengen.”

„Ik mag niemand misleiden,” hervat Griffier, „en, al ware ik minder nauwgezet, ik geloof toch dat, in een geval als dit, ook bij den hebzuchtigsten mensch de trek naar voordeel zou hebben ondergedaan voor hoogmoedige blijdschap over de zegepraal, door zijn kind behaald. Zie, Edel Achtbare! als een kenner gelijk Sinjeur Uilenburg, [125]zij het ook maar voor een oogenblik, er mee bedrogen is geweest, dan moet mijn jongen er toch niet vergeefs naar getracht hebben, de manier van Wouwerman na te doen;—want eene kopie is ’t niet.”

„Goed gesproken,” herneemt Pancras met een hoofdknik, die van welgevallen getuigt: „ge moet mij eens iets meer vertellen van wat u aangaat en hoe gij er toe gekomen zijt, zulk een avontuurlijk leven te leiden.” En meteen, na op zijn horloge gezien te hebben, neemt hij de plaats in, die voor hem was gereedgemaakt: een blijk van welwillendheid, dat de verbazing van Uilenburg wekt en de kajuitsbewoners niet weinig verheugt; want het schijnt zooveel te kennen te willen geven, als dat de machtige Burgervader ook hun ten beschermer wil zijn.

„Ge zijt, zoo ik vernomen heb, een Amsterdammer,” vervolgt Pancras.

„In 1645 hier geboren,” antwoordt Griffier.

„Zoo! in ’t tijdperk dus, dat de kunst hier ’t meest gefloreerd heeft: geen wonder, dat een jong mensch toen trek gevoelde om in dat vak te werken. Van der Helst en anderen hebben er nog al wat aan verdiend, aan dat stoffeeren van ’t stadhuis en van zooveel andere gebouwen.”

„’t Was toch niet zoozeer hun voorbeeld,” herneemt Griffier, „of het voordeel, dat hun kunstvak hun bezorgde, dat mij voornamelijk aantrok. Ik was een Amsterdammer, maar toch hield ik van de buitenlucht en de vrije natuur meer dan mijne stadgenooten dat gewoonlijk doen.... ik wilde boomen, ik wilde landschappen teekenen, ik zag ze niet; en zoo stelde ik mij een tijdlang tevreden met bloemen af te beelden. Maar dat was mij weldra niet genoeg: ik moest meer verscheidenheid van voorwerpen, ik moest uitgebreider tafereelen hebben, en om daarin te slagen begaf ik mij onder leiding van Rogman.”

„Niet onverdienstelijk,” merkt halfluid Uilenburg aan: „maar wat ruw en slordig.”

„Door hem,” vervolgt Griffier, zonder zich aan de aanmerking te storen, „raakte ik in kennis met Lingelbach, met Adriaan Van de Velde....”

„Knappe lieden, beiden in hun vak,” bromde Uilenburg er tusschen.

„Met Ruisdael, met Rembrandt.”

„Hm! die zijn lang uit den smaak,” bromt dezelfde basstem voort, „de een is al zwarter en onbehaaglijker dan de andere.”

—„Heiligschennis!” hoor ik hier den lezer roepen: „Ruisdael en Rembrandt onbehaaglijk? En ’t is nog een zoogenaamde kunstkenner, die zoo iets beweert.”

Val er den goeden sinjeur Uilenburg niet te hard om, lieve lezer! hij spreekt alleen het gevoelen uit, dat toen, dat vijftig jaar vroeger, dat vijftig jaar later, nog het algemeen heerschende was. In 1714 zal men voor een landschap van Ruisdael ƒ 17, in 1734 voor een kapitaal dito, gestoffeerd door Adriaan van de Velde, ƒ 20 geven,—dat is, omstreeks evenveel penningen als het later guldens [126]zal opbrengen.—En wat Rembrandt betreft, bij zijn leven werd hij onder de kunstenaars van den derden rang gesteld; en schier al wat men, eene eeuw na zijn dood, bij Wagenaar51 aangaande hem leest, is eene aanhaling uit het „gebruik en misbruik des tooneels” van Pels, voornamelijk strekkende om hem in een ongunstig, ja bespottelijk daglicht te stellen.—Dat echter ten dezen Griftier niet volmondig instemt met het oordeel, door Uilenburg geveld, bewijst de trek van wrevel en minachting, die zich even op zijne omgekrulde lip vertoont; doch hij houdt zich als had hij niets gehoord en gaat rustig voort met zijn verhaal.

„Ik kreeg vergunning, hen in hunne werkplaatsen te bezoeken en ik genoot het voorrecht, mij met hen te onderhouden over de geheimen, zoowel als over de eischen der kunst. Bij het beschouwen hunner meesterstukken, bij het hooren hunner lessen, zag ik wat aan mijne opleiding ontbrak, en trachtte, op hun voorbeeld, lucht en kleurschakeering en helderheid in mijn werk te brengen. Intusschen was ’t gebeurd, dat een mijner medeleerlingen bij Rogman, Jan Loten, naar Engeland was gegaan en er door zijn penseel een onafhankelijk bestaan verworven had. Bij een bezoek, dat hij in 1667 aan zijne geboortestad bracht, verhaalde hij er mij zooveel van, dat mij de lust bekroop, hem bij zijn terugkeer te vergezellen. Ik had geen ouders meer, en niemand, die zich mijner aantrok; ik had altijd een afkeer gehad van een zittend leven, op dezelfde plek doorgebracht; ik wilde eens wat anders zien: en zoo nam ik de gelegenheid waar en ging mee. Eenmaal in Engeland zijnde, zag ik al spoedig in, dat mijn belang medebracht, er te blijven. Ik vestigde mij te Londen en bevond er mij niet kwalijk bij; want de stukken, die ik maakte, schonken mij eenigen naam en genoegzaam voordeel. Toch was ik te onrustig van aard om daar ter plaatse, of waar dan ook, hetzelfde zittende leven te leiden, dat mij te Amsterdam had verveeld; en al bleef Londen de plaats waar ik te bevragen was, ik veroorloofde mij uitstapjes, nu te water, dan te land, om de natuur, die ik liefhad, te bestudeeren; en dan bracht ik van mijne zwerftochten telkens wat nieuws voor de kunstliefhebberij terug:—zoo kreeg ik allengskens genoeg bij elkaar om aan trouwen te denken, en kon ik het beter treffen? Ik vond in moeder, die daar zit, juist eene vrouw die ik verlangen kon, de dochter van een schipper, en die menigmalen haren vader naar Oost en West had vergezelschapt, die niet bang was alzoo om ook aan mijne watertochtjes deel te nemen. De fortuin was mij meer en meer gunstig en zoo schafte ik mij een jacht aan, sierlijk en gemakkelijk, en een goede zeiler bovendien, en dat ik geheel naar behooren inrichtte, dat het mij tot magazijn en werkplaats dienen mocht. Ik zei mijne huishuur op, betrok met vrouw en kinderen mijn drijvend logies en toog daarmede nu her- en derwaarts heen, waar mijne luim mij heenvoerde. Dat waren gelukkige dagen, waarbij arbeid en uitspanning hand aan hand gingen, en over ’t algemeen zag ik nooit de rivier van Londen weer, [127]of mijne kajuit was wèl gestoffeerd met land- en watertafereelen, afbeeldingen van Italiaansche bouwvallen, uitgewerkte riviergezichten, landschappen, bloemen en vogels, en wat dies meer zij, in olie- of sapverf, somtijds ook in plaat, want ik had mij mede op het etsen toegelegd. Maar zie, een mensch verlangt toch altijd weer naar zijn geboorteland, en zoo ging het mij ook naarmate mijne jaren klommen. Ik besloot, de reis naar Holland te aanvaarden; doch ik kon daar niet met leege handen komen, ik moest eigen werk meebrengen om te toonen wat ik kon, en werk van goede schilders om van den verkoop daarvan te leven, zoolang ik mijn eigen werk niet verkocht had. Ik stak, onvoorzichtig genoeg, bijna al wat ik had in schilderijen en andere kunst; ik scheepte die in en begaf mij op reis met de mijnen. Pas waren wij in volle zee, of het weer, dat tot dien tijd gunstig was geweest, begon te veranderen, een storm stak op uit den Zuidwesten, en, spijt al wat wij vermochten, het jacht werd bij Goeree op den Hinder geworpen. Daar zaten wij, een etmaal lang, met een schip vol water, en niets anders dan den dood voor oogen, toen Onze Lieve Heer uitkomst schonk. Een visschersvaartuig daagde ter redding op, en wij brachten er het lijf af,—maar ook niets dan dat, ik moest mijn sierlijk jacht verliezen, en den geheelen kunstschat, dien het bevatte....”

„Waren er nog al kapitale stukken onder?” vraagt Uilenburg haastig.

„De catalogus is mede naar den kelder gegaan,” antwoordt Griffier droogjes, en de trekken des Burgemeesters, die, op het verhaal van den geleden ramp, eene medelijdende uitdrukking hadden aangenomen, ontplooien zich tot een glimlach.

„Het is wonder,” zegt hij, „dat ge dien slag te boven zijt gekomen. En waart gij dus alles kwijt?”

„Alles,” antwoordt Griffier, „op een rolletje gouden dukaten na, dat mijn oudste dochter in een gordel om haar lijf had geborgen, en, in plaats van, gelijk ik gehoopt had, de Maas met vlag en wimpel en eene kostbare lading triomfantelijk op te varen, kwamen wij als arme en beroofde schipbreukelingen aan wal. Maar toch gaf ik den moed niet op. Ik dacht, zoolang ik door Gods goedheid nog teekenpen, kwast en etsnaald hanteeren kan, zal ik niet van honger omkomen, en, al heb ik vijf kruisen achter den rug, ik zal zien of ik de geleden schade niet herstellen kan. Er zijn sedert dien tijd dertien jaar verloopen, en ik ben al mooi op weg. Ik zette mij te Rotterdam neer, waar ik terstond na mijn aankomst de deernis en hulpvaardigheid van kunstbeschermers ondervonden had. Door hun bijstand, en eerlang door het vervaardigen en verkoopen van nieuwe schilderstukken zag ik mij na een jaar of wat in staat gesteld, mij een ander vaartuig aan te schaffen, dit, waar Uw. Ed. A. zich thans op bevindt, wel niet zoo rijk en prachtig als het oude, maar toch sterk en stevig gebouwd, en ruim genoeg voor zijne bestemming. Ik betrok het met mijne vrouw, die ik tot mijn eerste stuurman verhief, en mijne kinderen, die, naar hunne jaren en geschiktheid, voor bootsman, hofmeester, matroos of putjer moesten [128]spelen. Dat spaarde huishuur en dienstbodengeld. Van dien tijd af heb ik geene andere woning gehad en als een zwerver op de binnenwateren geleefd, nu en dan eens den Rijn, de Schelde of de Maas opvarende, maar zelden mij ver van honk begevende. Op reis zijn wij eenvoudige varenslieden en doen zelven het noodige werk; liggen wij stil, dan verwisselen wij de schippersplunje tegen de gewone burgerkleeren. Nu laatst was ik te Deventer, en toen bekroop mij een onweerstaanbare trek om mijne vaderstad terug te zien,—en zoo ben ik den IJsel afgezakt en gisteren hier gekomen. Dat de eerste persoon, die bij mij aan boord komt, de Heer Burgemeester is, strekt mij wis tot een gunstig voorteeken; en ik durf er nu voorwaar gerust op zijn, dat het mij en de mijnen wél zal gaan, zoolang ik hier vertoef. Ik moet nu Uw. Ed. A. verschooning verzoeken, dat ik zoolang over mij zelven gesproken heb, en hoop maar Uw Ed. A. niet te veel kostbaren tijd ontroofd te hebben.”

„Wel!” zegt Pancras, na nogmaals op zijn uurwerk gekeken te hebben, „’t heeft mij niet verveeld, u te hooren, en ik prijs uw loffelijken moed, die zich door geene harde fortuin liet afschrikken. Maar zeg mij nu eens, hoe maakt ge het toch, als ge met ruw weer op het water zijt? Ge kwaamt gisteren over de Zuiderzee en daar kan het ook soms ongemakkelijk spoken. Mij dunkt, dan moet al die rommel hier in de kajuit als een knippelspel door elkander raken.”

De schilder glimlacht; doch antwoordt voor ’t oogenblik niets, of liever, hij antwoordt op duidelijker wijze dan hij ’t met den mond had kunnen doen: hij spreekt alleen ’t woord range! (redder op!) uit, en terstond geschiedt er iets, dat den Burgemeester, en meer nog den Amsterdammer kunstkooper, met verbazing vervult. Met schier ongeloofelijke vaardigheid zijn door Robbert en de meisjes al de op tafel en op de bank aanwezige teekeningen en platen in groote omslagboeken geborgen en deze achter twee koperen banden, die de bank over hare geheele lengte langs loopen, vastgestoken. Niet minder snel verdwijnen penseelen, kwasten, tempermessen en alle verdere kleinere gereedschappen in de lade der tafel: de blazen en potjes met verf, de beeldjes, modellen en andere groote voorwerpen in doozen, die door het opslaan van eene klep in de bank hare plaats vinden: paletten en linialen worden aan koperen knoppen opgehangen, de schildersezel ineengeslagen en in ’t lang tegen de bank aan lederen riempjes vastgemaakt, in één woord, als door een tooverslag is alles zoo net en handig opgeruimd als geene Amsterdamsche schoonmaakster het in een halven dag had kunnen doen.

„Uw Ed. Achtb. ziet,” zegt Griffier, „dat alles zijne plaats heeft, en gauw genoeg uit den weg is. De tafel is goed aan den vloer, gelijk de schilderijen aan den wand bevestigd: zoolang er geen water in de kajuit komt, hebben wij voor geen schade te vreezen, en de schilder kan gerust in den schipper overgaan. Maar al is de boel geborgen, ik ben toch altijd bij machte om, weer of geen weer, eene schets te maken in ’t voorbijgaan. Hier in dezen bak,” en hij [129]wijst op een blikken bakje, naast de deur tegen den wand gespijkerd, „zijn bestendig teekenpen, houtskool, potlood, krijt, O.-I. inkt, een paar penseelen, eene passerdoos en wat dies meer zij, bij de hand, en in mijn duffelsch buis zit een schetsboek, zoodat ik nooit verlegen ben, zelfs bij stormweer, om in vluchtige trekken hetgeen mij opmerkenswaardig voorkomt op ’t papier te stellen.”

„Ik zie dat alles goed ingericht is,” zegt de Burgemeester, „maar nu, dat werk daar ge aan bezig waart, mag men dat niet zien?”—En meteen wijst hij op de half afgewerkte schilderij, die Griffier, bij ’t opruimen, van den ezel genomen had en nog steeds in de hand houdt.

„Met genoegen,” zegt de kunstenaar en houdt aan zijn minzamen bezoeker het kunstwerk voor, dat een gezicht vertoont op Antwerpen, van de Schelde genomen. Hoewel Pancras nog moeilijk kan oordeelen over de uitwerking, die het stuk maken zal als ’t voltooid is, toch staat hij versteld en opgetogen over de uitvoerige netheid der behandeling, en vooral over den rijkdom van schepen, schuiten en andere vaartuigen en der ontelbare menigte figuren, hier afgebeeld.

„Wat dunkt u, Uilenburg!” zegt hij, „zou dat niet een aardigen tegenhanger vormen voor mijne Van de Velde?”

„Oud en nieuw past niet samen. Edel Achtbare!” merkt Uilenburg aan: „met dat al, ’t stuk is niet onaardig; maar men zal het eerst kunnen waardeeren als ’t af is.”

„’t Is besteld,” zegt Griffier met eene buiging.

„Nu, dan spreken wij er niet langer over,” zegt Pancras, terwijl hij nogmaals op zijn horloge kijkt: „ook zal het mijn tijd worden, monsieur Griffier dank te zeggen voor hetgeen ik gezien heb. En, wacht, ge moet eens tot mijnent komen, morgen b. v. vóór tien uren; ik wil ook iets van u hebben,—mijne slaapkamer buiten is nieuw opgemaakt; maar er ontbreekt nog een schoorsteenstuk; daar zult ge zoo’n riviergezicht in dezen trant voor schilderen. Ik zal u de maat dan opgeven.... of liever, ge zult zelf eens naar mijn buiten gaan en de gelegenheid opnemen. Gij kunt dan meteen de behangsels in de eetzaal zien, die monsieur Moucheron heeft geschilderd.—En nu vaarwel, monsieur Griffier, en veel voorspoed in onze goede stad van Amsterdam.”

En na eene halve buiging tegen Griffier en de zijnen gemaakt te hebben, verlaat hij de kajuit, door vader en zoon gevolgd, die, na hem uitgeleide gedaan en behouden aan wal te hebben zien stappen, tot de hunnen terugkeeren.

„Een minzaam heer is Burgemeester Pancras, niet waar?” vraagt de kunstkooper, terwijl hij, van ’t lange staan vermoeid, de ledig gelaten zitplaats inneemt.

„Zeer minzaam!” zegt Griffier: „hij laat mij de schouwe op zijne slaapkamer behangen.”

„Minzaam!” herhaalt de moeder des huisgezins, terwijl eene diepe ademhaling het geluk aantoont, dat zij gevoelt, na een zoo langdurig gedwongen stilzwijgen weder te mogen spreken: „minzaam!” [130]vervolgt zij in gebroken Hollandsch, „wel, hij heeft ons geen single wordtoegesproken en juist notice van ons genomen, alsof wij stomme meubelen hadden geweest.”

„Hoe! wat had de madam dan gewild?” vraagt Uilenburg, die de pretentie van mejuffrouw Griffier vrij ongerijmd vindt, „mij dunkt, ’t is al iets om nooit te vergeten, dat zulk een heer je met een bezoek vereert.—En wat praat jij van behangen, monsieur Griffier?—Wat Holsteyn, Moucheron, Verkolje en zoovele anderen doen, en waar Honthorst zich in zijn tijd ook niet voor geschaamd heeft, daar zul je toch geen te groot heer voor zijn;—en ’t geeft goed, hoor!—beter dan al die kabinetstukjes. Je kunt je gelukkig gesternte wel danken, dat je hierheen heeft gevoerd, en mij ook, die den heer Burgemeester zoo gunstig over je gesproken heb.—En kom! nu moeten wij eens zien of wij zaken samen kunnen doen?”

Op dat woord van „zaken doen” hervat de moeder haar borduurraam, en de dochter haar brei- en naaiwerk, en wij.... wij haasten ons, weder uit de kajuit te verdwijnen en de beide heeren achter te laten aan een onderhoud, dat hun zeker veel, ons hoegenaamd geen belang inboezemt. Wij hebben gezien wat wij zien wilden—eene schilderswerkplaats in de stadsgracht.

Nog een kort woord ten slotte om den lezer, zoo hij er belang in stelt, mede te deelen hoe het verder met onzen schilder afliep.

Of Griffier werkelijk het schoorsteenstuk voor Burgemeester Pancras vervaardigde, durf ik met geen zekerheid zeggen; wel, dat zijn verblijf te Amsterdam hem niet onvoordeelig was en hij er vrij wat schilderijen aan liefhebbers verkocht. Hij vertoefde er dan ook een geruimen tijd, gedurende welken, naar Wagenaar verhaalt, zijn vaartuig nu eens in deze, dan weder in gene der hoofdgrachten stil lag. Intusschen begon, gelijk hij vroeger naar zijn geboorteland, zijne vrouw weder naar het hare te verlangen, en hij vond te minder bezwaar, haar daarin te wille te zijn, omdat een zeker soort van bijgeloof hem inblies, dat een terugtocht naar Engeland hem vergoeden zou, wat de tocht vandaar hem gekost had. Hij stak dan nogmaals de zee over, en werkelijk was niet alleen de reis ditmaal voorspoedig, maar ondervond hij te Londen zeer spoedig de gunst en bescherming van aanzienlijke mannen, inzonderheid die van den Hertog van Beaufort. Hij zag dan ook geen reden om de stad weder te verlaten en bleef er wonen tot aan zijn dood, die, naar men beweert in 1718 voorviel.—Inmiddels was zijn zoon Robbert te Amsterdam gebleven, waar hij zich door zijn penseel een ruim bestaan verwierf en, evenals zijn vader zich onderscheidde door de veelsoortigheid van zijn talent. Ongelukkig, niet zoozeer voor zijn tijdelijk belang als voor zijn kunstroem en dien van Nederland, nam hij het aanbod aan, dat hem de oude Uilenburg deed, om diens vennoot in den kunsthandel te zijn, welk vak hij, na ’s mans dood, zoo hier als in Engeland bleef uitoefenen: wat hem natuurlijk den tijd ontroofde, [131]dien hij aan de behandeling van ’t penseel had kunnen besteden. Te meer moeten wij het betreuren, wanneer wij in aanmerking nemen, welke schoone vruchten de rijpere leeftijd had kunnen opleveren van een man, die reeds in zijne prilste jeugd zooveel schoons en voortreffelijks geleverd had.

In de Klok.

Bij onze laatste wandeling bevonden wij ons in het begin der 18^de eeuw en stonden wij aan of liever op een vaartuig in de Keizersgracht bij de Reguliersgracht. Wij springen weer een zeventigtal jaren terug en.... waar zijn de sierlijke huizen, die wij aan weerskanten zagen prijken? Waar de volkrijke straat, die wij voorbij, waar de bruggen, onder welke wij door zijn gevaren? Wij vinden ze niet meer,—om ons juister uit te drukken—wij vinden ze nog niet;—maar toch de merkpalen zijn al aanwezig, die aanwijzen waar ze komen moeten, en uit al wat wij om ons heen zien blijkt, dat hier spoedig de weilanden, tuinen en molenwerven, die ons omringen, zullen plaats maken voor deftige kaaien en volkrijke straten. Immers in den jare 1657 is door de Vroedschap besloten, Amsterdam voor de vierde reize, en wel aan de Zuidzij, te vergrooten: in 1657 is een aanvang gemaakt met het graven van nieuwe grachten en het bouwen van veertien nieuwe, met steen bemuurde, door hooge gordijnen aan elkander verbonden bolwerken: en in 1663 is door ’s Lands Staten aan Amsterdam octrooi verleend tot onteigening van alle landen, tuinen, erven en gronden, die met de voorgenomen uitlegging binnen de stad getrokken worden.

Alles is hier nu drukte en gewoel, honderden van arbeiders zijn hier, zijn ginds aan ’t werk in die weeke pap, die noch aarde, noch zand, noch klei, noch veen, noch water is, maar een mengsel van dat alles te zamen, aan ’t heien van palen, aan ’t baggeren, aan ’t kruien, aan ’t uitdiepen en ophoogen: landmeters, bazen en opzichters beschouwen of besturen den arbeid: karren, wagens en schuiten voeren de benoodigde bouwstoffen aan of keeren terug om nieuwen voorraad te halen: en een tal van nieuwsgierigen waart om de planken schuttingen, die het veld omgrenzen, in de hoop van, ’t zij over ’t beschot, waar dat laag genoeg is, ’t zij door een openstaande deur, ’t zij door een reet of opening in of tusschen de planken, te kunnen begluren wat daar binnen geschiedt.

Wij willen ons daarmede niet bezighouden; wij zoeken weer het bewoonde gedeelte der stad op en wel bepaald dat gedeelte, waar de nieuwe Keizersgracht zich bij de reeds bestaande zal aansluiten.

Die aansluiting zal plaats hebben aan den ouden stadswal, die vlak tegenover de Beulingstraat loopt, en waar Heeren-, Keizers- en Prinsengracht tegen stuiten; maar aan wier buitenzijde men bezig is de vaart te graven, die den naam van Leidschegracht zal voeren: [132]en het is nu aan de binnenzijde van dien wal, op den hoek der Keizersgracht, dat wij de woning vinden, waar wij thans voornemens zijn een bezoek af te leggen, en die eene gebeeldhouwde klok in den gevel voert.

Het huis is klein en onaanzienlijk: het schijnt dat van een gewoon ambachtsman; maar toch is de bewoner meer dan dat: hij is een kunstenaar van de hoogste bekwaamheid in zijn vak, en zijn naam is wijd en zijd door Amsterdam en vandaar geheel de wereld door verbreid. Wanneer wij dan ook den kunstig bewerkten hamer, die op de voordeur hangt, oplichten, bij den bewoner aankloppen en aan de dienstmaagd, die ons opendoet, vragen, of wij Monsieur Hemoni kunnen te spreken krijgen, doen wij, schoon onbekenden, niets, dat hare bevreemding wekken kan, want zij is het sedert lang gewend, dat lieden van elken rang en stand en landaard, op dezelfde wijze, zich aanmelden en zich verlangend toonen om den arbeid van haren meester gade te slaan en de kunstgewrochten, door hem vervaardigd, van nabij te leeren kennen.—Op onze vraag wordt dan ook dadelijk met een bevestigenden hoofdknik geantwoord, waarop de bemoedigende toespraak volgt: „als de heerschappen maar over de plaats willen gaan, Mesjeu is op den winkel.”

Er zoude nog anderhalve eeuw verloopen, eer men het woord atelier gebruikte.

Wij volgen de aanwijzing, gaan de korte huisgang door, het kleine, met klinkers belegde plaatsje over, stooten daar eene deur van ruwe planken open, en verschaffen ons zoo den doortocht tot de opene ruimte, binnen welke zich de werkplaats van Hemoni bevindt.

En luister, pas zijn wij aldaar gekomen, of op eens, als ware het ter onzer verwelkoming, daar vangt, zwaar en luid, ja oorverdoovend, maar toch zuiver en vol harmonie, de muziek aan van een tal van klokken van metaal, en doet ons voor een poos stilstaan, zoo omdat het onverwachte geluid ons verrast, als omdat wij vreezen, in de nabijheid daarvan, noch ons zelven noch anderen te zullen verstaan.—Maar ook al hadden wij willen voortgaan, wij zouden ’t niet hebben durven doen; want uit de werkplaats tegenover ons is plotseling iemand, die ons bespeurd had, voor den dag gesprongen, en hij legt den vinger op den mond en maakt terugwijzende gebaren, een en ander kennelijk om ons te doen begrijpen, dat wij noch naderen, noch geluid geven, noch ons zelfs verroeren mogen. Gehoorzaam aan dien wenk blijven wij dan ook staan, en wachten af tot het verbod moge zijn opgeheven. Doch niet zoo spoedig wordt aan dit verlangen voldaan: het bekende deuntje:

is afgespeeld en nog blijft van verre de terugwijzende hand opgeheven: wij arme bezoekers zien elkander verlegen en besluiteloos aan en onze oogen schijnen te vragen of wij ook het erf weer verlaten zullen en ons bezoek op een geschikter tijd hervatten; maar [133]toch, een vriendelijk knikje van den man daar tegenover ons geeft ons weer moed; want wij maken er uit op, dat het oponthoud, ’t welk wij ons getroosten, maar tijdelijk zijn zal: en inderdaad, na nog eenige minuten verwijls gaat de deur der werkplaats weder open, en een nieuw personage treedt te voorschijn, wenkt den wachter, die buiten stond, weder binnen, en komt naar ons toe.

„Ah bonjour mijn ’eer,” zegt hij onder ’t naderen: „ikke pardon vraak voor u te ebbe late wakkete, ikke bezik was an te probeer die klokkespel en dan ikke onkaarne kestoor, vous comprenez?”

En wij treden bemoedigd voorwaarts en lichten den hoed af; want wij beseffen, dat de kloeke grijsaard, die tot ons spreekt, niemand is dan de beroemde klokkegieter, monsieur Hemoni zelf.

„Indien wij ongelegen komen...,” zoo luidt de afgebroken volzin, dien wij ’t beleefdheidshalve noodig achten hem toe te voegen, al ware ’t maar om hem welwillend jegens ons te stemmen.

„Oh! pas du tout, kom binne!” klinkt het, en, zijne uitnoodiging gevolg gevende, bevinden wij ons weldra binnen de ruime loods, die des eigenaars gieterij, werkplaats en magazijn bevat.

Het is ’t magazijn, of, zooals men gewoonlijk zegt, de winkel, die ’t eerst ons ontvangt: de winkel, hoog en omvangrijk, als vereischt wordt uit aanmerking van het getal en de grootte der voorwerpen, die er in bewaard worden. Het eerste, dat dan ook onze oogen trekt, zijn zes kolossale beelden van metaal: vier daarvan stellen even zoovele deugden voor, als: Voorzichtigheid, Rechtvaardigheid, Matigheid en Wakkerheid; het vijfde den Vrede, het zesde een zwaar gebouwden, grofgespierden man, in de houding als torste hij een last, die echter onzichtbaar is.

„Ja,” zegt Hemoni, in antwoord op onzen vragenden blik, „dat zijne de beeld, die motte kom te staan op de nieuwe stattuis, boven de frontispice, foor en akketer, datte de werk van monsieur Artus Quellin.”

„Ja gewis,” merken wij aan, „die beelden zijn voortreffelijk en gemakkelijk te erkennen voor wat zij moeten voorstellen;—maar die man?.... wien moet hij verbeelden?”

„Die man?” herhaalt Hemoni, „dat isse den Atlas, die de emelbolle traak; maar de emelbolle is er nok niet op: ij zal nok lank kenoek ebbe de plaisir van die te foel op sijne nekke; die emelbolle lekke in de werkplaasse: sij nok niet keëel klare. Soo aanstons wij sullen sien datte, comprenez-vous.—Maintenant,” gaat hij voort, terwijl hij wijst naar eene der talrijke klokken, die aan ’t gewelf hangen: „ier isse de klok voor de poorte, die sel koom te staan an de ende van de nieuwe strate, ofer de Eilike-Wek, nok eene eele end ferder dan de Eilike-Weks-poorte, en die sel iet de Leise poorte: en dan komme er nok twee poort, waarfoor ik bestel eb kekreek de klokken, namelik de Utrekkese poorte en de Weesseper poorte, allebei kroote mooie poorte, comprenez-vous?”

„Volkomen;—maar voor welk gebouw moet die klok dienen, met die keurig bewerkte beeldjes om den bovenrand?”

„Aha! die klok, en al die andere klok, die er bij staan, isse de [134]klokkespel foor die kroote kerke à Rotterdamme, comprenez-vous? Sij eersstaak sal worde afke’aalt. Is eene eele werk kewees, te make alle die beeldjes en relief;—maar esse généralement seer kepreese. Monsieur Artus Quellin, ij mij seide: „friente Emoni,” seide hij, „al adde ik selleve die beeldjes kemaak, ikke sou mij daar niet over skaam,” en de Bourguemestre van Rotterdamme, als ij ware ier, ij ook daarmee ware bijzonder kontent.”

„Wel! hij zou wel ongemakkelijk zijn, of weinig gevoel voor de kunst hebben, zoo ’t anders ware,” zeggen wij, terwijl wij in opgetogenheid het fraaie beeldwerk beschouwen, op die klokken aangebracht, en waar ’t slechts jammer van is, dat ze op eene plaats zullen komen te hangen, waar weinigen ze zoo op hun gemak kunnen zien, als wij nu doen.

„Gij hebt vele dergelijke klokken gemaakt, monsieur Hemoni?” vragen wij verder.

„Meer dan er ier sou kunnen ’ang, al wasse de winkel sesmale soo kroot,” is het antwoord, en nu verhaalt hij ons, hoe hij de kerken te Hoorn, Enkhuizen, Delft, Utrecht, Amersfoort, Leiden, Arnhem, Kampen, Groningen, Middelstum, Purmerend, Medemblik, den Briel, enz. van klokken heeft voorzien, en er hem nu nog voor de Groote Kerk te Hoorn en voor andere gebouwen meer besteld zijn.

„En wat was uw proefstuk hier te lande?” vragen wij: „gij zijt een Lotharinger, niet waar?”

„Van Levecourt kebore, ja welle! Mijn eerste werke wasse in ’t jaar 46, te Zutfen, waar ik met mijn broeder Pieter eb kekoot, die ses-en-twintik klok voor de Wijnuistoor, en in 47 die vijf-en-twintik klok voor die kerke van Saint Levin te Deventre. Maar toen eb ikke kedok, Amsterdamme is de rekte plaasse foor een artist, en ikke pen kekoom ier, waar mij de Magistrat ep afgestaan deze erf om daar te bouw mijne kieterij, en daar eb ik ook al mijn klok kekoot, en voor de Oude kerke dat speelewerk, van vijf-en-dertik klok, en daarvoor eb zij mij betaal ƒ 28,716: en nu sijn mij bestel die klok voor de nieuwe stattuis te kiet binnen ses maand; daar sullen aan kespendeer worden 27000 pond metaal. En as die sinjeurs nu eens wille koom in mijne werkplaas, sij sullen nok ander keurige dink sien.”

Wij geven gaarne aan de uitnoodiging gehoor en verlaten de loods, waar wij ons bevinden, voor eene tweede, die tot het bewerken en beproeven der gegoten voorwerpen dient, en vanwaar ons reeds een voor ’t gehoor min aangenaam krassend geluid van ijzer, dat geveild of afgeschraapt wordt, is te gemoet gekomen. Was het in den winkel eenzaam en stil, hier in de werkplaats heerscht bedrijvigheid en gewoel. Eene uit een aantal klokken, die van den zolder afhangen en de muziek hebben doen hooren, waarop wij straks vergast werden, is door de werklieden met kabels afgelaten en, met behulp van een kunstig uitgedacht werktuig, omgekeerd in een soort van ijzeren rasterwerk opgevangen en vastgezet. Iemand, die over den rand dier klok is heengebogen, en wiens bovenlijf er [135]geheel in verdwijnt, is bezig, daar die knarsende geluiden voort te brengen, die wij hoorden; terwijl een ander bij de tafel daarnevens staande, met een blad in de hand, vol aanteekeningen en figuren, die blijkbaar pas geschreven zijn—want de inkt is nog nat—den arbeid gadeslaat.

„Ah! monsieur Verbeek!” zegt Hemoni tot dezen laatste: „iere sijn sinjeurs, die mijne winkel en kieterij koom bekijk. Sij koom net van passe, om te zien oe wij probeer die klok.”

Wij groeten monsieur Verbeek, wiens naam als kunstenaar ons reeds bekend is uit de navolgende rijmen van den eerzamen Melchior Fokkens:

Die regels zijn zeker niet fraai: zij laten, wat stijl, taal en maat betreft, vrij wat te wenschen over; maar zij kunnen als een staaltje dienen van de ingenomenheid, die de Amsterdammers hebben met hun klokkenspel, en met den bekwamen kunstenaar, die ze zoo tot aller voldoening weet te bespelen. Inderdaad ontlokt Verbeek, niet enkel geleid door zijn juist gehoor, maar ook door onmiskenbaar kunstgevoel gedreven, aan het klokkenspel nog schooner akkoorden dan zelfs den vervaardiger mogelijk was toegeschenen. Gaarne neemt dan ook Hemoni zijn raad in bij den arbeid, en gaarne staat hij Hemoni met dien raad ter zijde.

De meester voert ons thans de werkplaats rond, waar t’ elker zijde zijne handlangers en leerlingen zich kwijten, ieder van zijne verschillende taak. Hier ziet men er aan ’t schoonmaken, schuren, polijsten, vernissen van klokken en andere gegoten voorwerpen; daar is men bezig aan ’t uitbeitelen van letters, cijfers, beeld- of [136]loofwerk of andere sieraden, die er op moeten prijken: wat verder is de een bezig met ingewikkelde berekeningen, en de ander met het uitwerken op grooter schaal van geteekende schetsen van verschillenden aard, door Hemoni ontworpen. Wij zien en verwonderen ons over al het fraaie, dat ons getoond wordt, maar wat in bijzondere mate onze opgetogenheid wekt, is eene sfeer van koper, waarop eene bedreven hand de geheele oppervlakte des aardbols met de graveernaald schetst, naar het voorbeeld van eene houten sfeer, uit den winkel van den grooten aardrijkskundige Blaeu. Het is de bol, waar Hemoni zoo straks van gewaagde, die op de schouders van het Atlasbeeld, dat wij in den winkel zagen, zal komen te rusten.

Maar terwijl wij nog staren op dit meesterstuk, daar houdt eindelijk het gekras binnen de omgekeerde klok op en duikt daaruit de bekwame werkman op, die het had voortgebracht. Aan zijne jaren en aan de onderlinge gelijkenis herkennen wij Pieter Hemoni, den broeder van François. Hij legt den beitel neder, waarmede hij een werk verricht heeft, dat aan geene onervaren handen mocht worden toevertrouwd: de klok wordt weder met de opening naar beneden gewenteld, en opgehaald, doch slechts op twee derden eener manshoogte van den grond, zoodat de beide broeders en Verbeek er hunne hoofden in kunnen steken, om het verrichte in oogenschouw te nemen. Monsieur François is tevreden, althans hij geeft een goedkeurenden knik; maar Verbeek wil nog nadere overtuiging: hij tilt een zwaren hamer op en slaat daarmede tegen de klok, die terstond een zilveren klank laat hooren.

„Ik geloof dat wij het nu meester zijn,” zegt hij, „en dat niets het volmaakt akkoord meer storen zal. Haal nu maar op; dan kunnen wij ’t nog eens beproeven.”

„Silence!” roept Hemoni, terwijl de klok naar boven gaat; en plotseling zwijgt elk geluid in de werkplaats: al de aanwezigen—ook wij—houden den adem in: Hemoni en Verbeek staan in gespannen aandacht, met een blad papier in de eene en eene pen in de andere hand, gereed, elke valsche noot, elk min juist akkoord, elk gebrek aan overeenstemming op te teekenen; en het klokkenspel begint opnieuw. Maar thans ruischen de melodieën zuiver als kristal, en alleen aan de nabijheid, waarin wij geplaatst zijn, is het te wijten, zoo zij op ons niet die aangename uitwerking doen, welke zij eens uit de hoogere verblijfplaats, voor welke het klokkenspel bestemd is, in de ooren van marktbezoeker en wandelaar weerklinken zullen.

„Bravo! bravo!” roepen wij, zoodra de muziek ophoudt: „hoe kan ’t zijn, dat zulke zware instrumenten zulk eene liefelijke samenstemming van tonen kunnen teweegbrengen!”

„Ja,” zegt Verbeek, terwijl zijn gelaat van welgevallen schittert bij ’t ophalen der verdiensten zijns vriends: „dat had niemand kunnen denken, voordat onze meester hier de kunst uitvond. Tot op zijn tijd hing het treffen van den juisten toon van een tal berekeningen af, die, wanneer zij ongelukkig faalden, het geheele werk [137]deden mislukken. Dan moest er weer opnieuw gevormd, en opnieuw gegoten worden, totdat men eindelijk een gunstiger uitkomst verkregen had; maar dan mocht het eer toeval heeten dan kunst: en de meeste klokkenspelen lieten nog veel te wenschen over. Maar onze meester François kwam het eerst op het wijze denkbeeld om de zwaarte van het gietwerk iets ruimer te nemen, en ook den toon wat hooger dan te voren, en dan de klokken met stalen beitelwerk uit te draaien, tot zij op den juisten toon waren gebracht en alle volstrekt samenstemden. Dat stemmen nu wordt, zooals de heerschappen gezien hebben, altijd zoo nauwlettend verricht, dat niemand bij ’t geluid mag spreken en wij onze aanmerkingen schriftelijk opteekenen, om ze elkander eerst mede te deelen als het spel heeft opgehouden. Ja hij heeft het zoover gebracht, dat het gewone klokkeluiden, dat elders spoedig verveelt, hier te Amsterdam iets welluidends heeft. Immers er zijn vier groote klokken van hem, waar men mee luidt, van welke de kleinste en de grootste, of de hoogste en de laagste, net een octaaf verschillen en de twee middelsten op een quint of tertie tusschen beide gaan, zoodat, ’t zij men ze alle vier, of er maar twee of drie van luidt, zij altijd een geluid geven dat muzikaal accordeert.”

„Ja,” zegt Pieter Hemoni, met een vroolijken glimlach: „sij lank soek’, eer sij tekenwoordik op de wereld eene stad vind’, soo voorzien van kunstikke klok’ als Amsterredamme.”

„Bah!” zegt François: „watte isse er, dat bij Amsterredamme is te verkelijk? Waar finde men erkens eene smid, asse meester Wouter Geurtsgen, die soo excelleer in ’t smeeden van ijzeren traliën met loofewerke en krullen, soo net met den ’amere kemaak, dat men niet zou kunnen et soo keurig maak in de kieterij? Nu, ij dan ook lever sijn werk aan den konink van Sweden en andere uit’eemsche prinsen. En waar vinde men kastemakere, die zoo kunstik inlekwerk weten te maak, dat door de eele wereld kezok wor? En waar mozaïsten als meester Dirk Van Rijssewijk? ’t Mot alles van ier koom, waar de foorname liede te Londre of Paris unne saal en pronkkamer mee versier, en anders is ’t niet koet.”

En nu brengen wij, op ’s mans voorstel, een bezoek aan de gieterij. Wij zullen er niet anders van zeggen, dan dat, had Schiller anderhalve eeuw vroeger geleefd, men zou hebben kunnen denken, dat hij hier de inspiratiën geput had, die hem zijn heerlijk „Lied van de klok” deden schrijven, en dat wij versteld staan, wij, die ’t gebruik der stoomwerktuigen kennen, hoe, zonder hun hulp, en met de middelen, die hem ten dienste stonden, Hemoni, in betrekkelijk korten tijd, zoo ontelbaar vele meesterstukken uit zijne gieterij heeft kunnen afleveren.

Bij het keeren van daar, en voordat wij afscheid nemen van onze heusche kunstenaars, wijst Pieter Hemoni ons nog, in een hoek van de werkplaats, die tot kantoor gebezigd wordt, boven den schrijflessenaar een vers, in plano gedrukt en in een koperen lijst gevat, en van den volgenden inhoud: [138]

In de paarlemoeren Schelp.

Wij hebben de woning van Hemoni verlaten en, onzen weg langs de Keizersgracht vervolgende, zien wij uit de Wolvestraat drie heeren komen, wier deftig voorkomen en sierlijke kleedij ons doen vermoeden, dat zij tot den aanzienlijksten stand behooren. Zij spreken een uitheemsche taal, maar toch meenen wij, aan de wijze waarop zulks door twee hunner geschiedt, zoowel als aan hunne gelaatskleur, houding en manieren, stadgenooten te herkennen. Alleen de derde, die, op de eereplaats, in ’t midden gaat, is blijkbaar een vreemdeling. De kwistige overvloed van bonte pluimen, die rondom den bol van zijn hoed golven, de zwier, waarmede de oranjekleurige, met goud gestikte mantel van den linkerschouder afhangt, de gouden ketens, die zich kruisen onder en over de slippen van eene das, uit het fijnste kantwerk vervaardigd, de omgekeerde piramide van veelkleurige linten, die ’t onderlijf bedekt, de [140]breede kanten, die over de omgeslagen randen neervallen der laarzen, met gouden sporen voorzien, die weelderige opschik in één woord, en daarbij die gele, doorschijnende tint van het gelaat, die blinkende raafzwarte vlechten, die in natuurlijke krullen tot ver over de schouders heen dartelen, die levendige, als sterren vonkelende oogen, en die welluidende uitspraak van de liefelijkste aller talen, stellen het buiten allen twijfel dat wij hier een Italiaan voor ons uit zien gaan, en wel, dat wij de lingua romana in bocca toscana hooren spreken.

En zoo is het ook. Die vreemdeling, die op de plaats van eere gaat, is niet slechts een Toskaner, maar een Florentijner, en niet slechts een Florentijner, maar een zoon uit het doorluchte Huis van Medicis, die de groote wereldstad bezoeken en kennis komt maken met de rijkdommen en merkwaardigheden, waardoor zij zich op dit tijdstip—wij tellen nu 1667—boven alle andere van Europa onderscheidt. De Medicis, dien wij daar voor ons zien, is Kosmo III, zoon van den Groothertog Fernando, en de heeren, die aan weerszijden van hem wandelen, zijn—de Burgemeester Andries De Graeff, die van de reizen, welke hij, op ’t voorbeeld der meeste jongelieden van goeden huize, in de dagen zijner jeugd naar Frankrijk en Italië deed, zooveel van de taal van Petrarca onthouden heeft, dat hij zich nog verstaanbaar daarin kan uitdrukken—en de Heer Albertus Benzi, de voorname Amsterdamsche koopman, die, Italiaan van afkomst, groote zaken doet met zijne stamgenooten, de belangen van de Medicissen en andere doorluchte Florentijnsche geslachten te Amsterdam waarneemt, en thans den Prins tot gids en tolk verstrekt. Wij bemerken nu, dat de vijf of zes andere heeren, die de reeds genoemde op korten afstand volgen, tot hun gezelschap behooren. Twee daarvan zijn edellieden van ’s Prinsen gevolg, de overige zijn jeugdige leden van Amsterdamsche Regeeringsfamiliën, den doorluchtigen bezoeker als eene soort van eerewacht toegevoegd.

Wij zijn toch nieuwsgierig te weten, wat de Prins en zijne geleiders elkander alzoo te vertellen hebben, en, gebruik makende van ons voorrecht, om alles te hooren en te zien, zonder zelven opgemerkt te worden, voegen wij ons bij hen.

„Ik betuig uwe Edelheid,” zegt Kosmo, terwijl hij even stilstaat, om het vergezicht gade te slaan, dat hem van de brug af, waar hij zich op bevindt, rechts en links wordt aangeboden, en zich te verlustigen in het bont gewoel der talrijke schaatsenrijders, die hier op en af langs de baan zwieren, „bij al de wonderen, waarvan ik reeds ooggetuige geweest ben in deze uwe stad, niet te begrijpen, hoe er nog iets zou kunnen zijn, dat mij verwondering baarde.”

„Uwe Doorluchtigheid is te welwillend,” zegt De Graeff: „wat is Amsterdam toch, in vergelijking met Florence, Venetië, Genua, en het eenige Rome? Wij zijn er hier al grootsch op, als wij eenig marmer binnen onze nederige woningen hebben, terwijl ten uwent geheele paleizen uit marmer rijzen.”

„En ziedaar juist wat mij met verbazing slaat,” hervat Kosmo: [141]„dat gij, een land bewonende, dat noch marmer, noch steen, noch timmerhout oplevert, toch eene stad als deze op palen hebt weten te stichten, en op die palen huizen gezet, in een bouwtrant, die, van den onzen verschillende, minder statig en grootsch, maar tevens minder eentonig, en oneindig vroolijker, bevalliger en netter is, en die huizen van binnen hebt weten te stoffeeren, niet enkel met het kostelijkste marmer, maar ook met pracht van tapijten, gordijnen, behangsels en meubelen, zoo kunstig en prachtvol als waarvan men bij ons in de verste verte geen denkbeeld heeft. Gij moet dan gruwzaam rijk zijn, gij Heeren Amsterdammers.”

„Ik weet niet,” verstout Benzi zich op te merken, „of uwe Doorluchtigheid hier wel te recht den tegenwoordigen tijd van ’t werkwoord bracht. Die laatste Engelsche oorlog heeft ons vrij wat achteruitgezet.”

„Men kan ’t niet merken,” zegt de Prins, lachende: „en dan,” vervolgt hij: „wat al kunstenaren in alle vakken! Gij hebt schilders, wier manier van de Italiaansche verschilt, doch die op hunne wijze met het penseel weten te tooveren en begoochelingen teweegbrengen, waardoor men de natuur zelve waant te aanschouwen: gij hebt bouwmeesters en beeldhouwers, zoogoed als zij ergens te vinden zijn: uw orgelspel overtreft al wat ik ooit gehoord heb; uwe schrijnwerkers, juweliers, goudsmeden en andere kunstenaars van dien stempel zijn de voortreffelijksten, die men vinden kan: uwe drukkerijen zijn de beste van Europa; in elk ambacht levert gij de meest gezochte stukken werks:—ja ik zou niet weten in welk vak eenige stad u den prijs kon afwinnen.”

„Indien het mij geoorloofd is, dit te zeggen,” merkt ’s Prinsen Hofmeester, Signor Filippo de Neri, aan, die, met de overige heeren de brug opgekomen zijnde, de uitboezeming van den Prins gehoord heeft: „dan zou ik willen doen opmerken, dat Amsterdam geene mozaïsten bezit, gelijk Florence die bij menigte telt.”

„Om in ’t mozaïek te werken,” zegt Kosmo, de schouders ophalende, „moet men de onderscheidene soorten van marmer en gesteenten, die men behoeft, maar voor ’t grabbelen om zich heen vinden, en hoe zou een kunstenaar daar te Amsterdam aan geraken?”

„’t Is zooals Z. Doorluchtigheid te recht aanmerkt,” zegt meesmuilende Benzi: „de materialen ontbreken hier:—intusschen, Signor Filippo heeft nog niet alles gezien, wat er in Amsterdam te zien valt.”

„Neen, waarschijnlijk niet,” zegt Kosmo: „doch waar gaan wij nu eigenlijk heen?”

„Naar een winkel in de straat hier recht tegenover ons, zoo ’t Uwe Doorluchtigheid goeddunkt,” zegt De Graeff.

„Ik volg blindelings het geleide van Uwe Edelheid,” antwoordt Kosmo: „als wel wetende dat ik dan onmisbaar goed te recht kom.”

En wederom zet zich het gezelschap in beweging. ’t Werd ook tijd; want de voorbijgangers, nieuwsgierig als de Amsterdammers van oudsher geweest zijn, en wel steeds zullen blijven, hebben zich langzamerhand om het gezelschap heenverzameld en staan den [142]„vreemden Prins” reeds op eene vrij onbescheiden wijze aan te gapen. Doch de wandeling, die men te doen heeft, is niet groot, en men is spoedig van ’t lastige bekijk verlost; halverwegen de Beerestraat vertoont zich een gewoon burgerhuis, dat zich in niets van de overige onderscheidt, dan door de kolossale gekleurde schelp, die, bij wijze van uithangbord, boven de luifel uitsteekt. Het is deze woning, welke de Burgemeester zijn voornamen gast verzoekt binnen te treden, en, gevolgd van het geheele gezelschap, begeven zij zich, door de openstaande voordeur en het donkere voorhuis, naar eene ruime, goed verlichte achterkamer, die tot werkplaats dient, en waar zich, op dat tijdstip, drie personen bevinden. Van die drie is er een, die blijkbaar de bewoner van het huis is, achter eene tafel gezeten, op welke het blad eener andere tafel gelegen is. De man is reeds van gevorderden leeftijd: hij draagt eene kalot op het hoofd, en een knijpbril op den neus, en is bezig, uit platgemaakte schelpen, waarmede verschillende houten bakken naast hem gevuld zijn, de zoodanige te kiezen als hem dienstig zijn voor zijnen arbeid. Wat de knaap, die zich achter hem bevindt, uitvoert, is moeielijk te zeggen; want, reeds op het eerste gerucht van aankomende bezoekers, heeft hij een kleed geworpen over de tafel, bij welke hij aan ’t werk is. De derde persoon, die zich in de werkplaats bevindt, is een bejaard man in eenvoudige burgerkleeding, die bij het binnentreden des Burgemeesters terstond is opgerezen van de houten schabel, waarop hij gezeten was, en zich bescheiden in een donkeren hoek van de kamer terugtrekt. Ook de heer des huizes is, zoodra hij, van zijn arbeid opkijkende, de qualiteit der bezoekers heeft bespeurd, opgestaan, om hen te begroeten en hunne bevelen af te wachten.

„Gij houdt het mij ten goede, meester Dirck,” zegt De Graeff, „dat ik u hier den Prins van Toskane breng, die wel zien mag, dat men ook elders dan in Florence tafels weet in te leggen naar de wijze der mozaïsten.”

„’t Zal mij veel eer zijn,” antwoordt meester Dirck, „en,” voegt hij er met eene niet ongepaste zelfverheffing bij, „hij zal de eerste groote sinjeur niet geweest zijn, die zich overtuigd heeft, dat de Amsterdammers ook nog wat kunnen uitvoeren.”

Kosmo heeft van deze woordenwisseling natuurlijk niets verstaan; doch hij heeft er ook geene moeite toe gedaan; zijne aandacht is, reeds van ’t eerste oogenblik, aangetrokken geweest door het kunstwerk, dat hij voor zich ziet en geheel verdiept in de beschouwing van dat ronde blad van toetssteen, waarop, binnen een half voltooid randwerk van loofwerk, bloemen en vruchten, eene vaas is afgebeeld, mede gevuld met gebloemte van alle soort, rondom hetwelk bontkleurige kapellen, juffers, bijen, gouden torren en andere gevleugelde insecten vliegen, en dat alles, in plaats van met verven, met paarlemoer afgebeeld, zoo kunstig en natuurlijk, dat gij elk diertje, elk blad, elke bloem of vrucht als in leven waant voor u te zien.

De Prins heeft een tijdlang in zwijgende verbazing de oogen op [143]dat blad gevestigd gehouden; maar nu richt hij ze op naar den kunstenaar, en, terwijl zijn gelaat de minzaamste uitdrukking aanneemt, geeft hij hem door blik en gebaren de opgetogenheid te kennen, die het aanschouwen van dit meesterstuk bij hem heeft verwekt.

„Het is gelukkig,” zegt hij vervolgens, zich tot Filippo de Neri wendende, „dat gij met den Heer Benzi geene weddenschap hebt aangegaan over het al of niet bestaan van mozaïsten te Amsterdam: gij ziet nu, dat ook in dezen opzichte, Amsterdam niets aan Florence te benijden heeft.”

„’t Is er mede als met de schilderijen, Uw Doorluchtigheid,” zegt de Neri, die zich niet als verwonnen wil beschouwen: „de manier van werken tusschen onze en de Hollandsche meesters is verschillend; maar elke heeft hare eigene verdiensten.”

„En is dit alles uit louter paarlemoer vervaardigd?” vraagt Kosmo.

De kunstenaar, aan wien De Graeff de vraag heeft overgebracht, vergenoegt zich, tot antwoord, aan den Prins de bakken voor te houden, waar de materialen zich in bevinden, die hij tot zijn arbeid gebruikt. Die bakken bevatten een aantal dunne, platte schijfjes en schilfers, elk van eene verschillende kleurschakeering, van donkerbruin tot zilverwit.

„En hoe weet gij nu die deelen, waar de ruwe, holle schelp uit is samengesteld, dus van elkander te scheiden en plat te slaan, zoodat zij tot het gebruik kunnen dienen, waarvoor gij ze bestemt?” vraagt Kosmo.

„Indien ik hem dat vertelde,” zegt Meester Dirck, op het vernemen der vraag, en terwijl hij met een ondeugenden glimlach naar de overdekte werktafel achter hem omziet, „dan zouden zij het te Florence ook spoedig weten.”

„Onze brave kunstenaar heeft geene te hooge gedachten van mijne bescheidenheid,” zegt lachende Kosmo, nadat hem het antwoord van meester Dirck is overgebracht: „en toch, ik kan hem geen ongelijk geven.—Met dat al, ’t is niet het werktuiglijke van zijne kunst, dat hier ’t meest in aanmerking komt: ’t is het scheppend genie, dat bij den arbeid heeft voorgezeten, dat die bloemen en dat loofwerk van den rand zoo los en bevallig dooreen heeft weten te slingeren, dat bij het samenstellen van den ruiker in die vaas eene zoo verwonderlijke schikking heeft weten in acht te nemen, waardoor elke bloem en bloemstengel evenzeer uitkomt, en er toch niets is, dat rammelt of aan de werking van het geheel schade doet. Voorwaar, die man is, als teekenaar, als schilder, grooter nog dan als kunstwerker, en wel waardig dat de dichters zijn lof bezingen.”

„En dat hebben zij ook gedaan,” zegt Benzi: „ginder,” vervolgt hij, op den man wijzende, die bij de komst van ’t gezelschap zich in een hoek der werkplaats begeven had, en daar in eerbiedige houding is blijven staan: „ginder staat onze puikdichter, die reeds meer dan een halve eeuw alles bezongen heeft wat Amsterdam goeds en grootsch opleverde en ook meester Dirck Van Rijswijk niet heeft vergeten.” [144]

Kosmo wendt den blik naar den persoon, die hem wordt aangewezen, en beschouwt met aandacht die flinke gestalte, dat wakker en open gelaat, dat breede voorhoofd, en dat oog, waaraan het wicht van tachtig, vaak kommervolle jaren, niets van zijn gloed ontnomen heeft.

„Men kan het dien man aanzien, dat hij een dichter is,” zegt hij tegen De Graeff.

„Hij wordt voor den besten gehouden, dien wij hebben,” zegt de Burgemeester: „jammer maar, dat zijne financiën in geen beteren staat zijn: de poëzie moge eene schoone zaak zijn, zij geeft geen brood.”

Vondel had in vroegere dagen ook een weinig aan ’t Italiaansch gedaan: hij heeft er genoeg van onthouden, om de woorden te verstaan, door De Graeff gesproken, en een smartelijke glimlach zweeft om zijn mond. Kosmo heeft dien opgemerkt, en hij wil een pleister op de wond leggen, die hij gevoelt dat den dichter geslagen is.

„De poëzie geeft meer,” zegt hij: „zij geeft de onsterfelijkheid niet alleen aan den zanger, maar ook aan hen, die hij tot stof zijner zangen kiest.”

„Verstaat gij, sinjeur Vondel! wat zijne Doorluchtigheid zegt?” vraagt De Graeff, op een half spottenden toon, aan den dichter: „hij zegt, dat gij mij onsterfelijk gemaakt hebt; want ik behoor tot dezulken, op wie gij rijmen gemaakt hebt.”

„Ik heb het verstaan,” antwoordt de grijsaard, terwijl hij met een vriendelijken blik en eene nederige hoofdbuiging den Prins voor zijne heuschheid dankt: „intusschen,” vervolgt hij, zich weer naar De Graeff richtende, „heeft Uwe Edelachtbaarheid wel gezorgd, dat haar naam vereeuwigd blijft, zonder dat ik daar iets aan kan toe of afdoen.”

„Gij verstaat dan ook Italiaansch?” vraagt Kosmo, met jeugdige drift, om de tafel heen, naar Vondel toeloopende.

Vondel maakt eene diepe buiging; terwijl hij bij zich zelven zich beklaagt, niet machtig te zijn in dezelfde taal, waarin hij wordt toegesproken, behoorlijk te antwoorden; doch zijne tegenwoordigheid van geest redt hem uit de verlegenheid en, het Latijn te baat nemende, betuigt hij aan den Prins zijn leedwezen, dat onkunde en ongewoonte hem verhinderen, zich van den schoonen tongval te bedienen, waarin Petrarca en Guarini hadden gedicht.

„Maar gij kent hen toch,” zegt Kosmo, zich mede van de Latijnsche taal bedienende: „en Tasso, hebt gij hem gelezen?”

„Eene mijner dierbaarste vriendinnen53, nu helaas! mij sedert lang ontvallen, heeft,” antwoordt Vondel, „zijn meesterstuk in ons Neerduitsch overgebracht: zij placht mij haar vertrouwen te schenken en zoo nam zij mijn raad daarbij in: en de uren, door mij besteed, om haren arbeid na te zien en met het oorspronkelijke te vergelijken, reken ik onder de zoetste van mijn leven.” [145]

„De vriendin, waar ge van spreekt,” zegt Kosmo, „bewees eene vrouw van smaak en oordeel te zijn: van smaak, dat zij het „verlost Jeruzalem” op prijs stelde, van oordeel, dat zij den raad innam van een zoo voortreffelijk dichter, als waarvoor gij, naar ik hoor, bekend staat. Uw naam is....”

„Justus Vondelius, Uwe Doorluchtigheid.”

„Het spijt mij nu dubbel, uwe taal niet te verstaan; want daardoor is mij het genot ontzegd, uwe schoone zangen te lezen. Gij hebt, hoor ik, ook de wondere gewrochten van gindschen kunstenaar bezongen.”

„Ik heb twee van zijne tafels bezongen,” antwoordt Vondel, „de eene, niet ongelijk aan degene, waar meester Dirck thans aan bezig is, en die tot een geschenk moest strekken aan wijlen den Directeur-Generaal Hulft; de andere van meer omvang, en het feestmaal der Goden voorstellende.”

„Die tienduizend gulden heeft gegolden,” voegt Benzi er bij.

„Tienduizend gulden!” herhaalt de Prins: „maar dat is een rantsoen voor een Vorst; en ik zal mijne kas wel aandachtig mogen raadplegen, eer ik mij veroorloof, hier eene bestelling te doen.—Nu, Signor Justus, gij zult mij verplichten, indien gij mij die beide gedichten wilt doen toekomen: ik zal ze hier ter stede door een bekwamen tolk in ’t Italiaansch laten overbrengen en ze als een gedachtenis medenemen.”

En met eene minzame hoofdbuiging afscheid nemende van den dichter, begeeft hij zich weder naar de tafel en laat aan Meester Dirck vragen, of hij ook werkstukken heeft, die voltooid en te koop zijn. Rijswijck geeft hierop een wenk aan zijn dienaar, en deze, eene kast openende, haalt daar eenige schenkbladen en andere voorwerpen uit, van minderen omvang dan het kunststuk, dat nu onder handen is, doch, wat de bewerking aangaat, niet minder keurig en uitvoerig. Immers ook van deze kan men, met Vondel, zeggen:

of ook, op eene andere maat;

„Welnu!” zegt eindelijk Kosmo, nadat hij eene der tentoongestelde voorwerpen heeft uitgekozen: „gij zult dit aan mijn logement doen bezorgen, Signor Van Rijswijck, en hier,” op Filippo de Neri wijzende, „is mijn schatmeester, die er den brenger de honderd dukaten voor uitbetalen zal, die gij er voor vraagt. Ik stel er mij een feest van voor, dit kunstwerk aan de mozaïsten in mijn vaderstad te wijzen: en hou u maar goed, Signor! als deze of gene onder hen hier komt en u de kunst poogt af te zien.”

Het bezoek is afgeloopen en het hooge gezelschap heeft de werkplaats van Meester Dirck Van Rijswijck verlaten.

„Een nobel Heer, die Prins van Medicis,” zegt Vondel, na hun vertrek, tegen zijn vriend den kunstenaar: „zie, onze groote Heeren hier zijn brave, eerbiedwaardige mannen, en toonen zich bij wijlen ook wakkere Mecenaten; maar toch ontbreekt hun iets, dat deze vreemdeling bezit.”

„Wat dan?” vraagt meester Dirck, verwonderd.

„Wat?—het echte kunstgevoel,” antwoordt Vondel, spijtig voor zich ziende.

„Ei wat,” herneemt Rijswijck: „zij hebben toch mijn feestmaal der Goden met tienduizend gulden betaald.”

„Ja, dat hebben zij,” zegt Vondel, peinzende, en het gevoel onderdrukkende, dat bij hem ontstaat op de vraag, die in weerwil van hem zelven bij hem oprijst, waarom of zijne verzen, die toch ook een kunstig gevlochten, en de eeuwigheid verdurenden krans vormen van bloemen, loofwerk en vruchten, of niet, of met eene aalmoes betaald worden: „dat hebben zij: maar zij hebben uw werk, zij hebben de schilderijen van Van der Helst of Stockade, en de beelden van Quellijn betaald, zooals zij ’t een kostelijk meubel, een pronkstuk in hun vertrek of voorportaal doen:—en zij achten in den grond noch uw kunstwerk, noch die schilderijen of beelden meer dan een nieuwmodisch behangsel of vloertapijt, dat veel geld kost: en zij kunnen er den hoogeren geest niet in herkennen, die u en die andere groote kunstenaars bezield heeft. Maar die Italiaan is in eene andere lucht gewonnen en gevoed: op dien bodem, die voorheen Maro’s en Flaccussen gekweekt heeft, waar de liefde tot de kunst eeuw in eeuw uit van de vaderen op hunne nazaten is overgegaan, en waar, nog heden, zoowel de Heilige Vader op ’t Vaticaan, als de nederigste landbouwer op ’t veld, de verzen van Virgilius en die van Tasso of Petrarca in den mond heeft en zich buigt voor de kunstgewrochten van Titiaan en Rafaël en Michel Angelo. Zie!—daar had ik moeten geboren zijn.”

„Gij, vader Vondel!” zegt Rijswijck: „’t mocht wat: al zijt gij [148]van Keulen hierheen gedwaald, gij zijt en blijft toch een Amsterdammer in uw hart.”

„Nu ja, dat is waar,” herneemt de grijsaard, wederom als tot zich zelven sprekende: „want het is te Amsterdam, dat ik geleefd en geleden, en schier al wat mij dierbaar is begraven heb.”

„Wat mij betreft,” hervat Rijswijck, na een langdurig stilzwijgen van weerszijden: „ik verheug mij, dat ik hier woon; want ik twijfel of ergens, behalve hier, mijne tafels zoo goeden aftrek zouden vinden tot den prijs, waar ik ze op gezet heb.”

Den volgenden dag ontving Kosmo van Medicis het bestelde schenkblad; gelijk mede de verlangde gedichten; doch bij deze laatsten was de navolgende tweespraak gevoegd, die Vondel ter eere van ’s Prinsen verblijf te Amsterdam had vervaardigd:

Bij Burgemeester Witsen.

Uit de Beerestraat op onze schreden teruggekeerd en de brug weder overgegaan zijnde, begeven wij ons rechts de Keizersgracht op, naar het fraaie huis met een hardsteenen gevel, dat ginds over den Schouwburg, Costers oude Academie, zeven-en-twintig jaren geleden—wij zijn nu in 1688—door den bewoner werd gesticht. Die bewoner is Mr. Nikolaas Witsen, sedert 1671 Raad, sedert 1673 Schepen, in 1682, 1685, en ook nu wederom, Burgemeester van Amsterdam. Wij komen de stoep op te gelijk met een welgekleed Heer, die er aanschelt, en terwijl hij wacht, dat hem opengedaan wordt, hebben wij den tijd, hem in oogenschouw te nemen; wat wij beter kunnen doen, omdat hij in ’t volle licht staat der ondergaande Augustuszon. Mij dunkt, hij komt ons niet geheel onbekend voor: neen inderdaad, wij hebben dat gelaat meer gezien, en wel op eene dier schilderijen, aan de Stad behoorende, en die nog steeds op eene voegzame verblijfplaats wachten. Maar dáár is hij voorgesteld als een jong en krachtvol man, met levendigen oogopslag, wakker en blozend gelaat, donkerbruin haar, dat in weelderige vlechten over ’t voorhoofd en langs hals en schouders nedergolft, terwijl zijn eenige opschik bestaat in een omgeslagen halsboord en een oranjesjerp, die zijn wambuis omsluit;—terwijl nu datzelfde gelaat zich taankleurig en gerimpeld, de houding gebogen, de wangen flets en voos vertoonen, eene krulpruik het hoofd bedekt, eene kanten das met wit lint om den hals is gestrikt, en kanten manchetten uit de breede omslagen van den zwartfluweelen rok te voorschijn komen. En toch hebben wij wel denzelfden persoon voor oogen, maar, sedert hij op de schilderij werd afgebeeld als Sergeant der burgerij, zijn er jaren verloopen, en thans bekleedt hij de Burgemeesterlijke waardigheid. Geen wonder, dat er verschil bestaat tusschen den Jean Appelman van toen en den Jean Appelman van heden.

De deur gaat open: de knecht antwoordt op de hem gedane vraag, of zijn Heer thuis is, wel toestemmend, maar toch eenigszins aarzelend, laat den bezoeker in de zijkamer, en begeeft zich de trap op, naar het studeervertrek van zijn meester, binnen ’t welk wij hem volgen.

Wij behoeven niet te vragen of wij ons in de kamer eens geleerden bevinden. Niet omdat talrijke boekenkasten de wanden bedekken, zoodat alleen hier of daar het goudlederen behangsel doorschijnt;—want het bezit eener rijke boekverzameling begint reeds eene der noodwendigheden te zijn, die een man van vermogen—ook al slaat hij er nimmer een oog in—zich wel getroosten moet, wil hij niet voor een plomperd worden aangezien: neen, wat ons tot de zoo even vermelde overtuiging brengt, is, vooreerst, de meer bijzondere aard dezer boekerij, die, schoon verre van arm in werken, die tot godgeleerdheid, rechts- en staatswetenschap betrekking hebben of over letterkunde handelen, toch vooral waarde heeft door [152]de volledige verzameling, die zij bevat, van hetgeen in vroegere en latere tijden over wiskunde in al hare onderdeelen is geschreven, en alzoo bij den bezitter eene bepaalde voorliefde aanwijst voor dat vak van studie:—ten andere, de omstandigheid, dat, waar de voorhang is opengeschoven, zich menige opene ruimte vertoont, getuigende dat aldaar óf een geheel werk óf een deel van eenig werk is uitgenomen, en dat, wanneer wij rondkijken, wij het ontbrekende boek op eene schrijftafel of op een stoel terugvinden, niet zelden open of met talrijke papiertjes bestoken, als zoovele aanduidingen, dat men het geraadpleegd heeft en nogmaals raadplegen wil:—ten derde, omdat de aanwezige aard- en hemelglobes niet, als in de meeste boekerijen het geval is, bij wijze van sieraden op de bovenhoeken der middelste kast prijken, zorgvuldig met hoezen tegen stof bewaard, maar open op eene tafel staan; terwijl evenzeer de talrijke wiskundige, optische en physische werktuigen, in kwistigen overvloed op tafeltjes, buffetten en consoles of zelfs op den grond uitgestald, de bewijzen met zich dragen, dat zij niet voor den pronk zijn aangekocht, maar wel degelijk aan hun bezitter aanhoudende diensten bewijzen:—en eindelijk, omdat de tafels overladen zijn met kaarten, boeken en schrifturen, en wij onder deze laatsten eene menigte opstellen van des bewoners eigen hand erkennen.

Wij bedriegen ons dan ook niet; de man, die daar zit, is werkelijk een der voornaamste wis- en sterrekundigen, waar Nederland op roemen mag, en zoowel de verhandelingen over de Zon en de Kometen, die hij als jongeling schreef, als het werk over de „Aloude en hedendaagsche Scheepsbouw en bestier,” dat hij, als vrucht van rijpere ervaring, in 1671 in ’t licht gaf, getuigen niet enkel van doorgaande en onvermoeide studie en werkzaamheid, maar vooral ook van grondige kennis der onderwerpen, door hem behandeld.

En toch zijn ’t, behalve een zee-atlas en eenige zeekaarten, en eenige tabellen, met weerkundige waarnemingen, geen boeken of papieren, tot het vak der wiskunde behoorende, die op dit oogenblik onder Witsens onmiddellijk bereik gelegen zijn:—neen: ’t is Grotius, de jure belli et pacis, ’t is een exemplaar van de Engelsche magna charta, ’t zijn proclamatiën en pamfletten, betrekking hebbende tot de jongste gebeurtenissen, in Engeland voorgevallen: en zoo het voorhoofd nog meer gefronst, de wenkbrauwen nog meer samengetrokken, de vorens om den mond nog dieper gegroefd zijn dan gewoonlijk, ’t is niet op eenig wiskundig problema, dat het schrandere brein thans bezig is te peinzen.

Doch Witsen is het niet alleen, die onze aandacht wekt, en, wanneer wij bloot op ’t uiterlijke afgaan, vinden wij ons meer aangetrokken tot den man, die tegen hem over gezeten is, en wiens vlug en vroolijk uitzicht, wiens levendige geestige oogopslag, wiens nu en dan spotachtige glimlach, tot zoovele bewijzen strekken, dat de last van een reeds gevorderden ouderdom hem niet zwaar valt en de lust des levens hem te midden van aanhoudende staatszorgen niet begeven heeft. Die wakkere grijsaard is Cornelis Geelvinck, Heer [153]Van Castricum, sedert 1652 Raad, sedert 1657 Schepen, in 1673 voor de eerste-, nu voor de vierdemaal Burgemeester, Grooter contrast dan tusschen hem en den ernstigen, meest zwaartillenden Witsen is moeielijk uit te denken: en desniettemin—misschien wel juist daarom—bestaat voortdurend tusschen hen beiden de beste overeenstemming en verstandhouding. Al drukken zij, als ’t zaken betreft, hun gevoelen uit op geheel verschillende wijze, de slotsom komt meestal op ’t zelfde neer: Witsen schaamt zich somtijds zijne zwaarmoedigheid, wanneer hij een ambtgenoot van hoogere jaren en langer ondervinding, zoo moedig en voortvarend ziet, en Geelvinck toont zich minder haastig en luchthartig, wanneer hij de bezwaren heeft gehoord, hem ontwikkeld door iemand, wiens diepe kunde en helderheid van inzichten hij hoogschat.

„Burgemeester Appelman vraagt, of mijnheer geen belet heeft,” zegt de bediende, terwijl hij de deur half open houdt.

De beide Heeren zien elkander aan en eene wolk van misnoegen maakt voor een oogenblik het reeds zoo strakke gelaat van Witsen nog donkerder dan gewoonlijk. Hij bedwingt echter zijn wrevel en zegt:

„Laat den Heer Burgemeester hier.... maar luister!—ik ben voor niemand verder te spreken, dan voor den Heer De Wildt: dien brengt gij, als hij komt, naar de zaal, en komt mij dan waarschuwen.”

De knecht buigt het hoofd en verwijdert zich.

„Juist nu een bezoek van onzen collega Appelman!” zegt Witsen tegen Geelvinck: „zou hij lont geroken hebben?”

„Geroken misschien,” zegt Geelvinck met een geruststellenden glimlach: „maar hij zal lang rondsnuffelen eer zijn neus hem bij de aangelegde mijn brengt. In allen gevalle, als hij bij ons komt visschen, zullen wij hem met een kluitje in ’t riet sturen.”

„Stil!” zegt Witsen, „daar is hij.”

Appelman komt binnen, en de beide Heeren rijzen op, om hem te groeten. Uit de koel beleefde wijze, waarop Witsen zich buigt en hem den leunstoel aanwijst, dien de knecht heeft gereed gezet, en uit de achteloosheid, waarmede Geelvinck na eene snelle buiging met het hoofd, weder in den pas door hem verlaten zetel terugvalt, mag men opmaken, dat de nauwe betrekking, waarin zij tot den bezoeker staan, tot heden nog maar weinig sympathie, ja zelfs geen gemeenzaamheid tusschen hen verwekt heeft, en de toon, waarop het gesprek aanvangt en voortgezet wordt, versterkt die opvatting niet weinig.

„Ik hoop niet, dat ik de Heeren stoor,” zegt Appelman, zoodra hij gezeten is.

„De komst van een ambtgenoot moet ons altijd welkom zijn,” zegt Witsen, wederom met eene beleefde buiging.

„Maar misschien ben ik nu over,” zegt Geelvinck, „en heeft de Heer Appelman iets aan den Heer Witsen te zeggen, dat ik niet hooren mag: in dat geval zal ik het veld ruimen.”

Hoe oogenschijnlijk beleefd deze woorden klinken, men mag twijfelen [154]of zij oprecht gemeend zijn: immers onder ’t spreken werkt Geelvinck zich nog dieper in zijn stoel, slaat het eene been over ’t ander en neemt in alle opzichten de houding aan van iemand, die zich recht op zijn gemak zet.

„Verre van dien,” antwoordt de nieuwgekomene: „het is mij integendeel dubbel aangenaam, twee mijner ambtgenooten hier vereenigd te vinden: ik zal zoodoende een dubbel licht ontvangen.”

„Onze waarde collega scherst,” zegt Geelvinck, „hij zal ons toch niet willen doen gelooven, dat hij in duisternis verkeert en wij in ’t volle licht gezeten zijn.”

„Wij zullen in allen gevalle gaarne vernemen, welke inlichtingen de Heer Appelman verlangt,” zegt Witsen, met deftige hoffelijkheid.

„Om dan terstond tot de aanleiding van mijne komst over te gaan,” hervat Appelman; „zij is gelegen in mijne bezorgdheid over den keer, dien de politieke zaken nemen, en waarover ik volgaarne de gedachten der beide Heeren zou hooren.”

„En wat is er gebeurd,” vraagt Witsen, „dat juist nu stof geeft tot die meer bijzondere bezorgdheid?”

„Mij dunkt,” antwoordt Appelman, „dat die stof nog al voor de hand ligt; wanneer wij al die toerustingen zien te water en te land, die troepen, die op de Mookerheide bijeenkomen, die drukte op de Landswerven, die inspectiereizen, die Z. Hoogheid doet, en honderd andere dergelijke teekenen van onrustige beweging, dan moet men wel tot de slotsom komen, dat er iets buitengewoons op til is.”

„Wat zal ik u zeggen?” merkt Witsen aan: „wij hebben een tijd beleefd, toen er te weinig zorg voor de defensie gedragen werd, en dat is ons in 72 zwaar genoeg opgebroken.”

„Zie eens,” vervolgt Appelman, terwijl hij twee nummers van de Opregte Haarlemmer Courant voor den dag haalt, „de nieuwsmaren zelven brengen ’t uit voor wie ooren heeft om te hooren. Wat lezen wij hier in die van Dinsdag: „’s-Gravenhage den 16 Augusti. Gisteren zijn de Heeren Van Massis en Van Coeverden haer Ho. Mo. Gedeputeerden, na ’t Noorder Quartier vertrocken tot ’t bywonen van de Bestedinge van eenige nieuwe oorlogschepen,” en nu in die van gisteren: „tot het campement of de generale Revue over de troepen, dat op de Moocker Heyde in ’t laatst van deze ofte in het eerst van de andere maent staet gehouden te werden wort alles vervaerdigt.””

„Ik heb in dat nummer van gisteren eene betere tijding gelezen,” zegt Geelvinck: „die van de behouden aankomst der retourvloot met vierd’half millioen aan waarden.”

„Nu, dat behoefde de Haarlemmer Courant ons niet te melden,” zegt Appelman, de schouders ophalende: „er zijn immers reeds gisteren twee van de Heeren Bewindhebberen naar Texel gegaan om de schepen te ontvangen. Maar die krijgstoerustingen, waar kunnen die op zien?”

„Mij dunkt,” antwoordt Witsen: „daar is nog al grond voor te vinden. Heeft Frankrijk niet, om aan Keulen een Aartsbisschop naar zijne keuze op te dringen en evenzeer in Luik zijn haan te [155]doen koning kraaien, de beide Bisdommen met zijne troepen bezet? En als aan onze grenzen onrust heerscht, is het dan zoo vreemd, dat de Staten maatregelen nemen, om onze veiligheid te verzekeren? dat Z. Hoogheid de grensvestingen in oogenschouw neemt, en dat er troepen op de Mookerheide samentrekken, om aan onze buren te doen begrijpen, dat wij niet slapen?”

„Nu ja, dat kan wezen: maar dan dat ongehoord versterken onzer zeemacht?”

„Mijn waarde ambtgenoot ziet mij aan alsof ik het helpen kon,” zegt Geelvinck: „het is hem toch bekend, dat ik reeds sedert het voorjaar mijne betrekking tot de Admiraliteit heb opgegeven, en niet verantwoordelijk ben voor ’t geen zij besluit.”

„Zeker niet,” zegt Appelman: „maar toch zou de gissing misschien niet te gewaagd zijn, dat de Heer Van Castricum met het doel dier uitrusting bekend was en daarom juist zijn ontslag genomen heeft.”

„De Heer Van Castricum wordt oud,” hervat Geelvinck, droog weg: „en op zijne jaren heeft men aan het Burgemeesterschap al meer dan genoeg te dragen.—Maar anders, wat het bouwen van schepen betreft, hebben wij ze niet noodig, om de Algerijnen te tuchtigen? Wanneer hebben die zeeschuimers de stoutheid ooit zoover gedreven als nu, dat zich hunne galeien zelfs in ’t gezicht onzer kusten, ja in onze zeegaten durven vertoonen? Is ’t niet meer dan tijd, aan zulk een overmoed paal en perk te stellen en hun, eens voor altijd, te toonen, dat wij nog als vanouds den bezem in den mast kunnen voeren en de Zee vrijvegen van zulk schuim?”

„De Heer Van Castricum is dus overtuigd, dat de vermeerdering der vloot geen ander doel heeft dan een expeditie tegen die van Algiers,” zegt Appelman op een spottend schertsenden toon.

„Weet de Heer Appelman er een ander aan te wijzen?” vraagt Witsen, een ernstigen blik op hem vestigende.

„Hm!” antwoordt Appelman: „dat zou misschien zoo zwaar niet vallen;—maar van wat anders: is aan de Heeren dat schotschrift onder de oogen gekomen, dat in Den Haag verschenen is, en waarin de echtheid van de geboorte des Prinsen van Wales wordt in twijfel getrokken?”

„La couronne usurpée et l’enfant supposé bedoelt mijnheer?” zegt Witsen: „ik heb daarvan gehoord, en tevens, dat men den drukker voor ’t Hof ter verantwoording zal roepen.”

„En hem het loon geven dat hij verdient,” voegt Geelvinck er bij.

„Nu ja,” herneemt Appelman: „men zal hem straffen, maar daarmede toch den indruk niet wegnemen, dien ’t geschrift bij velen heeft opgewekt.”

„Bij koffiewijven en klappeien,” valt Witsen in, terwijl hij de schouders ophaalt: „maar welk man van gezond verstand hecht eenige waarde aan dergelijken naamloozen laster?”

„Misschien niet aan den laster zelf,” antwoordt Appelman: „maar wel aan het doel, waarmede gelasterd wordt. De uitgave van dat schotschrift is geen alleenstaand feit: heeft men niet sedert een [156]geruimen tijd allerlei geruchten in omloop zoeken te brengen, ten einde te doen gelooven, dat de Koningin van Groot-Brittannië, reeds eene maand voor den tijd, dat zij bevallen heet te zijn, van een dood kind verlost was? Heeft het grauw die praatjes niet opgevangen met een gretig oor? en hebben wij daaraan niet te wijten, dat toen, nu eene maand geleden, de Engelsche Consul alhier een feest gaf ter viering van die heuglijke geboorte, de glazen bij hem werden ingesmeten en zijne gasten genoodzaakt bij de buren te vluchten?”

„Een droevig geval,” zegt Witsen, het hoofd schuddende.

„Ja,” gaat Appelman voort, „en het toont weinig diligentie van de zijde der Justitie, dat men nog geen der belhamels gevat heeft. Is ’t geen schande voor Amsterdam, dat zulke oproerige bewegingen, bij eene gelegenheid als deze, waar nog wel vreemde Ministers en andere notabele lieden tegenwoordig waren, straffeloos hebben kunnen plaats vinden?”

„Het lokaas, dat de Justitie voorhield, was toch nog al aardig,” merkt Geelvinck aan: „duizend gulden voor hem, die den eersten steensmijter verklikte!—honderd dukatons voor het aanbrengen van een handdadige!—’t Schijnt dat niemand tegenwoordig geld noodig heeft; niet eene enkele aanwijzing is er gedaan, zelfs geene valsche.”

„En toch,” herneemt Appelman, „ware, naar mijne gedachte, mits men zich wat moeite getroost had, deze of gene der schuldigen wel op te sporen geweest. Enkele lieden onderstaan zich dan ook, te beweren, dat de Regeering die beweging niet ongaarne gezien heeft, en zich wel wachten zal, angstvallig naar de bewerkers daarvan te zoeken.”

„Dat zijn wij van ouds gewoon,” zegt Geelvinck, „dat men ons de schuld geeft, als een boef zijne straf niet krijgt. Onze waarde collega zal zich toch niet storen aan domme praatjes? Hij moet veel brij hebben, die ieders mond wil stoppen.”

„Ik zie er intusschen geen bezwaar in,” zegt Witsen, „dat Burgemeesteren nog eens aandringen bij den Heer Boreel, om ijveriger nasporingen te doen.”

„’t Is nog de vraag,” zegt Appelman, „of de Heer Hoofd-Officier niet misschien een wenk van eene andere zijde gekregen heeft, om in dezen niet met rigueur van Justitie te ageeren.”

„Hoe!” roept Witsen uit: „zou mijnheer dan denken, dat dergelijke oproerige manifestatiën door de Hooge Regeering werden goedgekeurd?”

„Dat wil ik juist niet zeggen; maar wij hebben meer dingen zien gebeuren, die stof tot nadenken gaven. Toen, nu zestien jaar geleden, de Heeren De Witt werden om hals gebracht, werd zulks als een enorm en ongehoord feit gedeploreerd;—maar wie werd er voor gestraft? Wie zelfs er voor geapprehendeerd?—Immers niemand.”

„Wie had men kunnen straffen?” vraagt Geelvinck: „men had den halven Haag moeten ophangen.”

„De Prins is geen huichelaar,” zegt Witsen: „en ik heb mij overtuigd [157]gehouden, dat hij diep getroffen was door dat beklaaglijke voorval.”

„Juist!” zegt Appelman: „men is bij zulke gelegenheden diep getroffen; maar men profiteert van het gebeurde.”

„Alzoo,” herneemt Witsen, „ziet, naar uwe meening, Z. Hoogheid eenig voordeel in de manifestatiën tegen zijn koninklijken schoonvader gericht?”

„Wel!—was Mevrouw de Prinses geen erfgename van de Britsche kroon? en zijn hare aanspraken niet vervallen sedert aan de Koningin een zoon geboren is? En steekt er iets vreemds in, dat zij, en vooral de Prins haar man, niets liever zouden zien dan de bewijzen, dat die Prins Van Wales een ondergeschoven kind is? ja dat zij, ook bij mangel van dergelijke bewijzen, met welgevallen elken twijfel zullen opnemen aan de wettigheid van zijne geboorte.”

„Onverbiddelijk logisch,” zegt Witsen.

„En wanneer men daarbij in aanmerking neemt de overkomst van den Admiraal Herbert en van zoovele andere Engelsche Heeren van qualiteit, als dag aan dag het voorsalet van Z. Hoogheid belegeren, en ’t luid verkondigen, hoe de zaken in Engeland niet op die wijze kunnen voortduren, en hoe ’t Koninkrijk, zoowel als de Protestantsche Kerk aldaar beiden te gronde gaan, tenzij eene krachtige hand dien verwarden boel kome herstellen, zou dan de onderstelling zoo vreemd zijn, dat de Prins wel gaarne de man ware, om die hand te leenen?”

„Alzoo,” zegt Witsen, „is mijnheer ook de meening toegedaan van hen, die beweren, dat er eene onderneming tegen Engeland op til is?”

„Wat mijne meening aangaat,” zegt Appelman, „die is, dat de Heer Witsen beter dan iemand mij zeggen kan, of zulk een vermoeden juist is of niet. De Heer Witsen heeft in den laatsten tijd meer dan eens een keer naar Den Haag gedaan, en gewis niet zonder daar gewichtige informatiën op te doen.”

„De beide Heeren,” zegt Witsen, „zijn herhaaldelijk ter dagvaart geweest, en ’t is hun zoogoed bekend als mij, dat men in Den Haag ook niet altijd te weten komt wat men verlangt te weten. Z. Hoogheid is de man niet, om zich onvoorzichtig uit te laten en ’t moet een fijn diplomaat zijn, die uit kan vorschen wat heimelijk bij hem broeit.”

„Maar,” herneemt Appelman, „niemand zal mij van overdrijving of vleierij beschuldigen, als ik zeg, dat ik den Heer Witsen houde voor een fijn diplomaat: voor iemand, die weet te doorzien wat voor den kortzichtige verborgen blijft—ja, die misschien in ’t geheim is.”

„Waarom niet?—Maar zoo dit laatste het geval ware, dan zou daaruit alleen volgen, dat ik mij over het onderwerp niet mocht uitlaten.”

„Ha zoo!” zegt Appelman, met een zegepralenden blik: „nu, dan geloof ik te weten, waar ik mij aan moet houden.”

„En ik geloof,” zegt Witsen, „dat mijnheer zich zou kunnen vergissen, [158]indien hij onderstelde, dat ik eene geheimzinnige houding aanwendde, als wilde ik doen denken, dat ik meer van de zaak af wist dan het geval is.”

„Wat meent mijnheer?” vraagt Appelman, eenigszins verwonderd opziende.

„Zie, mijn waarde Heer,” vervolgt Witsen, „ik wil u rondborstig mijne meening zeggen. Gesteld, de Prins had het voornemen, dat hem door u wordt toegeschreven, zou daar, naar uwe meening, ooit iets van kunnen komen zonder medewerking van Amsterdam? En zou, in zulk geval, er van zijne zijde geen stap moeten gedaan worden, om de Vroedschap in ’t belang der zaak te winnen?”

„Zonder tegenspraak.”

„Welnu! Tot heden is niets van dien aard geschied.—Wat volgt hieruit? Of, dat er geen voornemen bestaat, als door u wordt ondersteld: óf, dat de plannen van Z. Hoogheid nog niet tot rijpheid zijn gekomen.—Ware het, in zulk een staat van zaken, niet gevaarlijk, zelfs onverantwoordelijk, vermoedens te helpen verbreiden, die op een valschen grondslag kunnen rusten, en bij onze naburen, vooral bij Frankrijk, den argwaan, dien men wellicht reeds koestert, versterken?”

„Maar,” vraagt weder Appelman, „zou die argwaan niet veel beter worden weggenomen door eene ronde verklaring van ’s Prinsen zijde, dat hij geen oorlog tegen zijn schoonvader bedoelt?”

„Dat zou zeker het geval zijn,” antwoordt Witsen: „alleen moet ik u doen opmerken, dat Z. Hoogheid moeielijk uit eigen beweging zoodanige verklaring kan afleggen, of antwoord geven, voordat hem de vraag gedaan is.”

„Wel! misschien wordt die vraag hem wel eerstdaags gedaan,” zegt Appelman.

„Ei zoo?” merkt Geelvinck op, zich wederom in ’t gesprek mengende, „de Heer Appelman vroeg zooeven, of onze ambtgenoot Witsen in ’t geheim was van ’s Prinsen bedoelingen; ik zou nu op mijn beurt gaan vermoeden, dat de Heer Appelman in ’t geheim was van de bedoelingen der Heeren d’Albeville of d’Avaux.”

„Ik hoop, dat mijn geachte collega schertst,” zegt Appelman, eenigszins geraakt.

De Heer Van Castricum kan alleen eene scherts bedoelen,” zegt Witsen, op verzoenenden toon: „want hij weet zoogoed als een onzer, hoe althans de Heer d’Avaux er volstrekt geen geheim van maakt, dat die wapening hem verontrust, en hij er rekenschap van denkt te vragen. En gebeurt dat, dan zullen Hunne Hoogmogenden dienen te weten wat zij hem hebben te antwoorden,—altijd ondersteld, dat zij zelven op de hoogte zijn.”

„Wat vooralsnog stellig het geval niet is,” voegt Geelvinck er bij. „Ik heb althans van meer dan een Afgevaardigde ter Generaliteit dezelfde klachten vernomen als nu van den Heer Appelman, dat hij namelijk niets kon te weten komen van wat toch de Prins eigenlijk wilde.”

„Ik zie wel,” zegt Appelman, „dat mijne komst vruchteloos is, en[159]ik niet veel wijzer zal heengaan dan ik gekomen ben:—en toch smart het mij; want mijne stelling wordt gedurig moeielijker tegenover zoovelen, die dagelijks van mij willen weten wat er gaande is.”

„Beata ignorantia!” zegt Geelvinck: „zalig die niets te zeggen hebben, omdat zij niets weten: want die loopen nimmer gevaar zich te verspreken.”

„Wat er van zij,” vervolgt Appelman, zonder de scherts van Geelvinck op te nemen, „ik schroom niet te zeggen aan wie ’t hooren wil, dat de Prins als een onzinnige zou handelen, indien hij in ernst op eene onderneming dacht die nooit gelukken kan.”

„En dewijl de Prins een verstandig man is,” zegt Witsen, „mogen wij ook vertrouwen, dat hij zich in geene zaak zal steken, die geene kans biedt van slagen.”

„Hoe zou daar kans toe zijn?” vraagt Appelman, „Lodewijk XIV zal Koning Jakobus niet verlaten.”

„Dat zou althans niet met zijn gewoon staatsbeleid overeenkomen,” zegt Witsen.

„Ten andere, gelijk door u zelf is opgemerkt, de Prins vermag niets zonder medewerking van Amsterdam, en de Stad zal nimmer toestemmen hem te ondersteunen in een opzet, dat op bederf van haren handel uit zou loopen;—om niet te spreken van de spanning, die nog altijd tusschen haar en Z. Hoogheid bestaat, ondanks de quasi-verzoening.”

„Zeker zal Amsterdam den Prins nooit tot den oorlog aansporen,” zegt Witsen: „ik althans zou ’t niet doen.”

„En dan nog, om eene vloot in zee te brengen met eenige hoop op goeden uitslag, dient er een Admiraal te wezen, in wien zoowel de Prins als de equipage een onbepaald vertrouwen stelt. De Graaf Tromp, de man, aan wien als Luitenant-Admiraal-Generaal het bevel zou toekomen, is ontevreden op Z. Hoogheid, sedert die hem in Februari jl. maar veertiend’halfduizend gulden heeft toegewezen, in plaats van ƒ 100.000, die hij wegens achterstallen vorderde.”

„Inderdaad,” zegt Geelvinck, „ik geloof dat Z. Hoogheid thans moeielijk veel dienst van den Heer Tromp zou kunnen bekomen, indien ’t eene onderneming tegen Engeland gold. Ofschoon de Heer Tromp ongelijk heeft, aan den Prins te wijten, wat hij moest wijten aan de Admiraliteit. Z. Hoogheid heeft alleen het advies gevolgd, hem door deze gegeven. Intusschen, ik zie niet in, dat, als de Prins werkelijk plan had op eene onderneming, hij die zou moeten opgeven, omdat de Heer Tromp niet als Admiraal gebood. Wij hebben nog zeevoogden van verdiensten, als de Heeren Evertsen, Almonde, Schepers en anderen, die ik noemen kon.”

„Dus gelooft de Heer Van Castricum toch, dat er wel iets gebeuren kon?” vraagt haastig Appelman, terwijl Witsen Geelvinck met eenige bevreemding aanziet over hetgeen hij als eene onvoorzichtigheid van die zijde aanmerkt.

„Wel!” antwoordt Geelvinck, met een onnoozelen blik, „is er dan geene Mogendheid, die men zou kunnen bestrijden, en tegen welke juist de Graaf Tromp zich moeielijk kan laten gebruiken?” [160]

„Inderdaad!” roept Appelman uit, op den toon van iemand, wien een licht opgaat: „dat zou kunnen zijn: mijnheer bedoelt, dat men Zweden wil helpen, en dat het op Denemarken gemunt is.”

„De Heer Appelman gelieve wel op te letten, dat ik het niet ben, die zoo iets beweer,” zegt Geelvinck.

„Neen, gewis niet,” herneemt Appelman, op een toon van tevredenheid, „’t is natuurlijk enkel onderstelling, maar ja wel, de Admiraal Tromp heeft zijn Gravetitel aan den Koning van Denemarken te danken, en dus.... ja, zoo zou zich alles ophelderen.”

„Ik geloof,” zegt Witsen, „dat het voorzichtigste in dezen is, aan geene gissingen, van welken aard ook, toe te geven.”

„Natuurlijk! de Heer Witsen heeft gelijk, als altijd,” zegt Appelman, „doch,” vervolgt hij, meteen opstaande, „het zal nu mijn tijd worden en ik verzoek mijne geachte collega’s nogmaals om verschooning, indien ik hen wellicht in een belangrijk onderhoud heb gestoord.”

„’t Waren familie-aangelegenheden, die wij te bespreken hadden,” zegt Geelvinck: „anders niet.”

„Wij willen intusschen met den Heer Appelman hopen en bidden,” zegt Witsen op plechtigen toon, „dat, wat er ook gebeure of niet, het tot welzijn van den Staat moge gedijen.”

De beide Heeren zijn onder ’t spreken ook opgestaan, de bezoeker neemt zijn afscheid en na wederzijdsche groete verlaat hij het vertrek. Pas heeft Geelvinck hem de trap hooren afgaan, of hij zegt lachende tot Witsen:

„Nu! wat hij hier vernomen heeft, mag hij, voor zooveel mij betreft, gerust overbrieven aan den Heer d’Avaux.”

„Indien het waar is,” zegt Witsen, „dat hij met dezen in betrekking staat. Maar ik kan zoo ongunstig niet van hem denken, en zelfs de Prins, toen hij mij verzocht voor hem te verbergen, wat hij mij aan Waveren en u verzocht mede te deelen, betuigde mij, hem om geene andere reden te mistrouwen, dan omdat hij hem voor een onvoorzichtigen babbelaar hield.”

„En Z. Hoogheid had geen ongelijk,” zegt Geelvinck. „Nu, de man moge thans rondbabbelen wat hij hier gehoord heeft; niemand zal er wijzer door worden.”

„Intusschen,” zegt Witsen, „laat ik het voor uwe rekening, wat gij hem omtrent die familie-aangelegenheden hebt wijsgemaakt, die wij te behandelen hadden.”

„Heb ik dan onwaarheid gesproken? Geldt het geene familie-quaestie? Een aanstaanden krijg tusschen schoonzoon en schoonvader?”

De nauwgezette Witsen schudt het hoofd; want voor zijn gevoel is er weinig onderscheid tusschen een gezegde, dat logen behelst, en een gezegde, dat, hoewel niet bepaald logenachtig, toch ten doel heeft te misleiden; hij houdt echter zijne meening daaromtrent voor zich en vergenoegt zich, te zeggen: „’t Is een drukkende last, een geheim van zulken aard als ons is toevertrouwd, en ik wenschte wel in de plaats van onzen ambtgenoot te zijn en van niets af te [161]weten. Wat zouden wij b. v. hebben moeten doen, indien hij ons eens op den man af gevraagd had, of ons iets stelligs van de zaak bekend was?”

„Mij dunkt,” antwoordt Geelvinck, „hij heeft de vraag, zij het dan eenigszins ingewikkeld, toch vrij verstaanbaar gesteld en wij hebben er ons uit gered. ’t Is intusschen in één opzicht gelukkig, dat onze ambtgenoot Hudde verhinderd is geweest hier te komen. Had onze vriend Appelman ons alle drie bij elkaar gevonden, hij had gewis kwaad vermoeden opgevat.”

„En nog beter is het, dat hij niet een half uur langer is gebleven,” zegt Witsen: „want er ware dan kans geweest, dat hij bij ’t heengaan den man, dien wij wachten, op de stoep ware tegen ’t lijf geloopen. Doch waarlijk, ’t wordt al duister, en onze Heeren zullen niet lang meer wegblijven: het is tijd, dat ik dien overeenkomstig mijne bevelen geef.”

Hij schelt, doch er verloopt eenige tijd eer de knecht zich vertoont. Evenals al zijns gelijken loopt Jan niet gaarne tweemaal en zoekt dus eerst te raden wat men van hem begeert, meenende er nog dank voor in te oogsten als hij zijns meesters wenschen voorkomt. Eindelijk komt hij binnen met twee aangestoken kaarsen in de hand.

Witsen is een man, die zijne wereld te goed kent, om zijn dienstbode in ’t bijzijn eens derden te beknorren. Hij bepaalt er zich bij, hem een straften blik toe te werpen, die genoeg aan Jan zijne ontevredenheid te kennen geeft over het ongepaste van zijn bevel vooruit te loopen en hem te laten wachten—en vraagt vervolgens:

„Zijn de lichten in de zaal opgestoken?”

„Nog niet, Edel Achtb.!” zegt Jan bedremmeld, „ik dacht....”

„’t Is onverschillig wat gij dacht. Ga ze terstond opsteken, zet den wijn klaar en kom mij bericht brengen als alles gereed is.”

Jan vertrekt en beneden gekomen, poogt hij door dubbelen spoed den beganen bok weder goed te maken; zoodat hij alras in staat is het verwachte bericht te brengen. De beide Heeren begeven zich hierop naar beneden, in de rijk gestoffeerde zaal, waar talrijke waslichten, van de groote hangkroon, van de luchters voor den schoorsteen en van de zilveren kandelaren, haar helder licht verspreiden. Op de tafel spiegelen zich in het gladgewreven ebbenhout een flesch Rijnsche wijn, twee zilveren blaadjes, waarvan het eene een viertal groene roemers van het fijnste glas draagt, het andere twee zilveren trommeltjes, die gesneden Deventer koek en bitterkoekjes bevatten, een mandje van fil de grain, tot aan den rand met klontjes suiker gevuld, en een lepelkistje van ’t zelfde. Aldra slaat de klok halfacht: bijna op ’t zelfde oogenblik houdt voor het huis eene toeslede stil, waaruit twee heeren stappen, die terstond worden binnengelaten en naar de zaal geleid. Daar gekomen, blijft de oudste van de twee in bescheiden houding op den achtergrond staan, en laat den jongere vooruittreden naar het midden van ’t vertrek, waar reeds de beide Burgemeesters hem zijn tegemoetgegaan. Uit de eerbiedige wijze, waarop de machtige Regenten den bezoeker, [162]die hun zoon kon zijn, begroeten, kan men afleiden, dat zij hem als een personage van gewicht beschouwen, en werkelijk hebben wij hem slechts aan te zien, om ons overtuigd te houden, dat hij de onderscheiding, die zij hem bewijzen, niet onwaardig is. Al is zijne kleeding doodeenvoudig, als die eens reizigers, zijn gansche voorkomen duidt den man van geboorte aan, die, gewoon in de hoogste kringen te verkeeren, zich overal op zijn gemak gevoelt:—zelfs tegenover Burgemeesters van Amsterdam. En geen wonder: indien Alexander eenmaal van Hephestion zeide: „deze is een tweede Alexander,” zoo ziet ook Willem III zijn anderen ik in Hans Willem, Baron Bentinck. En hij doet dit op goede gronden; want geen vorst heeft immer hartelijker blijken van trouw en verknochtheid genoten, dan die Bentinck aan den Prins gegeven heeft. Vraagt gij mij, waarin die bestaan hadden, dan wijs ik u op de enkele naden en pokputten, die dat anders zoo fraai en regelmatig gelaat schijnbaar ontsieren, maar inderdaad, voor al wie er de geschiedenis van kent, er een luister aan geven zoo schoon als ooit een borst ontleende aan ster of ridderketen. En welke is die geschiedenis? In April 1675 werd Willem III door de kinderziekte aangetast, en het stond te vreezen, dat hij het slachtoffer worden zou van die zelfde gruwzame kwaal, die eenmaal zijn vader op schier gelijken leeftijd ten grave had doen dalen. Immers de pokken wilden niet uitkomen, en de geneesheeren wisten geen ander middel daartoe aan de hand te doen, dan dat een jong, gezond persoon, na het innemen van een zweetmiddel, zich bij den zieke te bedde lei en, door zijne natuurlijke warmte, bij dezen de uitwaseming opwekte. Nauwelijks zou men met kracht van goud iemand gevonden hebben, die zich liet overhalen, om een dienst te bewijzen van zoodanigen aard en die hem den dood kon kosten; Bentinck, toen een van ’s Prinsen kamerjonkers, bood zich vrijwillig daartoe aan, en werkelijk had het middel den gewenschten uitslag. Maar al kwamen de pokken voor den dag, de zieke was nog verre van buiten gevaar. Nu echter voltooide Bentinck zijn werk: zestien dagen en zestien nachten week hij niet van de sponde des lijders, en de Prins getuigde na zijn herstel, niet te weten of Bentinck al dien tijd geslapen had of niet, maar wel, dat hij nooit zijn naam genoemd had, zonder altijd een vaardig antwoord van hem te hebben gekregen. Maar ’t gevolg was dan ook geweest, dat, toen de Prins weder op de been was, Bentinck naar huis ging, om eenige dagen welverdiende rust te genieten, deze zelve door de kinderziekte aangetast werd en in doodsgevaar verkeerde. Zijn gezond en sterk gestel had echter de bovenhand, zoodat hij zelfs in staat was, zij het dan nog maar half hersteld, reeds in Mei den Prins bij ’t heropenen van den veldtocht te vergezellen. Was het wonder, dat de Prins van toen af aan Bentinck al zijne dankbaarheid had gewijd, en dat hij, de meest geslotene onder alle vorsten, voor Bentinck alleen geene geheimen had. Zijne dankbaarheid had hij hem bewezen, door hem, toen hij de Heerlijkheden Drimmelen en Rhoon verkregen had, ofschoon geen geboren Hollander, in de Ridderschap van Holland te doen beschrijven en [163]zelfs de eerste plaats bekleeden: zijn vertrouwen, door hem naar Engeland te zenden, om de hand van Prinses Maria voor hem te verwerven, en hem telkens in gewichtige onderhandelingen te bezigen; gelijk dit ook thans weder het geval was geweest. Wel is het dan ook aan Witsen en aan Geelvinck bekend, dat zij hier niet een blooten zendeling of lasthebber van den Prins voor zich hebben, maar diens vertegenwoordiger in den volstreksten zin des woords; en die bewustheid geeft hun tevens het natuurlijke richtsnoer aan de hand, hoe zich tegenover hem te gedragen.

Maar geen mindere belangstelling verdient van onze zijde, al houdt hij zich bescheiden op den achtergrond, de man, die aan Bentinck tot geleide strekt. Wij kennen Huib de Wildt uit de keurige afbeelding, die Ferdinand Bol van hem geleverd heeft—en die wij, óf ten huize van ’s mans waardigen nazaat, óf voor eenige jaren op de tentoonstelling van oudheden in Arti hebben kunnen zien—óf althans uit de teekening door Couwenberg daarnaar gemaakt en gesteendrukt in De Jonges „Geschiedenis van ’t Zeewezen.” Wel is waar, sedert dat De Wildt voor Bol gezeten heeft, zijn er eenige jaren verloopen. Hij telt er thans een en vijftig; maar nog teekent zijn gelaat dezelfde wakkere opgeruimdheid, dezelfde schranderheid van geest, als u uit zijne afbeelding tegenblinken. Is de kruin al meer en meer kaal geworden en heeft het hoofdhaar een zilveren tint gekregen, de lokken golven nog in weelderigen overvloed over hals en schouders; en ook in zijn deftig zwart gewaad heeft De Wildt nog altijd een vlug en innemend voorkomen.

„Wij vinden ons zeer vereerd met uw bezoek, mijnheer Bentinck,” zegt Witsen, „alleen doet het ons leed, u te moeten melden, dat onze ambtgenoot, de heer Hudde, door onpasselijkheid verhinderd is, bij dit mondgesprek tegenwoordig te zijn.”

„Ik wil niet hopen, dat de ziekte van den Heer Hudde van ernstigen aard is,” zegt Bentinck.

„Hij lijdt aan zijne gewone kwaal, de jicht,” herneemt Witsen, om alle vermoeden van eene voorgewende ongesteldheid weg te nemen: „Ik heb nog heden morgen tijding van hem vernomen; hij is buiten en kan zijne kamer niet verlaten.—Mijnheer De Wildt, ik verheug mij, u te zien.”

„Hoe maakt het de Heer Secretaris?” vraagt Geelvinck, aan De Wildt de hand reikende: „wij zien elkander tegenwoordig, tot mijn leedwezen, zelden meer.”

„Ik wenschte,” zegt De Wildt, „dat dit leedwezen zoo groot ware, dat zich de Heer Geelvinck genoopt voelde, bij de Admiraliteit terug te keeren, die hij ter kwader ure verlaten heeft.”

„Vergun mij vóór alles,” zegt Bentinck, terwijl hij op den hem aangeboden armstoel plaats neemt, en ook de overige Heeren zich zetten, „eene onbescheiden vraag; maar de campagnes, die ik heb medegemaakt, hebben mij geleerd, dat het bij alle gelegenheden goed is, te weten, niet alleen hoe men ergens aankomt, maar ook hoe men er weder vandaan raakt, en daarom veroorloof ik mij, mij [164]bij uwe Achtbaarheden te vergewissen, of ik heden nacht de stad zal kunnen verlaten?”

„De Heer De Wildt had mij onderricht, dat het uw wensch was,” zegt Witsen, „en de noodige bevelen zijn dienaangaande gegeven. En thans,” vervolgt hij, de roemers volschenkende, „zij het mij vergund, mijn edelen bezoeker welkom te heeten in ’t vaderland en te mijnen huize. De Heer Bentinck heeft zoo pas het land verlaten, waar de wijnstok groeit, en zal ongetwijfeld beteren wijn gedronken hebben dan ik hem kan aanbieden.”

„Ik ben den Heer Witsen grooten dank schuldig voor zijne heusche ontvangst,” zegt Bentinck: „voor ’t overige kan ik wat zijn Ed. Achtbare zegt niet opvatten dan als eene loutere scherts; de bovenlanders weten zeer goed, als zij den edelen wijnstok planten en snoeien, dat het beste druivennat uitsluitend bestemd is, om de kelders der Heeren van Amsterdam te voorzien; maar wat daarvan zij, ik ben, ja, aan den Rijn geweest, en zelfs nog een weinig verder: en ’t is om aan de Heeren verslag te doen van mijn wedervaren aldaar, dat ik zoo vrij ben geweest, bij hen gehoor te verzoeken.”

De beide Burgemeesters buigen zich zwijgend, en de spreker, dit stilzwijgen aanmerkende als eene vergunning, om voort te gaan, vervolgt aldus:

„Ik behoef niet aan de Heeren te herhalen wat hun bekend is, dat Z. Hoogheid, bewogen met den toestand der Kerk in Engeland, en bovendien bezorgd voor alle inbreuk op de rechten, welke aan de Prinses krachtens hare geboorte toekomen, het zich tot plicht heeft gerekend, aan de roepstem gehoor te geven, die van over zee tot hem gekomen is, en die, in ’t voorbijgaan gezegd, zich al luider en luider doet hooren. Zou het opzet gelukken, dan waren er drie dingen noodig: schepen, krijgsvolk en geld; en dat een en ander—wat de zaak niet gemakkelijker maakte—op de meest bedekte wijze te zamen gebracht. Wat de scheepsmacht betreft, die moest uit den aard der zake aanzienlijk wezen; immers men mag de kans niet loopen, dat ’s Konings vloot aan de onze te gemakkelijk het landen belette. Hoe men heeft beproefd, te dezen opzichte in de behoefte te voorzien, is aan de Heeren grootendeels bekend, inzonderheid aan den Heer Van Castricum, door zijne betrekking als Lid der Admiraliteit?”

„Wellicht weet de Heer Bentinck niet, dat ik met Mei als zoodanig ben afgetreden,” zegt Geelvinck.

„Ik weet dit,” hervat Bentinck, „doch ook, dat de gewichtigste maatregelen aldaar nog met uwe voorkennis genomen zijn. Intusschen, de Heer De Wildt is bij machte, aan de Heeren, gelijk Z. Ed. dit reeds aan mij gedaan heeft, volkomen opgave te doen van de hier en elders verkregen uitkomsten.”

„Met genoegen,” zegt De Wildt, „indien de Heeren ’t mij vergunnen. Behalve de een en twintig schepen van oorlog, die, volgens hetgeen in December van ’t vorige jaar besloten was, zijn uitgerust en met Mei gereed waren, om zee te kiezen, is, overeenkomstig [165]den last, door Z. Hoogheid in ’t laatst van Februari aan de Admiraliteiten verstrekt, zorg gedragen, alle schepen van oorlog, zonder onderscheid, in bruikbaren staat en onder hun want te brengen, en nu drie dagen geleden is mij een ander bevel van Z. Hoogheid geworden om al degene, die nog hier beneden de 145 voet aanwezig zijn, naar de zeegaten op te zenden.”

„En dat nader bevel vond gewis mijn wakkeren vriend niet onvoorbereid,” viel Geelvinck in, wel wetende, hoe, in al wat het zeewezen betreft, Willem III, evenals vóór hem Jan De Witt, niets besluit of beveelt, zonder voorafgaand overleg met De Wildt.

„Ik had er iets van gehoord,” antwoordt De Wildt met een glimlach, „en daarom ook zorg kunnen dragen, dat, van heden af, bij tusschenpoozen, om geen opzien te verwekken, niet alleen dagelijks eenige schepen kunnen vertrekken, maar dat bovendien ieder schip zal voorzien zijn van ettelijke gewapende sloepen, bekwaam om bij eene landing gebezigd te worden, en van andere vaartuigen, om voor branders of adviesjachten te dienen; terwijl ik tevens onder de hand door vertrouwde lieden onderscheiden galjoten en fluiten heb doen huren, tot transport voor krijgsvolk, paarden, vivres en ammunitie.—Naar mijne berekening, opgemaakt uit hetgene mij van de Maas en van ’t Noorderkwartier bekend is, zal de vloot kunnen bestaan uit omstreeks 50 schepen van oorlog en fregatten, en, als men daaronder rekent de branders, adviesjachten, transportschepen enz., uit omstreeks 400 zeilen. Daarmede is in allen gevalle wat aan te vangen, en is de tijd daar, dan zullen er nog wel eenige pinken kunnen bijgevoegd worden om de landing te bevorderen.”

„De werkzaamheid van den Heer De Wildt is ons genoeg bekend,” zegt Witsen, „alsmede, dat wat hij voorneemt ook geschiedt, zoo hier als in ’t Noorderkwartier, ja zelfs aan de Maze.”

„Het zal,” herneemt Bentinck, „aan de Heeren bekend zijn, dat het commando over de vloot bij instructie van 22 Mei j.l. is opgedragen aan den Luitenant-Admiraal Evertsen, volgens welke instructie zij alleen moet dienen, om onzen handel te beschermen en inzonderheid te waken tegen de Algerijnen; en in zooverre heeft zij dan ook aan den last voldaan, als reeds, volgens de laatste berichten, de retourvloot behouden voor Texel is aangekomen.”

„En,” vraagt Witsen, „heeft de Heer Evertsen, behalve die officiëele instructie, waar UEd. van spreekt, geen geheimen lastbrief ontvangen omtrent de ware bestemming van de vloot?”

„Dit is nog niet raadzaam geoordeeld,” antwoordt Bentinck: „de Heer Tromp alleen is in ’t geheim; doch hij zal niet met het uitvoeren van den tocht belast worden;—en dit acht hij, met den Prins, in ’t belang der zaak zelve.”

„Hoe kan dat zijn?” vraagt Witsen.

„Ik heb,” voegt Geelvinck er bij, „hooge achting voor de verdiensten van den Heer Tromp; maar ik kan toch niet vermoeden, dat hij, de Luitenant-Admiraal-Generaal, de belangen der onderneming beter zou verzekerd achten in de handen van een ander en die nog wel een minderen rang bekleedt.” [166]

„Dat is ook het geval niet,” zegt Bentinck: „maar de Heer Evertsen zal evenmin het bevel voeren over de onderneming.”

„Niet?” roept Witsen: „ik hoop toch niet, dat men de fout begaan zal, die den Staat eenmaal zoo duur kwam te staan, van het opperbevel der vloot toe te vertrouwen aan een Generaal der Landmacht?”

„Neen, dat niet,” antwoordt Bentinck; „maar de Prins heeft geoordeeld, dat, wil men de gevoelens der Engelschen niet krenken, alle schijn moet vermeden worden, alsof men als vijand, en met eene veroveringsvloot kwam aanzetten. Die vloot moet alle waarborgen aanbieden, dat zij ter hulpe opdaagt geheel voor een Engelsch belang: en geen betere waarborg was daarvoor uit te denken, dan door haar onder ’t commando te stellen van een Brit. ’t Zal den Heeren niet bevreemden, wanneer ik hun zeg, dat die Brit geen ander zijn zal dan de Admiraal Arthur Herbert, die zich, als bekend is, sedert eene maand hier te lande bevindt. De Heer Tromp heeft zelf de aandacht op hem gevestigd: de zaak heeft haar beslag en zijne benoeming tot Luitenant-Admiraal-Generaal zal weldra plaats hebben. Hij heeft een tal van vrienden op ’s Konings vloot en het is zijne en onze verwachting, dat, zoodra zij weten, dat hij op onze vloot het bevel voert, geen hunner zich genegen zal betoonen eenigen weerstand te bieden, ja dat wij spoedig de helft der Officieren en matrozen tot ons zien overkomen. Het eenig bezwaar, dat zich zou kunnen voordoen, bestaat in de wijze, waarop ons zeevolk en vooral onze Vlootvoogden de zaak zullen opnemen; doch ik vlei mij, dat ook dit vraagpunt eene gunstige oplossing zal bekomen. De Heeren Evertsen en Almonde zijn verstandige lieden, en de Prins bezit de gave der overreding—althans,” voegt hij er bij, „wanneer hij met geene al te zwaartillende Heeren te doen heeft.”

„Zeer waar,” zegt Witsen: „er behoort moed toe, om ’t met Z. Hoogheid oneens te blijven.”

„Dit nu,” vervolgt Bentinck, „wat de Zeemacht betreft; met opzicht tot de troepen had het verzamelen daarvan wel geen bezwaar in, maar wel de kunst, om dit zoo te doen, dat er geen achterdocht ontstond. Z. Hoogheid rekent 9000 voetknechten en omstreeks 4000 ruiters noodig te hebben voor den tocht: die waren licht te vinden; doch door ze uit de bestaande krijgsmacht te nemen, zou men deze te veel verzwakken, en ’t ging niet aan, Engeland te verlossen, om zelve de prooi van een ander te worden. Bovendien, die vermindering onzer krijgsmacht kan niet geschieden buiten bewilliging der Staten: en om deze te verkrijgen, zou de Prins hen van zijn oogmerk hebben moeten doen kennis dragen, en, ware dit geschied, de Markies van Albeville, althans de Graaff d’Avaux, had er spoedig de lucht van gehad. De Prins rekende op zijne geluksster en die was gunstig: het binnentrekken der Franschen in Keulen gaf een geschikt voorwendsel: en de wensch, dat de grensplaatsen zouden versterkt en ons grondgebied behoorlijk beveiligd worden, werd uitgesproken door de Staten zelven.”

„Wat hun Fagel had ingegeven,” zegt Geelvinck, binnensmonds.

„Aan de Heeren, die tot dat einde gecommitteerd werden, en [167]waartoe ik,” vervolgt Bentinck, „ook behoorde, ontdekte de Prins zijn toeleg, en nu, terwijl Keulen de dekmantel was, bevorderden zij met hem het verzamelen van krijgsvolk.”

„Wij hebben zoo iets vermoed,” zegt Witsen, zich de kin wrijvende.

„Intusschen,” herneemt Bentinck, „het werven van krijgsvolk is een werk van langen nasleep en onzekeren uitslag en dat in ons geval te veel gerucht zou gemaakt hebben; er moest dus een ander middel gevonden worden, om ons doel in dezen te bereiken, en Z. Hoogheid droeg mij de taak op, dat middel te beproeven. Ik werd naar Berlijn afgevaardigd, quasi om bij den nieuwen Keurvorst den rouw te beklagen over zijns vaders dood; doch inderdaad, om hem bekend te maken met onzen toeleg en zijn bijstand te verzoeken. Met die zelfde boodschap heb ik de Hertogen van Lunenburg-Zels en van Wurtemberg, en den Landgraaf van Hessen bezocht, en allen bereid gevonden, om ’s Prinsen toeleg te begunstigen, in geval van oorlog met Frankrijk de Staten bij te staan, en desnoods de manschap aan te vullen, die van hier over zee gezonden wordt.”

„Ik twijfel er niet aan,” mompelt Geelvinck; „of men zal die Duitsche Vorsten steeds bereid vinden, hun onderdanen in te wisselen tegen Hollandsche dukaten.”

„En wat meer is,” vervolgt Bentinck; zich houdende of hij de aanmerking niet gehoord had, „de Hertog van Hanover zal niet aarzelen in elk geval partij voor ons te kiezen.”

„Hoe?” vraagt Witsen, eenigszins verrast: „in weerwil van zijne verbintenis met Frankrijk?”

„Wanneer ik zeg, de Hertog,” herneemt Bentinck, glimlachende, „dan meen ik, onder ons gezegd, de Hertogin. Zij heeft niet vergeten, dat zij eene kleindochter is van Koning Jacobus I, en, bij ’t afsterven van de Prinses van Oranje en die van Denemarken zonder wettig oir, de naastgerechtigde tot de kroon van Groot-Brittannië. De gesprekken van den Heer Burnet hebben de staatzuchtige vrouw vuur doen vatten en zij heeft haar Vorstelijken gemaal zoodanig weten te bewerken, dat ik hem, bij mijn bezoek, geheel op onze hand vond.—Voeg hier nu bij, dat wij op het bondgenootschap van Zweden kunnen rekenen, zoodat eerstdaags een tractaat met Koning Karel XI staat gesloten te worden, waarbij het ons zesduizend man toezegt, die in onze soldij zullen komen.—De Heeren zien dus, dat twee der hoofdbezwaren bereids zijn overwonnen, en het was Z. Hoogheid nuttig en noodig voorgekomen, mij hierheen te schikken, om hiervan Uwe Achtbaarheden kennis te doen dragen.”

Wederom eene wijl stilte. De Burgemeesteren zien elkander een oogenblik aan, als wilde de een den ander de eer laten om ’t woord te voeren: eindelijk vat Witsen, als gastheer, het op.

„Ik geloof ook in naam van mijn ambtgenoot te spreken, wanneer ik Uwe Edelheid dank zeg voor de ons bewezen eer; maar ik geloof evenzeer in zijn naam te spreken, als ik er bijvoeg, dat Uwe Edelheid zich de moeite der reis had kunnen sparen. De Heer Bentinck versta ons wel; zijn bezoek is ons welkom en zijne tegenwoordigheid vereert ons huis; maar de mededeeling van nieuwe en meer staatsgeheimen [168]verzwaart den last, die al reeds op ons drukt en ons hoe langer hoe meer in eene valsche stelling doet verkeeren tegenover onze mederegenten, wie wij niet mogen waarschuwen voor de kans, die zij loopen, om hunne schepen of goederen in Frankrijk of Engeland te zien in beslag nemen. Hadden wij tot de onderneming geraden of ons zelfs bijzonder gunstig daarover uitgelaten, de zaak ware verschillend; doch, wat mij althans betreft, ik heb daar ten allen tijde bedenkingen tegen aangevoerd, en ik geloof, dat de Heer Van Castricum daarover niet anders denkt dan ik.”

„Ik dank den Heer Witsen voor zijne rondborstigheid,” zegt Bentinck; „doch hij zal mij wel willen toegeven, dat een iegelijk onverstandig handelt, die, als hij zijn vertrouwen iemand schenkt, hem zijne geheimen maar ten halve mededeelt: en dewijl nu de Heeren van den aanvang af door Z. Hoogheid zijn geraadpleegd geworden, geboden plicht en noodzakelijkheid, dat zij niet onkundig bleven van den tegenwoordigen stand der zaak. Maar bovendien, ik heb gezegd, dat twee der voorwaarden, zonder welke de onderneming niet kan doorgaan, zijn vervuld: over de derde heb ik nog niet gesproken. De zenuw van den krijg is—geld:—en Amsterdam heeft de koorden van de beurs in handen.”

„Ik verbeeldde mij,” zegt Witsen, „dat de geldzaak in orde was, althans geen bezwaar kon maken.”

„Ja, en neen.—’t Is waar, de Admiraliteiten hebben ter dezer gelegenheid goedgunstig toegestaan—iets wat zelfs de Heer De Witt indertijd nooit van haar heeft kunnen verkrijgen—de uitrusting bij wijze van voorschot voor hare rekening te nemen;—doch de huur der transportschepen, de soldij van het te verwachten krijgsvolk en de hemel weet hoeveel meer nog, moet betaald worden, en daartoe zal geld, en niet weinig ook, benoodigd zijn.”

„Dat zal te zijner tijd aan de Staten dienen gevraagd te worden,” merkt Witsen aan.

„Ja, dat zal kunnen geschieden, als eens de Staten in ’t geheim zijn genomen; doch de tijd daartoe is nog niet geboren—en het is den Prins thans maar alleen te doen, om te weten, of, naar de meening van de Heeren, Amsterdam genegen zal bevonden worden, om ter Staten-Vergadering tot onderstand te raden, en desnoods de middelen aan te wijzen, om de zaak te bevorderen.”

„Ik heb vroeger,” zegt Witsen, „reeds mijn twijfel te kennen gegeven, of een voorstel in dien geest hier bij de Vroedschap wel zou doorgaan.”

„Dat weet ik,” herneemt Bentinck: „maar er zijn sedert dien tijd twee maanden verloopen en de verontwaardiging over de tirannieke handelwijze van Koning Jacobus heeft meer en meer veld gewonnen: de gemoederen zullen wellicht thans meer ten voordeele der onderneming gestemd zijn, dan vroeger het geval is geweest.”

Hier vat De Wildt, die tot nog toe bescheiden gezwegen heeft, het woord op, om ’s Prinsen vertegenwoordiger te steunen: „Ik weet zeker,” zegt hij, „dat bij niet weinigen een kruistocht ten behoeve der Protestantsche Kerk als eene Gode behaaglijke daad wordt beschouwd.” [169]

„Juist!” voegt Bentinck er bij: „en men vergete niet, dat, toen de Heeren ’t eerst over deze zaak onderhouden werden, er geen Prins van Wales meer verwacht werd, dewijl het gerucht vrij algemeen liep, dat de Koningin een miskraam had gehad. Mocht men toen de hoop voeden, dat de staat van zaken in Engeland alleen van tijdelijken aard was, en dat, als, na het overlijden van den Koning, Prinses Maria de kroon aanvaardde, alles daar weder op den ouden voet zou terugkeeren, thans is alles veranderd; men is op eene wijze, die ik niet zal qualificeeren, voor den dag gekomen met een Prins van Wales: komt morgen Jacobus II te sterven, er is niets veranderd, men behoudt een Jezuïeten-regeering, en, in stede van een Protestantsch, een Roomsch Engeland. Daartegen dient gewaakt, en kon men vroeger beweren, dat alleen de belangen van Z. Hoogheid, als echtgenoot der Prinses-royaal, in de zaak gemengd waren, thans is het onze geheele Republiek, die belang heeft, een einde te maken aan den toestand, die ginds bestaat.”

„Ik heb vroeger gezegd, en zeg het nog,” hervat Witsen, „dat, waar het de belangen van den godsdienst geldt, men die Gode alleen behoort over te laten.—Houdt de meerderheid in Engeland krachtig aan de Protestantsche Kerk vast, dan zal zij ook bij machte zijn, de Paperij te weren, en desnoods Koning Jacobus te behandelen als zij vroeger zijn vader heeft gedaan.—Als wij echter de zaak niet als theologanten, maar—wat geloof ik, onze plicht is—als staatslieden beschouwen, dan komt zij mij voor, eene minder aanbevelenswaardige zijde te hebben. De onderneming gelukke al of niet: wij maken ons Frankrijk ten vijand, dat enkel op een voorwendsel wacht, om den krijg te hervatten: en, hebben wij herhaaldelijk met roem oorlog gevoerd, een land van commercie, als het onze, heeft behoefte aan vrede.”

„De Heeren,” zegt Bentinck, „hebben mij echter vroeger de verzekering gegeven, dat zij zich niet tegen het verleenen van onderstand zouden verklaren.”

„Ongetwijfeld,” zegt Geelvinck: „en de Heer Witsen wil alleen het gevoelen uitdrukken van hen, die de zaak bloot van een politieke zijde beschouwen.”

„Wel,” hervat Bentinck, „verbeuren wij de vriendschap van Frankrijk, waar toch al niet veel op te roemen valt, wij verzekeren ons van die van Engeland:—en ’t is vooral dat Rijk, onze mededinger op zee, waar wij in goede harmonie mee moeten leven. Verdeeld hebben wij alles te vreezen: dit heeft ’t jaar 72 genoeg geleerd:—vereenigd kunnen wij geheel Europa tarten.”

„Wij zullen,” zegt Witsen, „dan wachten tot wij officieel worden uitgenoodigd, de Vroedschap te raadplegen, en dan wil ik den Heer Bentinck gaarne ons voornemen mededeelen, ’t welk strekken zal te verklaren, dat, zoo de Prins volhardt in zijn plan, wij het betamelijk achten dat de Regeering hem ondersteune, mits men met de Engelsche Natie op een goeden voet blijve, en, zoo mogelijk, worde schadeloos gesteld voor de opofferingen, ten haren behoeve gedaan.—En nu, mijne Heeren! het avondmaal wacht: de Heer Bentinck zal [170]niet weigeren het geringe voor lief te nemen en voor eene wijl, aan mijn disch, met ons, alle staatszorgen en politieke quaestiën aan eene zijde te stellen en ons ’t een en ander te vertellen van het merkwaardige, dat hij op zijne reizen bespeurd heeft. Hij is toch een Ulysses

en wij kunnen van hem vernemen, hoe het in die Duitsche steden er uitziet, sedert wij ze in onze jeugd bezochten.”

Bentinck buigt zich, wel inziende, dat voor ’t oogenblik elke poging om tot het behandelde onderwerp terug te keeren, geheel vergeefs zou wezen, en de vier Heeren begeven zich naar de eetkamer, waar een prachtige en overvloedige maaltijd is aangerecht. Wat onder het nuttigen daarvan gesproken wordt, hebben wij hier niet te vermelden: alleen dit, dat, als op het nagerecht Bentinck aan de beide Burgemeesters afvraagt of zij niet met hem een roemer willen ledigen op den goeden uitslag der onderneming, zij zich beleefdelijk daarvan verschoonen.

De tijd van scheiden komt. Bentinck, die zijne bekomst heeft van het schokken en hossen in de toeslede, en niet bevreesd is, dat nu, bij donkeren nacht, hem iemand herkennen zal, verkiest zich te voet naar den Overtoom te begeven, waar de karos hem wacht, die hem naar Honselaarsdijk bij den Prins zal brengen. Hij neemt afscheid van de Burgemeesters en vertrekt, met De Wildt, die hem tot buiten de poort vergezellen zal.

„Slechte troost, die men mij gegeven heeft,” zegt hij, zoodra zij op straat zijn, tot zijn geleider.

„Wees niet bekommerd, mijnheer!” antwoordt deze: „de Heer Witsen is—wat zelden voorkomt—tevens een man van strenge nauwgezetheid en een doorslepen diplomaat. Hij wil niet bepaald afraden wat wellicht ten voordeele van den godsdienst strekken kan, en evenmin kans loopen, dat men hem, als de onderneming verkeerd uitvalt, ten laste legge, die met woord of daad te hebben aangemoedigd, maar wordt eens de zaak in de Vroedschap aangebracht en aldaar, waar ik niet aan twijfel, tot het ondersteunen van den Prins besloten, dan zal hij, dan zullen de Heeren Van Waveren en Van Castricum, niets onbeproefd laten wat dienen kan, om die ondersteuning zoo krachtig mogelijk te doen zijn. Overhaasting alleen had ons voornemen kunnen verijdelen: de zaak moet zooverre gevorderd zijn, dat het terugtreden onmogelijk is, en de Stads-Regeeringen zelven dit inzien.”

En de uitkomst leerde dat De Wildt de waarheid had voorspeld. Toen de Raadpensionaris Fagel bij omzendbrief van 9 September aan de Steden verzocht, haren Afgevaardigden ter dagvaart te gegelasten, [171]een besluit te nemen tot verdediging van den Staat, en te Amsterdam de regeerende Burgemeesters benevens eenige Gemachtigden uit den Raad werden verzocht van voorlichting te dienen, werd zoowel door dezen geadviseerd als bij de Vroedschap begrepen, dat, onder de bestaande omstandigheden, er geene keuze meer overbleef dan aan den Prins den verlangden steun op de meest afdoende wijze te verleenen: en hoe zich Witsen daarin tot genoegen zoowel van den Prins als van zijne Vaderstad kweet, bleek daaruit, dat hij, toen, gelijk men weet, de onderneming met goeden uitslag bekroond was, tot Buitengewoon Gezant naar Engeland werd afgevaardigd, om den nieuwen Koning met zijne troonsbestijging geluk te wenschen, en dat deze hem, tot loon voor zijne diensten eene baronie wilde verleenen en het Curatorschap der Leidsche Hoogeschool. Hij bleef echter ook toen zich zelven gelijk en sloeg titel en waardigheid af, geen rang of voorrechten voor zich begeerende te trekken uit eene gebeurtenis, waarvan het bevorderen aan zijne stadgenooten wel veel eer en oogenschijnlijk ook veel blijdschap had gegeven, maar tevens, door den oorlog met Frankrijk, die nu ontstond, onmetelijke nadeelen had toegebracht.

I.

Costers Academie.

Wij willen nu, van het huis van Witsen naar de overzijde gaan, om stand te houden voor dat poortje, tusschen de Run- en Beerestraten, en eens te zien, wat op die smalle strook papier te lezen staat, die er is aangeplakt en de aandacht van de voorbijgangers niet weinig schijnt te trekken. Daar zijn wij er, en, vergeet dit niet, het is op een Decemberdag van ’t jaar. Zie maar; gij behoeft er uw bril niet voor op te zetten: de letters zijn groot en duidelijk genoeg. Er staat:

Eilieve! een stuk van den ouden Joost! dat zal wel de moeite waard zijn, dat wij ’t eens gaan kijken. Maar ’t is nog geen drie [172]geslagen: wij hebben nog den tijd, en terwijl wij een straatje omwandelen, zal ik u inmiddels eens vertellen, waar wij Amsterdammers dien schouwburg, die daar nu eerst sedert drie jaren staat, eigenlijk aan te danken hebben.

Gij weet, naar ik onderstel, dat, reeds vóór de hervorming, het in de Nederlanden krioelde van zoogenaamde Kamers van Rhetorijke, of Rederijkers-Gezelschappen, in welke men moralisatiën of „Spelen van Sinne” vertoonde, prijsverzen opgaf en beantwoordde, plechtige optochten hield en zich en anderen op verschillende wijze poogde te vermaken. De geestelijke heeren, die toen juist allen geen heiligen waren, kregen er in die zedespelen niet zelden ongenadig van langs: en zij getroostten zich dat: al sedert de dagen van „den vos Reynaert” waren zij het gewend, dat men met hen schertste. De leus van Mazarin: „laat ze gerust zingen als zij maar betalen,” was ook toen de hunne, en zoolang noch hun gezag noch hun inkomen schade leed, lieten zij dat Rederijkersvolkje gerust zijn gang gaan, ja vermaakten zich nog wel over de uitgekraamde zedelessen en schimpscheuten, die zij, natuurlijk ieder op zijn frater, en niemand op zich zelven toepasten. Maar zie! daar kwam Luther; daar vond zijne stem, en die zijner medestanders weerklank hier te lande, en dat wel bijzonder in de Kamers van Rhetorijke, die, hoezeer dan op kleine schaal, toch de critiek vertegenwoordigden, evenals in latere eeuwen de dagbladpers. Nu veranderde de zaak van natuur. Wat men uit den mond van de predikers der hervorming niet hooren wilde, dat wilde men even zoomin hooren van de Rederijkers: en zoo werden op vele plaatsen de kamers verboden en de leden gestraft. Te Amsterdam, waar in 1553 eene dier Kamers een batement of blijspel vertoond had, in ’t welk de zeden der geestelijken wat onvoorzichtig waren doorgestreken, werden de negen liefhebbers, die ’t stuk gespeeld hadden, tot eene bedevaart heel naar Rome veroordeeld: wat hun althans belette, in de eerste maanden zulk een waagstuk te herhalen.

Van dien tijd af schijnen alle Kamers voor eene wijl uit Amsterdam verdwenen te zijn, op eene na, die, ook na de Regeeringsverandering in 1578, in stand bleef, en de „Oude Kamer” genoemd werd. Zij voerde, tot blazoen, een kruisbeeld met een egelantier onder de doornen, en tot zinspreuk In Liefde Bloeyende. Werkelijk bloeide zij dan ook, niet enkel door het getal en het aanzien harer leden, waaronder schier al de voornaamste Regenten geteld werden, maar ook door hare werkzaamheden, als een school, waar de regelen der schrijftaal door mannen als Coornhert, Spieghel en Roemer Visscher onderzocht en het Nederduitsch, zooals wij het thans spreken en schrijven, gevormd zou worden.

In ’t jaar 1585, na ’t overgaan van Antwerpen, kwamen twee Brabantsche Kamers vandaar naar Amsterdam over. De eene, die niet lang in wezen bleef, had tot blazoen „het Vijgeboomken,” met de zinspreuk Het zoet vergaeren: de andere heette „De Witte Lavender,” met de zinspreuk Uit levender jonst. Tusschen deze laatste en de „Oude Kamer” ontstond alras groote naijver: op de Oude [173]Kamer werden sommige stukken van Hooft, op de Brabantsche in 1612 Vondels „Pascha,” op beide de geestige kluchten van Bredero vertoond. Maar de naijver ontaardde in twist, eerst tusschen de beide Kamers, toen tusschen de leden onderling; het personeel was van lieverlede niet meer wat het vroeger geweest was; schier alle mannen van aanzien en smaak hadden zich onttrokken aan een gezelschap, waar lieden zonder opvoeding den boventoon voerden. De gelijkheid van allen op het gebied der kunst is op zich zelve eene schoone zaak; maar evenals elke andere gelijkheid, mist zij veelal hare toepassing, wanneer zij in practijk gebracht en aan vaste regelen moet onderworpen worden. Het mocht een schoon denkbeeld heeten, dat in de Rederijkerskamer de nederige ambachtsman zich eene plaats kon verschaffen naast den vermogenden handelaar of den deftigen regent: dat, waar alleen iemands letterkundige verdiensten in aanmerking kwamen, de winkelier Vondel of de smid Krul eene hoogere plaats innamen dan deze of gene Schepen of Commissaris; maar niet alle winkeliers en ambachtslieden, die in de Kamer werden opgenomen, waren mannen van bekwaamheid en studie als Vondel en Krul. Velen waren onbeschaafd, lieden, die handwerk en huisgezin verwaarloosden, om zich toe te geven aan onbeduidende rijmelarij: lieden, die geen behoefte naar onderricht, geen zucht tot veredeling van hunnen smaak, geene liefde tot de kunst als zoodanig naar de Kamer dreef, maar het verlangen om lof in te oogsten voor hun erbarmelijk broddelwerk, om hunne ijdelheid gestreeld te zien door zich in denzelfden kring te bevinden met hunne Magistraten, of wel, wat nog erger was, om zich bij kroes en kan te vermaken in gezelschap van „vroolijke jongens” gelijk zij. Was het wonder, dat, toen die „vroolijke jongens” den boventoon kregen, de meer beschaafden zich allengs terugtrokken? Was het wonder dat een man van kiesche vormen en keurig in zijn omgang als Pieter Corneliszoon Hooft, toen in 1611 de Schepen Dr. Jan ten Grootenhuis eene poging aanwendde tot herstel der Kamer, zijne medewerking alleen verbond aan de voorwaarde, dat „den onnutten en ongebondenen, die alleen tegen de geregeltheid schoorvoeten, uit naam der Heeren Magistraten beluit werden, op boete van geweldt, haar der Kamer te onthouden.” Hoe weinig ook de vroolijke blijspeldichter Gerbrand Adriaensz. Bredero, van wien men anders een min gestreng oordeel over de leden der Kamer verwacht zou hebben, met hen was ingenomen, bleek uit de benaming van

die hij den toenmaligen toongevers naar ’t hoofd wierp, en uit de naastvolgende vergelijking, welke hij tusschen de vroegere en latere leden der Kamer maakte:

Toch was er een man, blakende van liefde voor de kunst, en die er niet aan wanhoopte, door zijne pogingen aan de Kamer eene betere toekomst te bereiden. Die man was Dr. Samuel Coster. Met echt Hollandsch overleg begreep hij, dat, wilde men eene goede uitkomst verkrijgen, men vóór alles moest beginnen met de financiën der Kamer op een geregelden voet te brengen.

Vroeger had de Stad de onkosten gedragen, die op het spelen liepen; nu wisten Coster en zij, die hem ter zijde stonden, met de Regenten van het Oude-mannenhuis eene schikking te treffen, die aan weerszij de voordeeligste uitkomsten opleverde. Men liet de toeschouwers eene kleinigheid betalen en stond de ontvangen penningen af aan het genoemde gesticht, uit welks inkomsten daarentegen de kosten vergoed moesten worden tot het spelen gemaakt. Het voordeelig slot van rekening had omstreeks ’t jaar 1615, in minder dan tien maanden tijds, ƒ 2000 beloopen; terwijl de Kamer, nu geene uitgaven hebbende, in dien tusschentijd merkelijk verrijkt was geworden. De verkregen uitkomsten moedigden Coster aan, met des te meer kracht de handen aan ’t werk te slaan, om eene algeheele hervorming der Kamer tot stand te brengen. Wel is waar, de tegenkanting, die zijne pogingen ondervonden, was niet gering. Aan de eene zijde had hij te kampen met velen uit de Rederijkers zelven, die hij voor een troep „moolikken” schold: aan de andere zijde verhieven de kerkelijken hun krachtige stem. De dominees hadden, tevens met de onverdraagzaamheid der priesters en der monniken, ook hun haat tegen de Rederijkers overgenomen, en bij hun afkeer van alle wereldsche vermaken konden zij het aan Coster niet vergeven, dat hij in zijn treurspel „Ifigenia” de geestelijke heerschzucht in den persoon van Eurypilus had tentoongesteld. Maar Coster was de man niet, om zich aan het gekef van ontevreden Rederijkers of aan het gebulder van vergramde predikanten te storen: te minder, daar hij een krachtigen steun vond in de „politieken,” gelijk men de zoodanigen noemde, die het evenwicht tusschen de partijen zochten te bewaren, en den Staat buiten of liever boven allen kerkelijken twist te houden. Coster scheidde zich met zijn aanhang af van dien ordeloozen hoop en richtte de Kamer van nieuws af op, onder den naam van „Academie,” en wel in een gebouw, op zijne kosten gesticht op het erf, dat wij zooeven verlieten, en dat hem de Regeering daartoe had afgestaan. Inmiddels was tusschen hem en de Regenten van het Burger-Weeshuis op 23 September 1617 eene overeenkomst gesloten, waarbij bepaald werd, dat het Weeshuis al de kosten dragen en gedurende de eerste zes jaren een derde gedeelte van de ontvangsten genieten zou, en hij de overige twee derden: na verloop dier zes jaren zouden partijen de winsten gelijkelijk deelen.

Nog in ’t zelfde jaar 1617 werd de Academie ingewijd met een voorspel, „Apollo” genaamd, en vervaardigd door zekeren Siffridus Sixtinus, na hetwelk men het treurspel gaf van G. Van Hoogendorp „de Moord beghaen aan Willem Prince van Oranien.” Des [175]anderen daags vertoonde men „Warenar met de Pot,” die allervermakelijkste klucht van Hooft.

Of nu, toen de termijn, bij de overeenkomst bepaald, begon te naderen, Coster geld noodig had, of zijne praktijk als geneeskundige hem geen tijd genoeg overliet, om zich met de beslommeringen van eene tooneeldirectie te bemoeien, dan of hij er door andere redenen toe genoopt werd, zeker is het, dat hij op den 9^den Augustus 1622 aan het Weeshuis het erf, den opstal en al den theatralen toestel overdeed voor eene som van—schrik niet!—ƒ 6850, en eene kusting van ƒ 3200 ten behoeve van Lammert Lammertsz., die er op kleefde en ten laste van ’t Weeshuis werd overgeteekend. En ik kan er u bij vertellen, waar die theatrale toestel in bestond: ja, ’t was niet min, en de merkwaardigheden van ’t Doolhof zelf konden er niet bij halen. Luister maar:

1º. Eenige geschilderde omdraaiende doeken.

2º. 22 wapens van de voornaamste prinsen, op ovalen geschilderd.

3º. 9 vierkante wapens van de Unie en 6 prinsenwapens op doek.

4º. 3 groote schilden, daar de lampen aan hingen, aan de andere zijde geschilderd, met hunne blokken en koorden.

5º. Het dalende hemelwerk met zijne loopstangen, koorden en blokken.

6º. 3 tafels, met hare schragen en banken.

7º. Nog eene tafel, wat kleiner, met twee schragen.

8º. 3 stukken, daar het tooneel mee vergroot wordt.

9º. Eene gevangenisdeur, traliesgewijze gemaakt.

10º. Twee groote houten traliën, in het spel van Hersilia gemaakt.

11º. De blaffeturen, gemaakt tot hemelwerk.

12º. 2 groote zwarte linnen gordijnen, daar het tooneel mee gesloten wordt.

13º. Al de losse deelen op de hoogste zoldering.

14º. Het graf van Achilles.

15º. De triumfwagen.

16º. Het vierkante autaartje.

17º. Vormen van tienwerk, op zolder liggende.

Ziet ge, al dat moois, die blaffeturen en dat graf van Achilles, die ovale wapens en die gevangenisdeur, en wat er meer op den catalogus stond, met nog een huis en erve op den koop toe, voor even ƒ 10,000! Men kan niet zeggen, dat Dr. Samuel die Heeren te erg het vel over de ooren gehaald heeft.

Maar terwijl de Academie nu voor rekening van het Weeshuis speelde, bleef dat gedeelte van de leden der Oude Kamer, dat Coster niet gevolgd was, zijne vertooningen in zijn oude lokaal boven de vleeschhal in de Nes voortzetten voor rekening van het Oude-mannenhuis: en wat men al praten moge van de voordeelen eener vrije concurrentie, goede tooneelspelers zijn zoo dik niet gezaaid, dat men ze maar voor ’t vragen heeft, en dewijl de stukken van onze vrienden Hooft, Coster, Bredero, Vondel, enz. doorgaans elk voor ’t minst een dozijn bekwame tolken vereischen, wat al zooveel was en nog is als de stad met moeite oplevert, zoo spreekt het [176]wel van zelf, dat men met den bestaanden voorraad van goede tooneelspelers maar op zijn best één schouwburg gerieven kon, en dat, zoolang de bestaande krachten tusschen twee wedijverende Kamers verdeeld waren, geen van beiden meer dan half werk kon leveren. Zoo sukkelde men aan weerszij een jaar of wat voort: men poogde elkander zooveel mogelijk de loef af te steken en men onttroggelde elkander de goede spelers; gaf men in de Nes een nieuw stuk, dan moest men het op de Keizersgracht ook geven; hield men hier optochten bij feestelijke gelegenheden, dan moest ginds ook hetzelfde groot spektakel vertoond worden: ’t ging hard tegen hard: de Regenten over en weer konden elkander niet langer luchten of zien, en de beide godshuizen leden er niets dan schade door. Burgemeesteren begrepen eindelijk, dat het zóó niet langer gaan kon en drongen er op aan, dat de twee inrichtingen, de Oude Kamer en de Academie, goedschiks of kwaadschiks, zich tot één lichaam zouden vereenigen; maar het duurde toch nog tot in ’t jaar 1635, eer die zaak haar beslag kreeg en het Weeshuis een derde gedeelte van den Schouwburg met diens toebehooren, aan het Oude-mannenhuis verkocht. Eens echter, tot een vergelijk gekomen zijnde, begreep men, geen half werk te moeten doen, en, in plaats van de houten loods, waarin men tot nog toe gespeeld had, een fiks gebouw van kalk en steen te zetten: en de Regenten der godshuizen konden met te meer gerustheid daartoe besluiten, omdat zij in hun midden den bouwmeester bij de hand hadden, wien zij ’t werk konden opdragen: den Mederegent van ’t Weeshuis en Vroedschaps-Lid Nicolaas Van Campen.

Aan den naam van Van Campen hecht zich bij u, als bij iederen Amsterdammer, menige herinnering, niet waar? en misschien wenscht gij te weten of en in hoeverre de man, dien ik u noemde, met den beroemden bouwmeester van ’t Stadhuis in betrekking stond. Gelukkig ben ik in staat tot zekere hoogte aan uwe nieuwsgierigheid te voldoen. Er leefden in de zestiende eeuw twee gebroeders, Willem en Jacob, en eene zuster, wier doopnaam ik niet gevonden heb. Willem was de grootvader van den bovenvermelden Nicolaas, Jacob had twee zoons, Cornelis en Pieter. Cornelis, in 1564 geboren, was een man van hooge beschaving en fijngevormden smaak; op gevorderden ouderdom was hij, bij zijn verbazend geheugen, nog de vraagbaak van velen. Vondel zong hem zijn „Koninklijke Harp” toe en Hooft raadpleegde bij ’t schrijven zijner Nederlandsche Historiën hem over al, wat betrekking had tot hetgeen te Amsterdam in de Spaansche tijden en bij ’t „geus worden” der stad was voorgevallen. Hij, Cornelis, was getrouwd geweest met Catharina Quekels, die hem twee kinderen schonk, Jacob, in 1598 geboren, en de bekoorlijke Machteld, haar, die door Constantijn Huygens bemind werd, en op wier dood in ’t bloeien harer jeugd Vondel zulk een alleraandoenlijkst gedichtje schreef. Pieter, de broeder van Cornelis, in 1568 geboren, had bij zijne vrouw, Gerritje Claessen, vrouwe van Randenbroek, twee dochters, Margaretha en Geertrui, en een zoon, Jacob, den bouwheer van ’t Stadhuis.—En nu de zuster van [177]Willem en Jacob? Ik zeide u, dat haar naam mij niet bekend was; maar des te meer die van haren man en hare drie dochters. Die man was Roemer Visscher, de drie dochters Anna, Geertrui en Tesselschade.

Gij ziet alzoo, dat de familie zich over hare leden niet te schamen had, en gij ziet tevens, dat, toen ik u bij eene vorige gelegenheid62 verhaalde, hoe ’t op Tesselschades bruiloft toeging, ik recht had, Machteld Van Campen aldaar als speelnoot in te leiden, wier vader, hoewel toen reeds bij de zestig, een volle neef was van de jonge bruid.

Het was dan aan Nicolaas Van Campen, dat, als ik u straks zeide, het bouwen van den nieuwen schouwburg werd opgedragen. Die bouw, waaraan ruim ƒ 29,000 besteed werden, was in ’t jaar 1637 voltooid. Op 3 Januari 1637 werd het gebouw ingewijd, en wel, gelijk gij weet, met de vertooning van Vondels Gijsbrecht van Aemstel, en in tegenwoordigheid van Schout, Burgemeesteren, Schepenen en Raden—wat natuurlijk niet weinig ergernis gaf aan de predikanten, die al zoo tegen de Academie geijverd hadden. Hoe voortreffelijk de bouwmeester zich van zijne taak gekweten heeft, zou ik u kunnen aantoonen uit de verzen, die Vondel tot zijn lof zong; doch ’t is eenvoudiger en beter, dat gij er met eigen oogen over oordeelt en, dewijl wij nu de plek weer genaderd zijn en wij, al zijn de twee groote lantaarns boven de poort reeds opgestoken, nog een half uurtje den tijd hebben, kunnen wij dit besteden, om de localiteiten op te nemen. Ik ben bij Regenten en suppoosten bekend en kan u overal binnen brengen, ook waar ’t publiek geen toegang heeft.

II.

De nieuwe Schouwburg.

Hier hebt gij nu, om te beginnen, de hardsteenen poort, van Dorische orde gebouwd, en zeer eenvoudig, wat ook niet meer is dan naar behooren; want maakt men den ingang van een gebouw te mooi, dan valt somtijds het binnenste af. Kijk, die twee borstbeelden boven de poort zijn Herakliet en Demokriet; in het frontespies leest gij het woord „Schouwburg,” en daaronder, in gouden letteren, de gouden spreuk, door Vondel berijmd:

wat onlangs een spotter aldus parodiëerde:

Binnengaande, vinden wij hier rechts ’t „Comptoyr,” waar wij ieder ons lootje nemen!—tweemalen in de week wordt er gespeeld, ’s Maandags en Donderdags; wij stappen het binnenplein over en treden, door de tweede poort, die van ’t gebouw zelf, het portaal binnen. Hier mangelt het voorwaar niet aan verzen: lees dit maar, al wederom van Vondel, en dat u meteen de verklaring geeft van de twee borstbeelden boven den ingang:

en dan dat andere, van den glazenmaker Jan Vos:

Vindt gij, zooals ik, die regels wat volle hoogdravend, en daardoor wat duister, zoo lees deze, die zijn eenvoudig en verstaanbaar; doch zij zijn ook weer van Vondel:

Eene nuttige waarschuwing inderdaad! Boven in de vleeschhal zaten zij niet zelden onder hun pijpje en hun biertje naar de Kameristen te luisteren; maar hier hebben de Regenten begrepen, dat wie op zijne tabak en zijne kan verzot was, naar de kroeg kon gaan, en alleen beschaafde lieden hier behoorden te worden toegelaten. En nu gaan wij links deze breede trap op naar de Regentenkamer. Zie, ’t ruime vertrek staat vol met beelden van goden en godinnen, die nog van de „Oude Kamer” hierheen zijn verhuisd, en boven de ruime Schouwe leest gij dit raadseltje van Vondel:

Hierboven zijn de woonvertrekken van den kastelein; daar zult gij niet veel vinden, om uwe belangstelling op te wekken. Wij keeren dus maar naar ’t portaal terug, en gaan, langs de trap tegenover de poort, de schouwburgzaal binnen.

Wij bevinden ons nu in ’t „ruim,” waar de kijkers mogen staan, [179]doch in vergoeding vrijheid hebben heen en weer te loopen; wij zullen dan ook gedurende de vertooning hier niet blijven, maar ons zetten in een van die „cierlijke huisjes of kamerkens,” die, ieder tusschen twee fraaie pilasters in Korintischen stijl, in twee rijen boven elkander, om ’t „ruym” heenloopen. Daarboven is de gaanderij, met oploopende banken, voor hen, die niet verkiezen te staan, en voor wie die „huisjes” te duur zijn. Achter de banken, tegenover het tooneel, is een halfrond kerkraam, dat, als de dagen lengen, vrij wat licht geeft en vrij wat kaarsen spaart; echter is de kerkkroon, die in ’t midden hangt, bereids opgestoken.

Van het tooneel is nog niets te zien, behalve de voorgrond, waar de muren aan weerskanten als gevangenis geschilderd zijn. De achtergrond is afgesloten door het groote gordijn, waarvan de banen met de stadskleuren afwisselen, zwart, wit en rood, en dat daar van dien ijzeren dwarsstang afhangt. Moet het tooneel eene gevangenis voorstellen, dan blijft het gordijn hangen; anders gaat het open en men ziet.... wat gij zien zult. Maar van boven kunt gij over ’t gordijn heenzien, en bemerkt alzoo, dat de zoldering, die zich in ’t midden tot een hoog gewelf verheft, over zaal en tooneel doorloopt. Pas op! daar beginnen al langzamerhand toekijkers op te dagen. Zie, die man daar op de gaanderij, met zijn donker uitzicht, zijn platten neus en smallen, doorloopenden knevel, dien gij voor een Oosterling zoudt aanzien, en die toch een geboren Amsterdammer is, ja geen andere taal spreekt dan zijne eigene, is Jan Vos, de schilder-glazenmaker, wiens verzen gij zooeven gelezen hebt, en die jonkman met dat levendige oog, die met hem spreekt, is de boekverkooper Otto Barentsz Smient. Hij heeft, twee jaar geleden, eene der uitgaven van Vondels „Gijsbreghd” bezorgd; maar het is niet als uitgever van boeken, dat hij zijn naam zal vereeuwigen; neen, hij herkauwt een plan, waar hij nu nog om wordt uitgelachen, maar dat hij eenmaal, zij het ook na jaren, zal verwezenlijken:64 hij wil namelijk eene „loopmare” of courant uitgeven, die niet, gelijk nu, bij bijzondere gelegenheden alleen, maar eens, ja meermalen in de week, de nieuwstijdingen, zoo uit het vaderland als van elders in de wereld, mededeelt. Gij schudt het hoofd, gij acht het onmogelijk, dat een dergelijk ontwerp ooit tot stand kome: gij vreest, dat de schrijver van eene zoodanige courant zich dikwijls verlegen zal vinden, om geschikte stof; maar Smient is vol moed en voorspelt zelfs, dat er eenmaal een tijd zal komen, waarin de courantiers het formaat hunner bladen vergrooten zullen, wanneer die bladen niet meer eens of tweemalen ’s weeks, maar dagelijks in ’t licht zullen komen: wanneer hun getal bestendig zal toenemen, zonder dat de concurrentie hinder doet aan ’t debiet: wanneer zij eene macht in de wereld zullen worden, opwegende tegen die van Vorsten en Parlementen en legers, en wanneer men de beschaving van een land zal afmeten naar het getal zijner couranten, en dan zal het voor ons land geene geringe eer zijn, het eerste gewest te zijn, dat geregelde, goed geschrevene en met juiste berichten voorziene couranten geleverd heeft.

Maar dat afdwalen naar de toekomst, die de „loopmaren” wacht, [180]moet ons niet doen vergeten, dat wij in den schouwburg zijn, en dat gij nog wel andere personen wilt leeren kennen dan Jan Vos of Otto Barentsz Smient. Gij kijkt naar die Juffer, die daar zoo meteen in een der kamerkens van de benedenste gaanderij heeft plaats genomen: nu! ik kan het u niet ten kwade duiden; de fiere Katharijne Baeck is, al telt zij reeds 38 jaren, nog altijd

en

eene der schoonste onder de Amsterdamsche schoonen. Zij is de dochter van den rijken koopman Lourens Baeck, en zoowel zij als haar vader en al de zijnen hebben altijd veel vriendschap aan Vondel bewezen: wat hij hun dan ook ruim vergolden heeft door de bevallige gedichtjes, die hij hun heeft toegezongen, of waarmede hij hunne hofstede Schei-beek bij de Beverwijk vereeuwigd heeft. Hij plaagde er haar vroeger mede, dat zij alle vrijers afsloeg; doch was zij lang

zij schijnt begrepen te hebben, dat er een tijd voor alles is; althans op 18 November j.l. heeft zij zich onder ’t juk begeven, en wel met dien deftigen Heer, die achter haar zit, den directeur Hillebrand Bentes. Vondel heeft, als te verwachten was, een bruiloftslied op hen gemaakt, en nu komen zij hem hun dank bewijzen, door bij de eerste vertooning van zijne „Gebroeders” tegenwoordig te zijn. Er behooren nog twee heeren tot haar gezelschap: de oudste is de geneesheer De Haes uit de Beverwijk, de ander is haar broeder Joost, de zwager en boezemvriend van den Drost. Of de Drost zelf zal komen, daar zou ik schier aan twijfelen. Er is, sedert dat Vondel, nu eene maand of wat geleden, tot de Roomsche Kerk is overgegaan, wat verkoeling ontstaan in de vriendschap, die Hooft hem vroeger bewees; niet dat deze juist zoo streng Gereformeerd is: ik geloof, om de waarheid te zeggen, dat hij tot geheel geene Kerk behoort; maar hij is afgepast en voorzichtig in handel en wandel, en een vijand van al wat naar manifestatie en ostentatie zweemt. Bij hem wordt het hart altijd door het hoofd beheerscht, bij Vondel regeert het hart het hoofd: en zoo zullen die twee het op den duur nimmer samen kunnen vinden. Maar wie in zijne genegenheid voor Vondel onwankelbaar blijft is de grijsaard, die daar een paar kamertjes verder komt zitten, de geleerde professor Vossius. Onze dichter heeft hem zijn treurspel opgedragen, en na de lezing bracht Vossius er zijn oordeel over uit met twee woorden: scribis aeternitati.68 Dat lief en tenger meisje, dat met hem gekomen is, is zijne zeventienjarige dochter Johanna, aan welke hij, sedert het noodlottig omkomen van hare begaafde zuster Cornelia,69 in dubbele mate gehecht is. Arme vader! geen drie maanden zullen er verloopen zijn, of eene kwaadaardige koorts zal u ook deze telg van ’t hart scheuren en van geheel uw [181]eenmaal zoo bloeiend gezin niet eene enkele overblijven, om u de oogen te sluiten.70

Wilt gij nog meer bekenden van onzen puikdichter zien, zoo wend uwe oogen eens eene verdieping hooger naar het echtpaar, dat in ’t vierde kamertje van het tooneel af gezeten is. De man is de waterschout Nikolaas Van Buyl, de vrouw is Truitje Roemer Visschersdochter. Zij had zich nog gevleid, dat hare zuster Tesselschade uit Alkmaar zou overkomen, maar die keurde het seizoen minder tot reizen geschikt: de lucht stond naar sneeuw, en als het sneeuwt, is de toegang tusschen Alkmaar en Haarlem doorgaans belemmerd. Toch heeft de weduwe Crombalgh zich aanbevolen om bericht, hoe ’t stuk voldaan had; want al onderhoudt Tesseltje voortdurend nauwe betrekking met hooggeplaatste lieden als Huygens en Hooft, zij vergeet toch haar ouden vriend Vondel niet; en ’t zou haar ook kwalijk passen, nu hij haar onlangs zijn „Elektra” heeft opgedragen en haar geloofsgenoot geworden is bovendien. Zie, de grijsaard nevens Juffrouw Van Buyl, is haar neef Cornelis Van Campen, van wien ik u zooeven sprak, en twee plaatsen van hem zit Abraham De Wees met zijne familie, de boekverkooper op den Middeldam,71 die thans bij voorkeur door Vondel met het drukken van diens gedichten begunstigd wordt, wat hem geen windeieren leit. Op dezelfde rij wijs ik u een tal van vrienden en verwanten van Vondel, meest buren uit de Warmoesstraat, maar toch ook van den Nieuwendijk, van ’t Rok-in en elders. Daar hebt gij, om te beginnen, ’s mans zwager Hans De Wolff, die zich de zijde-kramer noemt, ofschoon hij wel handelaar mag heeten, als men de uitgebreidheid in aanmerking neemt der zaken, die hij drijft: bij hem zit zijn zoon, die Hans heet als hij, maar zich liever Joan laat noemen, en diens aanstaande, Cornelia Block, en daarachter, ja waarlijk, daar houdt onze dichter zelf zich schuil. ’t Is opmerkelijk, hoe de man, die met de pen in de hand zoo stout is en voor niemand terugdeinst, zich in gezelschap zoo schroomvallig toont en zich liefst op den achtergrond plaatst. Intusschen, dat ziet men meer. Zie, daar verder op, nevens hen, die ik noemde, hebt gij nog drie zijdehandelaars: David Rutgers en Daniël De Neufville, en den ouden Abraham van Halmael, met zijne dochter Sara en haren man, Warner Van Lennep, van Emmerik, wien de booze wereld nageeft, alleen om hare hand te bekomen Mennist geworden te zijn en het bedrijf van goudsmid opgevat te hebben, tot groote ergernis van zijne familie. Zijne vrouw is machtig op ’t comediespel gesteld: de tooneelspeler Adam Carelsz. heeft dan ook nog onlangs haar lof hemelhoog verheven in de opdracht eener bij hem gedrukte vertaling van Horace, een treurspel van zekeren Corneille, die in Frankrijk naam begint te maken als tooneeldichter, welke vertaling het werk is van zekeren Jan De Witt van Dordrecht. De verzen zijn juist niet te best; maar men zegt, dat de jonkman in andere dingen niet onknap is en zijn weg wel maken zal. Om tot Juffer Sara terug te keeren, gij ziet, dat zij hare kinderen vroegtijdig smaak in de kunst wil geven, want zij heeft hare beide zoontjes, Jacob en Jan, en haar dochter Betje meegebracht. ’t Zal [182]te bezien staan, of zich de liefhebberij in haar nakroost zal voortplanten. Die brunette daarnevens is Maria Ansloo, dochter van Jan Claesz. Ansloo, kruidenier op ’t Water, en de jonkman achter haar is haar vrijer, Anselmus Hartsen van den Nieuwendijk. Maar pas op, daar komen de Regenten van de godshuizen, die ’t tevens van den Schouwburg zijn, hunne plaatsen innemen. Daar hebt gij, van ’t Weeshuis, Nicolaas Van Campen, den bouwmeester, Cornelis Jan Witsen, Willem Van Loon en Guillaume Lindemone;—van ’t Oude-Mannenhuis Tijmen Jacobsz. Hinlopen, die, evenals zijne geheele talrijke familie, veel met Vondel opheeft, en hem dikwijls te Eikhof op zijn buitengoed bij Bussum noodigt; voorts Gijsbert Michielsz. Hoppesack, Dirk Aertse Koek en Jan Michielsz. Blaeuw. Gerbrand Claesz. Pancras behoorde ook vroeger tot de weesvaders, maar hij zit nu in hooger waardigheid—daar komt hij het kamertje binnen, voor Burgemeesteren bestemd, en met hem zijne ambtgenooten Abraham Boom en ridder Willem Backer, vanouds begunstigers der Remonstranten en daarom bij Vondel in goeden reuk. Wat Jan Cornelis Geelvinck betreft, ik geloof niet, dat wij hem zullen zien; die valt niet erg comedieachtig. De vierde man in hun kamertje is de Schout, Dr. Jan Ten Grootenhuis: nog altijd dezelfde, die Vondel er door geholpen heeft, toen deze wegens zijn Palamedes vervolgd werd en men hem naar den Haag opeischte, om hem te hangen. En daarachter hen ziet gij het vroolijke gelaat van den Stads-secretaris Daniël Mostert, Vondels grooten vriend, en die beter dan eenig tooneelist de kunst verstaat, om ’s dichters verzen voor te dragen, dat zij roeren en treffen. Het Kamertje daarnevens is voor de Schepenen bestemd. Daar ziet gij Dirk Tholinx, die met de zuster van Hooft is getrouwd, en Henrick Dircksz. Spieghel, die eerlang tot hooger waardigheid klimmen zal, en Reinier Joan Huydecoper, die meer dan iemand er prijs op stelt, als een kunstminnaar erkend en gevierd te worden. Maar ook de Vroedschap is heden avond niet slecht vertegenwoordigd: daarover ons zit de grijze Jacob De Graeff, die, in 1619 uit den Raad gezet, in 1630 daar weder inkwam op den eed, door hem in 1603 gedaan; wat verder de oud-burgemeester Gerard Schaep, die op de Bloemmarkt woont, met zijne nog altijd bekoorlijke vrouw, Maria Spieghel, die als kind op Vondels schoot gezeten heeft, toen hij nog bij haren oudoom, den beroemden zededichter, verkeerde. Het verloop der jaren en het veranderen der omstandigheden hebben een grooten afstand doen geboren worden tusschen de vrouw van den aanzienlijken Regent en den eenvoudigen winkelier, maar toch betoonen man en vrouw zich jegens hem minzaam als altijd en schuilt er achter den eerbiedigen toon der verzen, die Vondel hun toewijdt, toch eene vroolijke scherts, die van gemeenzaamheid getuigt. Eindelijk wijs ik u nog Jan Claesz. van Vlooswijck, denzelfden, om wiens benoeming tot Kapitein bij de schutterij elf jaren geleden zooveel te doen was en heel wat volks ontschutterd werd.72 Maar ’t zal nu wel haast vier uren zijn, zoodat wij ook een gemakkelijk plaatsje innemen: het spel zal wel zoo aanstonds beginnen. [183]

Ja waarlijk! de gordijnen worden over de dwarsstang heengeslingerd. Nu! wat zegt gij? is ’t niet een fraai tooneel, met zijn prachtigen troon in ’t verschiet, tusschen standbeelden in nissen? Dat borstbeeld boven den troonhemel is dat van Prins Frederik Hendrik, en hooger nog ziet ge op een schilderij de goden van den Olympus, en in ’t frontespies de Bijkorf. De zijwanden worden gevormd door uitspringende balkons, met kolommen en pilasters van Korintische bouworde. ’t Is waar, het eene balkon is nu gedekt door een geschilderd rotsscherm, dat er tegen aangezet is; wat te kennen geeft, dat de handeling in de open lucht voorvalt; gij moet u alzoo den troon en al ’t getimmerte wegdenken en u voorstellen dat gij in een bergachtig landschap kijkt. Een weinig verbeelding is er bij noodig: maar bovendien, Vondel zorgt altijd in zijne stukken, dat zijn personages aan den toeschouwer eene dichterlijke en toch zeer juiste en nauwkeurige beschrijving geven van de plaats, waar zij zich bevinden. Pas op! daar vertoont zich de Hoogepriester Abjathar met zijne priesters op ’t in een rots verkleed balkon; hij wordt ondersteld nedergedaald te zijn van den bergtop, waar Gabaa gelegen is. Gij zoudt voorwaar in dien deftigen grijsaard, wiens hoogepriesterlijks kleeding Vondel zelf tot in de kleinste bijzonderheden heeft voorgeschreven, den vroolijken offeraar aan de godin Bierana en den god Brandemoris, Harmen Van Ilt, niet herkennen. Die voor de Rei van Priesteren ’t woord voert, is de letterzetter Frans Schuylingh. En daar treedt van de andere zijde, zoo ’t heet uit de vallei, de bontwerker Jan Lemmers te voorschijn als Koning David, die den Hoogepriester komt raadplegen over de middelen, om Gods toorn te verzoenen en de droogte te doen eindigen. Voor de Levieten, die hem volgen, spreekt Adam Carelsz. van Zjermesz, dezelfde, die ik u zooeven noemde als uitgever van den vertaalden Horace—een uitmuntend tooneelspeler. En nu geluisterd....

Het eerste bedrijf is uit. Heerlijke verzen, niet waar? en hoe prachtig is niet die beschrijving van de driejarige droogte en de daaruit voortgesproten rampen! En hebben zich die vier zangers, Barend Van Hoorn, Jacob Willemse, Jan en Jelis Noseman, niet voortreffelijk van hunne taak gekweten? Ofschoon ik beken, dat ik de Reien liever hoorde zeggen dan zingen; er gaat met dit laatste te veel van de woorden verloren. Nu zullen die wraak- en moordlustige Gabaonners optreden, voorgesteld door Thomas De Keyser, van wien Gansneb Tengnagel zong:

Hoor! de Gabaonners zijn verlangend te weten, welk antwoord de Koning van God ontvangen heeft; doch hunne nieuwsgierigheid wordt maar half bevredigd. Maar nu komt David zelf uit het heiligdom en meldt hun, dat Gods toorn alleen te stillen is door verzoening van het kwaad, aan die van Gabaa door Saul gedaan. Dat is den Gabaonners koren op hun molen en zij vorderen nu bloed—den dood van Sauls onschuldige zonen. De Koning is alles behalve geneigd, om hun dien harden eisch toe te staan; maar de Hoogepriester wijst hem op Gods geopenbaarden wil, en Benajas—door Paulus Pierson voorgesteld—voegt er politieke redenen bij.

Nu hebben wij ’t derde bedrijf. Daar komen Rispa en Michal, Sauls weduwe en dochter, in zwart en wit rouwfloers uitgedost. Voor Rispa had De Bray moeten spelen, die uitmunt in de vrouwenrollen; maar hij heeft het tooneel verlaten en nu neemt Isaac Verbiest zijne plaats in. Michal is Jacobus De Villiers: beiden zijn goede tooneelisten; doch ’t is te hopen, dat er eens een tijd komt, waarin wij de vrouwen ook door vrouwen zien vertegenwoordigen. Nu komen die niet anders op het tooneel dan als er gezongen moet worden; maar in een hoofdrol heeft tot nog toe geene vrouw zich gewaagd.73

Volgt het gevangennemen der zeven gebroeders, voor wie Jan Heerhuyzen de barbier het woord voert, en de jammerklachten der bedrukte moeders, die in ’t vierde bedrijf tot radeloosheid overslaan, wanneer zij van David geen genade hebben kunnen verwerven en de zeven gebroeders aan de Gabaonners overgeleverd en door hen ter strafplaats geleid worden.

De gordijnen worden nu nedergehaald; zeker zal er aan den toestel veranderd moeten worden. Ik hoor al dat er gesjouwd en getimmerd wordt.

Daar gaat het tooneel weer open; ja, ik dacht wel, dat ons eene verrassing bereid was: daar hebben wij zoowaar een tusschenspel! Daar hangen de zeven broeders—net eene galg vol—van Gabaonners, Staatsjuffers en Levieten omringd. De Keyser zegt er de verzen bij op, die wij op het aanplakbiljet lazen. Zie! daar treedt eene van de staatsjuffers voor, om eene weeklacht uit te boezemen. Hoor, hoe er in de handen geklapt en gejuicht wordt! Ja, zulke vertooningen kan ons publiek niet buiten:—hoe gruwzamer en hoe akeliger hoe mooier, en ik ken er zelfs onder de zoogenaamd deftige lieden, die, wanneer zij hun hart recht uitspreken, zullen bekennen meer vermaak te scheppen in zulk een poppenspel, dat eigenlijk bij Lingelbach in ’t Doolhof thuis behoorde, dan in ’t aanhooren der fraaie verzen van onzen puikdichter. Maar ik merk, dat gij niet van dat gevoelen zijt, gij wordt bleek: dat schouwspel maakt u wee en gij verlangt naar frissche lucht. Goed! dan zullen wij de rest maar voor gezien houden en zoowel den Schouwburg als het jaar 1639 verlaten. [185]

III.

De herbouwde Schouwburg.

Nauwelijks vijf en twintig jaren zijn verloopen, sedert dat wij ons bezoek aan den Schouwburg brachten; maar als te Amsterdam een gebouw 25 jaren gestaan heeft, dan heeft men tegenwoordig er al genoeg van, en dan moet het noodwendig veranderd, verfraaid of, liever nog, geheel hernieuwd worden: adres aan het Pesthuis, dat pas gezet was of het werd weder elders opnieuw herbouwd, aan de geheel van gedaante veranderde Beurs, aan het spiksplinternieuwe Stadhuis, aan het Zeemagazijn, aan de Heiligewegs- en andere stadspoorten, die, pas gebouwd, weer gesloopt werden, om door fraaiere vervangen te worden. Neen! men houdt in Amsterdam niet van lapwerk! bevalt iets niet, dan moet het weg, om voor wat beters plaats te maken, en ieder gebouw moet zijn eigen en passend karakter hebben. Zoo behoort het ook en lang moge het zoo duren!

Evenals met zoovele andere gebouwen is het ook met den Schouwburg gegaan. Zie, zulk een vast tooneel, dat voldeed op den duur niet langer; altijd op zoo’n troon te kijken, ook al kwam er in ’t stuk geen troon te pas, en dat nog wel sedert dat men in Italië beweegbare schermen was begonnen te maken en zulks te Parijs en elders was nagevolgd. ’t Is waar, men had zinkluiken, om geesten te doen opkomen, en eene wolk, met het opschrift: Jupiter omnibus idem, om goden en engelen te doen nederdalen; maar dan was ook het voornaamste gezegd. En dan was er, wanneer ’t vol liep, gebrek aan zitplaatsen, terwijl fatsoenlijke lieden er voor bedankten om in ’t ruim onder ’t gepeupel te staan. Om aan deze en andere bezwaren te gemoet te komen, vonden Regenten dan ook maar goed, geen halve maatregelen te nemen: zij smeten ’t gansche gebouw onder den voet en op 24 Maart 1663 lei Mietje Vos, het dochtertje van den dichter, den eersten steen van de nieuwe stichting. Niets bleef er bewaard van wat er geweest was, dan alleen de beelden van Melpomené en Thalia, die naast den troon plachten te staan en nu den voorgrond van het tooneel versieren. En willen wij ’t nieuwe gebouw, nu ’t voltooid is (’t heeft ƒ 36,663 gekost: ’t getal des Beestes tusschen twee drietjes, zeiden de vrome lui), niet weder eens gaan bekijken?—Tot uwen dienst; maar dan wachten wij, zoo ’t u hetzelfde is, liever nog eene goede honderd jaren: ik breng u dan in de zaal op een merkwaardiger tijdsgewricht en ik geef u meteen een kort overzicht van wat er intusschen met betrekking tot den Schouwburg is voorgevallen.

Wij verplaatsen ons alzoo naar het jaar 1772 en wel naar Maandag den 11^den Mei van dat jaar. Wederom staan wij op de Keizersgracht voor den ingang, die zijne gedaante nagenoeg behouden heeft, doch Herakliet en Demokriet zijn van boven de poort verdwenen [186]en de lantaarns tegen de zijmuren aangebracht. Ook het kantoortje, waar wij onze lootjes nemen, bevindt zich nog op de oude plaats. Het voorplein overgaande, bevinden wij ons, evenals voorheen, voor eene tweede poort, naar welker bovenlijst de beide zooeven genoemde borstbeelden in 1668 zijn verhuisd. En nu treden wij nogmaals het portaal binnen en geven links onze plaatsbewijzen aan ’t kantoor af. Helaas! geen verzen hier meer aan de muren; doch daarentegen, in stede van eene, drie deuren tegenover ons, die naar de zaal geleiden, en links eene deur en eene trap. Die trap opgaande, komen wij in de Regentenkamer boven ’t portaal, een fraai en ruim vertrek, nog onlangs, in 1765, rondom vergroot, met kasten voorzien en prachtig beschotwerk, en van boven koepelsgewijze bepleisterd. De schoorsteenmantel is geheel naar den nieuwerwetschen smaak opgebouwd en versierd; maar daarbij zijn ook alweer de twee regels van Vondel verdwenen, en evenzoo is ’t het geval met al het beeldwerk, dat vroeger aanwezig was.

Eer wij de Regentenkamer weer verlaten, een enkel woord over de veranderingen, die de wijze van bestuur heeft ondergaan. Behalve de Regenten der godshuizen, die niet altijd komediegangers waren en zeker niet allen verstand van tooneelzaken hadden, waren er oorspronkelijk ook letterkundigen (of die er voor doorgingen) als Jan Vos en dergelijken, door Burgemeesteren tot hoofden van den Schouwburg aangesteld. Doch juist deze lieden, van wier medewerking men zooveel goeds hoopte, gaven aan alle zijden stof tot beklag. Vondel moest op zijn ouden dag ondervinden, dat men zijne treurspelen door tooneelisten van den tweeden en derden rang en met versleten kleeren spelen liet, en de ernstige lieden riepen wraak over de goddelooze stukken, die men vertoonde. Dat de klachten niet ongegrond waren, bleek daaruit, dat in 1672 de Regeering den Schouwburg deed sluiten, die eerst in 1678 weer geopend werd. Maar ook toen ging het in de eerste jaren met het bestuur daarvan alles behalve vlot: ’t eerste jaar vertrouwde men het aan zes personen, van stadswege aangesteld; maar toen klaagden de Regenten der godshuizen, dat zij niets te zeggen hadden, waar ’t hunne eigen stichting gold, en men gaf hun deel aan ’t bestuur, ja men droeg hun in 1680 het geheele bewind over de ontvangsten en uitgaven op, waardoor nu op hunne beurt de andere hoofden ontevreden waren en hun afscheid namen. Maar ’t zij dat die van de godshuizen, nu zij alleen weer meester zijnde, begonnen in te zien, dat zij voor hunne taak min geschikt waren: of dat die hun te lastig viel, ’t zij, dat zij eene zekere boven eene onzekere rente verkozen, zij verhuurden in 1681 den Schouwburg voor ƒ 20,000 in ’t jaar. De huurders maakten er echter geene rekening bij; in 1687 verzochten zij vermindering van den huurprijs tot op ƒ 17,000 en in ’t volgende jaar finaal ontslag. Zoo namen de Regenten der beide godshuizen het bewind weer tot zich, doch kregen een paar bezoldigde assistenten of directeurs onder zich, om hun behulpzaam te zijn in het aannemen van stukken en in de huishoudelijke beschikkingen, en zoo is de toestand nog. [187]

Dat er keuren betreffende den Schouwburg gemaakt zijn, behoef ik u niet te zeggen: niet alleen ten opzichte der levenmakers en rustverstoorders, die, als zij ’t te grof maken, achteraf gebracht worden; niet alleen ten opzichte van de acteurs en actrices, die, als zij hunne verbintenissen niet nakomen, met boete, onthouding van gage, en, als zij den eerbied te buiten gaan, aan ’t publiek verschuldigd, met een verblijf van soms 24 uren in de kortegaard gestraft kunnen worden; maar ook ten opzichte der poëten, aan wie het volstrekt verboden is, ten nadeele van den Schouwburg samen te spannen (!) Maar bedenk ook, welke voorrechten die heeren genieten. Wanneer Regenten iemand als Poëet erkennen, dan heeft hij voor een jaar en zes weken vrijen toegang tot den Schouwburg; en bovendien, als er een stuk van hem gegeven wordt, krijgt hij, wanneer ’t een voorspel in vijf bedrijven is, zes lootjes, en is ’t een nastuk of kluchtspel, drie. Voorts geschiedt hem nog de eer, dat zijn stuk buiten zijne kosten gedrukt, maar dan ook uitsluitend en onaantastbaar eigendom van den geprivilegiëerden schouwburgdrukker wordt. Men ziet, het is aanlokkelijk genoeg, poëet van den Schouwburg te zijn.

Maar dit tot daaraan toe: wij gaan de trap weder af, en de deur links binnentredende, nemen wij een kijkje in de woning des kasteleins. Hij, die thans met deze betrekking begunstigd is, waaraan, behalve vrije woning, vuur en licht en eenige percenten op ’t bespreken der plaatsen verknocht zijn, is niemand anders dan de beroemde acteur en plaatsnijder Jan Punt. Kijk! daar hangt zijn portret, in ’t karakter van Achilles, met Griekschen helm en gepoederde pruik, schild en witte das, rijk versierde tuniek, in den vorm van een hoepelrok en kanten lubben, sandalen en cabretten handschoenen—keurig uitgevoerd, niet waar? en daartegenover hangt zijn jong en aardig vrouwtje, Cornelia Fokke, die de première amoureuse speelt, in ’t karakter van Zaïre, met een tulband en eene stijve panier. Nog andere platen en vooral vignetten zien wij hier, door de bekwame graveernaald van Punt vervaardigd, en nog vrij wat meer zou hij u kunnen toonen, als hij zijne kunstboeken voor u ontsloot. Ook heeft hij bij de schilderloods, die achter het tooneel aan de noordzijde gebouwd is, eene rijke verzameling teekeningen en schilderijen. Doch de tijd van de vertooning begint te naderen en wij willen dan ook maar binnengaan. Van de drie deuren in ’t portaal brengt die aan ’t noorden naar de loges (zooals men tegenwoordig noemt wat men vroeger „kamertjes” of „huisjes” heette) en de middeldeur naar den bak. Zij, die op de gaanderij of op de staanplaats moeten wezen, gaan de deur ten zuiden in, doch als de voorstelling is afgeloopen, verlaten zij den Schouwburg langs eene trap, die naar een keldergang en zoo in een zijgang voert, welke laatste op de Prinsegracht uitloopt, wat het gedrang en tevens de vrees voor zakkenrollers, heel wat vermindert. Dat alles is in ’t vorige jaar zoo geschikt, nadat de zaal vrij wat vertimmering had ondergaan.

Wat ons betreft, wij zullen de deur ingaan, die naar den bak geleidt: wij hebben daar het beste overzicht van ’t geheel. [188]

Zooals gij ziet, er zijn twee rijen, en achter de bovenste eene gaanderij, waarvan de zitbanken tot aan de zoldering oploopen. In plaats van het „ruim,” waar men vroeger staan moest, hebben wij nu den „bak,” met een aantal ruime zitplaatsen, en de staanplaats is naar achteren gebracht, tegenover het tooneel en diep onder de loges, zoodat, al maakt men er wat rumoer, het geluid gedempt wordt en voor de rest van ’t publiek niet hinderlijk is. Heden avond zal ’t ons echter in geen geval storen; ’t is eene voorstelling met verhoogde prijzen en de staanplaats wordt niet gebruikt. Het orkest, dat vroeger ter zijde van het tooneel was, is nu daarvoor gebracht, en, terwijl het tot voor een paar jaren slechts het middelste gedeelte daarvan besloeg, beslaat het thans de geheele breedte. En let eens op die fraaie beelden van Melpomené en Thalia tusschen de Korintische kolommen van ’t portiek, van achteren met pilasters gedekt, en op de goede uitwerking, die de als wit marmer geschilderde ornamenten doen tegen den roodgevlekten grond. Gij ziet, dat het gordijn nog de vereeniging van de Academie met de Oude Kamer herinnert, als vertoonende den Bijenkorf, omvlochten met den bloeienden egelantier, daarboven het woord yver, daaronder de regels van Vondel:

En mij dunkt, op de verlichting valt ook niet aan te merken: vijf kroonen, die van den boog hangen, ieder met twaalf kaarsen: twaalf luchters, ieder met drie kaarsen, langs de bovenste loges, en even zoovele lantarens langs de zijmuren van den bak, om nog niet eens van het voetlicht te spreken: ik verzeker u, dat kaarsesnuiter en lampeknecht hunne handen vol hebben.

Maar zie! er begint al vrijwat volks te komen, en uitgelezen gezelschap daarbij. In de loges, in den bak, tot zelfs op de 12stuiversplaats de elegantste damestoiletten: altemaal nieuwe voorjaarsmodes en juweelen bij de vleet. Geen wonder: het Vlaamsche Operagezelschap van Neyts, dat met verlof van Regenten gedurende den zomer zijne gaven hier ten toon zal spreiden, geeft heden avond zijne tweede voorstelling, en zoo het groote ergernis geeft aan de gestrenge voorstanders van het nationaal tooneel, het lokt den beau monde hierheen.

’t Mag nog al toevallig heeten, dat wij hier weder onder de toeschouwers lieden van denzelfden naam en hetzelfde geslacht aantreffen als die wij bij de voorstelling van „de Gebroeders” opmerkten. Die jongeling met zijn bruinen rok, in gindsche loge, is Joan De Wolff, en heeft, evenals zijn voorzaat, een Joost tot zwager, wel geen Joost Van Vondel, maar een Joost Van Eik, van de Heerengracht over de Driekoningenstraat, die met zijne vrouw en drie kinderen nevens hem zit. Die dikke man vlak boven hen op de gaanderij is Bram De Haes, kantoorbediende bij Colonius en achterkleinzoon van den dokter in de Wijk. Vlak bij u in een bak zit [189]Koo Van Lennep, ook al een afstammeling van die Sara, die gij in 1639 zaagt, en, nevens hem, Cornelia Bierens, zijne echtgenoote, met hun’ zoon en dochter. Om u nog eenigen der aanwezigen te noemen: die heer, die daar een bank verder zit, is Govert Lubs, die rijk uitgedoste dames zijne vrouw en dochter en die jongeling zijn zoon: die vrouw met dat prachtige garnituur is Mevrouw Teixeira De Mattos, eene vermogende Portugeesche jodin, en om hare weldadigheid bekend: die heer met zijn gouden knop aan zijnen rotting is de rijke Waalsche koopman Louis André, van over de Gouden Ketting; die vrouw in het parelgrijs, de weduwe Van Oostveen, van de Leliegracht, met hare zoons; die.... doch genoeg!.... de orkestmeester heeft zijne plaats ingenomen en het voorstuk, „de kwalijk bewaarde dochter,” gaat beginnen.

De opera-buffa is afgespeeld. Het spijt mij, dat u hedenavond de middelmatige zang en het Vlaamsch accent dier operisten niet bevalt; zeker hadt gij er meer belang in gesteld, Jan Punt te hooren en den zeventigjarigen, maar nog altijd voortreffelijken Isaak Duim, en de uitmuntende tragédienne Cornelia Bouhon, of een blijspel te zien, waarin Nicolaes Evers in de karakterrollen, Pieter Zuyderhout als Frontin en Maria De Bruyn als soubrette uitmunt; maar dat kan nu niet, en ik heb bovendien mijne reden, waarom ik juist den avond van heden heb uitgekozen, om u hier te brengen.

Ziezoo! de twee eerste bedrijven van Sedaines bevallige opera „de Deserteur” zijn afgespeeld. Ik hoop, dat gij op de fraaie decoratiën gelet hebt, waar onze verdienstelijkste schilders aan gearbeid hebben. Wij hebben nu in het derde bedrijf weer, om te beginnen, de gevangenis, en dewijl het tooneel donker moet zijn, heeft men de schuiven voor de smeerkokers tusschen de schermen laten vallen. Ik hoor reeds menschen klagen, dat die Vlaamsche troep, uit zuinigheid, een slechter smeersoort gebruikt dan de gewone, en zeker riekt het alles behalve liefelijk; er is een walm, die iemand tegen de borst slaat, en Mevrouw Teixeira heeft al driemalen in de vijf minuten haar kostbaar gouden, met robijnen omzet lodderein-doosje aan den neus gebracht. Wij willen hopen, dat het ongerief zal ophouden, als, bij ’t vijfde tooneel, de gevangenis in een landschap verandert, en ’t weer licht moet worden. Maar zie! merkt gij dat vlammetje wel, dat daar aan de noordzijde van ’t portret schuins boven ’t beeld van Thalia flikkert? Ha! er zijn er meer, die ’t merken. Daar stijgen de lieden rechts en links en overal met bleeke aangezichten van hunne plaatsen op: daar hoort men hier en daar een kreet van angst; maar zacht! Most, die voor Montauciel speelt, poogt ons gerust te stellen. Een van de Regenten heeft een suppoost geroepen, en na ontvangen inlichting verklaart de man ons uit zijne loge, dat er geen stof tot bezorgdheid is; en daar komt de Directeur van de stads-gebouwen, Rauws, ons dezelfde verzekering geven. Een van de vaste tooneelknechts heeft een bak vol water gehaald, om dien in de smeerkamer over de vlam te gieten; maar o wee! het ophalen van de schuif heeft lucht in den koker gebracht en daar slaat de vlam bruisend tegen de zoldering [190]aan! daar heeft zij reeds het eerste scherm bereikt! Haal neder dat scherm, eer het het volgende aansteke! „Brand! brand!” klinkt het uit honderden van monden: geen enkele kreten meer, een algemeen noodgegil doet zich hooren en ieder is op ’t middel bedacht om zich langs den kortsten weg door de vlucht te redden. De acteurs hebben ’t eerst het hazenpad gekozen, de muzikanten springen uit het orkest op het tooneel, om langs den uitgang op de Prinsegracht weg te komen, de toeschouwers uit de loges snellen naar de trap. Op het tooneel woedt de vlam voort. De friezen en zijschermen branden lichterlaie: daar heeft het vuur de koorden, waar de lichtkronen aan hangen, aangetast en zij storten, de eene voor de andere na, brandende naar beneden: daar valt ook het gordijn: wij zien eene wijl niets anders dan de flikkering daarachter; maar de verblindende damp dringt tot ons door: hoor dien slag! ’t is een der evenwichten, dat naar beneden stort. En nog een!—nog een!—friezen, schermen, wolkgevaarten, al wat het vuur bereikt, ploft met donderend geweld op en door elkander op den vloer.

En toch, op ’t gevaar af van verplet te worden, zijn er wakkere mannen, die zich wagen in dien gloed. De Directeur Rauws, de grijze tooneelmeester Brinkman, de machinist Teffers en twee der vaste timmerlieden blijven op het tooneel het woedend element trotseeren en pogen te redden wat te redden is. Doch weldra zien de beide laatsten het vruchtelooze in hunner pogingen; zij vluchten en ’t gelukt hun door een open raam in den zijgang te springen, en de Prinsegracht te bereiken. Maar vergeefs hadden zij, eer zij zich op weg begaven, de drie anderen zoeken over te halen, van hun ijdel waagstuk af te zien: het heldhaftige drietal blijft zich in dien laaien vuurgloed, in die wolken van stikdamp, tot in het uiterste kwijten: eerst over zeven dagen zal men hunne schier onkenbare overblijfselen van onder ’t smeulend puin kunnen opdelven.

Maar om ons heen, in de zaal zelve! De snelle voortgang van den brand, de drift om het gevaar te ontvlieden, de angstige bezorgdheid, door echtgenooten, ouders, kinderen, vrienden en verwanten voor elkander gevoed, alles loopt te zamen, om eene verwarring te weeg te brengen, die den nood nog vermeerdert. Wijd genoeg is de deur, zoo die uit den bak als die uit de loges naar buiten geleid; maar de samenpersing van dien hoop menschen, die gelijktijdig een uitweg zoeken, belemmert den doortocht: ieder wil de eerste zijn en de eene houdt den ander tegen; menigeen raakt in ’t gedrang onder den voet: anderen vallen duizelend neder, half gestikt door den ingeademden damp. Sommigen zoeken zich een uitweg over de staanplaats; doch daar, aan den buitensten uitgang gekomen, vinden zij dien gesloten en zij moeten op hunne schreden terugkeeren naar die hel van smook, die zij verlaten hebben, en, nu de achterste zijnde, achten zij hunne kans op lijfsbehoud nog verminderd door de gedane poging, om die te verbeteren.

Maar nog erger is het op de bovenste gaanderij gesteld. De deur aldaar, door welke de toeschouwers gekomen zijn, is gesloten; de deur naar de Prinsegrachtzijde, langs welke zij ’t gebouw verlaten [191]moeten, is nog niet geopend. Radeloos hollen zij heen en weder en vergeefs pogen zij de deur op te loopen. Daar trachten sommigen zich in de loges neder te laten; daar waagt de zwaarlijvige De Haes een sprong naar beneden: hij valt op de vloertegels in den bak en, helaas! om nimmer weder op te staan.

Ha! eindelijk hebben zij de deur opengerammeid. Als onzinnigen stormen zij naar beneden, en meer dan een raakt in ’t nederdalen van de been, en komt dan gekneusd en hinkend op ’t portaal.

Maar ook zij, wien ’t gelukt is, van verschillende zijden dat portaal te bereiken, zijn daarom hun leven nog niet zeker. Zoo heftig is het samenhorten van hen, die hier uit drie deuren komen aanstroomen, dat ook hier de eene den ander het verder gaan belet. Nog erger! evenals de opene sluisdeuren door ’t geweld van den daarachter tegen op stuwenden waterstroom, zoo sluiten zich hier achtereenvolgens de beide halve buitendeuren door ’t geweld der golvende menschenstroomen, die er van achteren tegen worden opgedrongen en die zich zelven alzoo een uitweg versperren, dien zij zoeken. De ontzetting, de schrik, vermeerderen met ieder oogenblik, en, ik ijs op het verhaal: bij de ijselijkheid van hun toestand, voegt zich nog de tegenwoordigheid van booswichten, die, geen gevaar ontziende, waar zij hunnen rooflust bevredigen kunnen, als echte duivels, naar deze hel als naar hun element zijn toegesneld en nu aan weerlooze vrouwen hare versierselen, haren kostbaren tooi van hoofd en hals afscheuren, of, onder schijn van hulp te willen bieden, in de woning van den kastelein dringen en zich meester maken van al wat eenige waarde bezit.74

Het aan stukken slaan van het raam aan de noordzijde van ’t portaal, waardoor men naar buiten klautert, en het verminderen hierdoor van het gedrang heeft ten gevolge, dat de buitendeuren weder open geraken; dit verschaft eindelijk den uittocht aan de menigte, in het portaal te zamen gepakt. Maar, zoo verreweg de meesten, zoodra zij het voorplein bereikt hebben, zich haasten dat oord van schrik te verlaten en hunne bezorgde huisgenooten gerust te gaan stellen, talrijk is nog het getal van hen, die hier vertoeven en dooreen dwalen, om de naaste panden te zoeken, van welke zij gescheiden zijn. Hoe ontzettend is de vertwijfeling van hen, die vruchteloos om hunne geliefden roepen, hoe blijde de vreugdekreet van hen, die ze behouden wedervinden!

„Waar is uwe moeder?” vraagt Van Lennep aan zijne kinderen, die hem in de armen snellen.—„Was zij niet bij u, vader?” klinkt de wedervraag, die hem door ’t hart snijdt.—„Mijn God! uwe moeder!” roept hij: „eene halve ton voor wie mijne vrouw redt!” schreeuwt hij luide. „Gij, redt u van hier, ik moet haar wedervinden!” en onder ’t geroep van „Keetje! Keetje!” snelt hij terug naar de plaats des onheils. Hij dringt binnen, hij klieft de walmende rookwolken door, hij stort zich in den bak, ja.... daar bij den ingang vindt hij haar, die hij miste, maar spraak- en roerloos nedergezegen. Hij poogt haar op te heffen: de leden zijn reeds verstijfd, en terwijl hij in radeloozen angst haar omhelst, bedwelmt [192]ook hem de stikdamp: morgen zal men beider samengeklemde lijken terugvinden.

„Waar is Piet?” krijt angstig Mevrouw Van Eik. Zij zelve heeft een harer kinderen, haar man het andere met zich gered; zij vinden elkander, zij vindt haren broeder op de straat terug, doch waar is haar zevenjarige Pieter? Van Eik, even bezorgd als zij, wil zich weder naar den brandenden Schouwburg begeven, doch zijn zwager De Wolff houdt hem terug. „Gij moet voor vrouw en kinderen gespaard blijven,” zegt de edelmoedige jongeling; „maar ik ben een vrijgezel, aan wien niets gelegen is. Ik zal gaan en zonder hem niet keeren!” En met deze woorden van Arend Van Aemstel verlaat hij hen: doch beter dan Arend Van Aemstel, die terugkeerde, maar zonder Gijsbrecht, houdt hij zijn woord: hij keert niet, en eerst aanstaanden Zondag zal men zijn lijk en dat van het kind van onder de ingestorte balken halen.

Waarom ben ik niet in staat, bij de namen van die beide slachtoffers ook den naam te vermelden van dien knecht des Heeren Verhamme, die, tot hulp zijns meesters, zich in het brandende gebouw waagt en er den dood vindt? of dien van den knecht van Mevrouw Teixeira, die tot tweemalen toe het doodsgevaar trotseert ter wille zijner brave meesteres, en niet terugkeert dan na de overtuiging te hebben, dat alle verdere nasporing onmogelijk ware.75 Waarom niet de namen dier beide timmerlieden, die, gelijk wij straks vermeld hebben, door de achtergang gevlucht waren, en die gij wellicht van laffe zelfzucht verdacht hieldt. Neen, na hun leven te hebben gered, willen zij ook dat van anderen redden. Nauwelijks op straat, zijn zij de Runstraat omgesneld, naar de Keizersgracht, en zoo weder langs den vooringang binnen het gebouw. Geen damp, geene benauwdheid schrikt hen af; zij zoeken het portaal rond, zij vinden nog hier en daar een bedwelmde of machtelooze liggen, dien zij ophelpen en in veiligheid brengen: onder hen een Oud-Regent, dien een hunner op de schouders neemt en naar ’t belendende huis van den schepen Hope draagt. Met het reeds verrichte niet tevreden, keert hij terug, ontsteekt eene kaars en begeeft zich daarmede in den nu stikdonkeren bak. De hier heerschende damp doet het licht uitgaan; maar de onverschrokken man wil zijne taak voortzetten: hij gaat en keert terug, deze reis met eene lantaarn. Wederom dooft de stiklucht de vlam, nog geeft hij den moed niet op: ten derdenmale bezoekt hij den bak met zijn brandend licht, telkens keer op keer roepende: „Is hier nog iemand? dan zal ik hem helpen.” Maar eindelijk hoort hij overal om zich heen de binten kraken: hij hoort de onzichtbare vlammen langs de zoldering, over de gaanderijen sissen, schuifelen, gonzen, loeien: de wanden dreigen in te storten en in spijt van zich zelven is hij gedwongen, die plek, waar hij geen nut meer stichten kan, te verlaten, en nauw is hij in het voorportaal gekomen of alles achter hem stort in puin en asch over den bak dooreen.76 In minder dan twee uren tijds is de prachtige Schouwburg met al zijn toestel in rook en vlammen opgegaan. Maar is het onmogelijk geweest, den voortgang [193]van het vuur daarbinnen te stuiten en is het zelfs aan den ijver der brandmeesters, straks van overal met hunne spuiten toegesneld niet mogelijk geweest, tijdig genoeg te komen, om te beletten, dat de brand ook een paar belendende stallen in asch lei en eenige der naaste huizen aanstak, toch heeft men te twee uren ’s nachts allen verderen voortgang van de vlam gestuit.77

Evenals ik u, waarde lezer, den Schouwburg heb binnengeleid, om u getuige te doen wezen van akelige en hartverscheurende tafereelen,78 had ik u aldaar bij de viering van vroolijke en heuglijke feesten kunnen doen tegenwoordig zijn; doch mijn doel was, u den opgang, den voortgang en den uitgang van den eersten Schouwburg te schetsen en dat doel meen ik in deze schets bereikt te hebben. Ik besluit die met u te doen opmerken, hoe die Schouwburg, die gedeeltelijk zijn ontstaan te danken had aan eene Vlaamsche Kamer, naar Amsterdam overgekomen, weder te gronde ging ten gevolge, althans bij gelegenheid, der overkomst van Vlaamsche operisten.79 [195]

Aanmerkingen
op de
Platamsterdamsche Samenspraak
van
Mr. J. van Lennep.

Amsterdam, vergeleken met de oudste steden van ons vaderland, mag inderdaad wel eene zeer jonge stad genoemd worden. Niet voor de 12de en 13de eeuw heeft de geschiedenis zekere bescheiden van haar aanwezen, en de beginselen, uit welke zij toen haren oorsprong nam, waren zoo nietig, dat ze de melding der [199]tijdgenooten geheel ontglipt zijn, en wij aan onze eigene gissingen schier ten eenenmale worden overgelaten. Met groote waarschijnlijkheid mogen wij echter aannemen, dat de boorden van IJ en Amstel, waar zij samenvloeien, in den beginne met visschers bezet waren, die hunnen tijd tusschen de vischvangst en het melken van eenig vee verdeelden, en dat de verspreide buurten, in welke zij woonden, allengs door scheepvaart en handel vergroot, ten laatste die uitbreiding erlangd hebben, dat zij aan elkander stieten en tot eene stad versmolten.

Wanneer ik de ondervinding raadpleeg, welke ik omtrent de verscheidenheid der dialecten in visschersbuurten, op kleine afstanden van elkander gelegen, heb opgedaan, dan blijft er bij mij geen twijfel over, of die eerste gehuchtjes van Amsterdam, schoon door tusschenruimte slechts van halfuren van elkander gescheiden, hebben zich door merkbare verscheidenheden in hunnen tongval onderling gekenmerkt; verscheidenheden, welke een smelting van zes eeuwen nog niet geheel heeft kunnen vereffenen op die punten der stad, wier verwijdering de minste aanraking gedoogde. Ik bedoel den Haarlemmerdijk ten Noordwesten, en Kattenburg aan den Noordoostelijken uithoek der stad gelegen. Het verschijnsel is bekend en mijn geestige vriend J. Van Lennep heeft het onderscheid in acht genomen in de zamenspraak, die hier voorgaat. Zoo bezigt de Kattenburger eui, waar de Haarlemmerdijker oi zegt; b. v. Kattenb.: leuizig, deuizend, keuiren, euiwt; Haarlemmerd.: loizig, doizend, koiren, oit. De Kattenburger bezigt ij, waar de Haarlemmerdijker ei aanneemt; b. v. Kattenb.: bij, hij, zij, jij, tapperij, zijt, trijn, rijs, Gijs, Haarlemmerd.: bei, hei, zei, jei, tapperei, zeit, trein, reis, Geis. In het eerste geval hebben de Kattenburgers de a, in de oorspronkelijke au, veranderd in e, en de Haarlemmerdijkers in o; de Kattenburgers de u in ui en de Haarlemmerdijkers in i. In het tweede geval hebben de Kattenburgers de ij uitgestrekt niet alleen over de i, zooals in hij, jij, maar ook over ei zooals trijn, spoortrein, zijt, zeit, zegt; terwijl de Haarlemmerdijkers de ei toegepast hebben ook op de i, zooals tapperei, hei, jei, enz.; eene neiging, die, ware zij in de schrijftaal gevierd geworden, nog meer verwarring en eentonigheid in het Hollandsche klinkerstelsel zou gebracht hebben, dan er werkelijk reeds in heerschen. Ondertusschen is het onderscheid, helaas! tusschen ij en ei in de midden en lagere volksklasse hier des te merkwaardiger, daar het gehoor der beschaafde Amsterdammers niet in staat is om eenig verschil tusschen deze klanken op te merken, en zij alzoo rijzen en reizen, klein en klijn niet anders dan volgens een spelboek, of op het geheugen af, goed weten te schrijven.

Er is in den Haarlemmerdijkschen tongval een geheel eigenaardige toon, op welken alle woorden uitgebracht worden, en die ontstaat uit de eigenschap om diep uit den lossen en wijdgeopenden gorgel te spreken. Min of meer iets van dien aard aan de Hollandsche taal eigen in het algemeen, waarom de vreemdelingen onze g, die als keelletter het sterkst door dien toon gekleurd is, zulk eene ondragelijke rochelletter vinden; maar de echte Haarlemmerdijkers drijven dien toon tot zijne uiterste grenzen. Dit voortstooten uit den bodem des slappen strots duldt geene teedere vocalen, die alle breed gapen, en alleen in staat zijn aan de tegenwoordige spelling met twee a, o, of e’s, die een aanhouden op denzelfden klank en toon onderstellen, te rechtvaardigen. In vele woorden dus, waar de tegenwoordige spelling eene enkele vocaal wil, heeft de Hr. Van Lennep zeer juist twee geplaatst, zoo als naa, raaden, slaape, waare; weeze, keerel, boove, oopen, voor na, vader, slapen, varen, waren; wezen, ketel; boven, open. Het ligt in de natuur der a die eene zuivere keelvocaal is, even als der g, dat zij boven alle andere door den gapenden uithaal moest gekenmerkt worden, zoodanig dat de Hr. Van Lennep het noodzakelijk heeft geacht om de a in het Haarlemmerdijksch niet alleen te verdubbelen, maar het tweetal door een streepje van elkander te scheiden, even of het begin en het einde der vocaal door eene golving der stem gesplitst weerden. Zoo ziet men dan geschreven, b. v. ma-ar, la-ast, pra-ate, stra-at; ja-a, na-a, voor maar, laast, haast, praten, straat, ja, na.

Deze neiging om diep uit den lossen gorgel te spreken vereischt eene inspanning der benedenkeel, die de spraakorganen in den mond niet toelaat om in het eigenste oogenblik met dezelfde inspanning werkzaam te zijn, en niet alleen eene buikspreekachtige heeschheid in den toon, maar tevens eene zekere onbestemdheid in de uitspraak der consonanten teweegbrengt. Bij de Kattenburgers [200]is de toon scherper, hooger, krijtender, om mij zoo eens uit te drukken, en zij bijten u de consonanten als het ware toe.

Overigens valt er ten opzichte der dialecten in het algemeen zeer weinig merkwaardigs te zeggen. De toevloed van vreemdelingen uit alle oorden der wereld, en van Nederlanders uit alle provinciën der republiek in het bijzonder, had de noodwendige strekking om de eigenheden, door welke de taal der burgers zich onderscheidde, reeds zeer spoedig af te slijten. Wie zich van deze waarheid wenscht te overtuigen, hebbe slechts eenige bladzijden met een taalkundigen blik te lezen in de klucht van Oene, welke Jan De Vos in de eerste helft der 17de eeuw in den Amsterdamschen tongval geschreven heeft, en sedert dien tijd zijn er nog vele afwijkingen van den gemeenen schrijftrant vervloeid, die in het Amsterdamsch van onzen tijd niet meer te vinden zijn. Van degene, die overbleven, schijnen mij de volgende de merkwaardigste.

De doffe e in de lettergreep, die het woord eindigt, is niet in staat om de volgende n op te houden. De apocope van zoodanige n is bestendig. Gustere, liege, brenge, Noorwege enz. staan voor gisteren, liegen, brengen, Noorwegen.

Het gevoel voor de welluidendheid is echter bij de Amsterdammers zoo levendig, dat zij, om zoo veel mogelijk hiatus te mijden, eene n tusschen de twee vocalen inschuiven, met welke de eerste syllabe sluit en de volgende begint, hetzij dat zij die n hechten achter de eerste lettergreep of doen voorafgaan aan de volgende. Zoo zeggen zij mijn, al, zen, om, zen alteid, jen assieblief, wen ofgesproken, den een hoorden ik, voor mij, ze = zij, je = jij, we = wij, de, hoorde; daarom dan ook toe begonne we, toe net, maar toen ik. De n voor de volgende syllabe, zoo als gustere navond, binne-namstel, gewoonte nop, in plaats van avond, Amstel, op.

De Amsterdammers sluiten gaarne met de tennis, waar onze boekentaal de media plaatst; eene echt Nederlandsche neiging der spraakorganen, waarvan wij echter ook eene menigte voorbeelden aantreffen in Grieksch en Latijn. Zij zeggen dink, mant, lant, noort, wet, hat, goet, voor ding, mand, land, noord, wed, had, goed; eene menigte voorbeelden van dien aard zal men bij Maerlant en zijn tijdgenooten aantreffen. Deze neiging, in den blinde bot gevierd, zoude verwarring veroorzaken. Er is b. v. geene wet in de natuur der spraakorganen, die ons verbiedt te zeggen hard, geld; zegt men hart, gelt, gelijk hier, dan heeft men durus en cor, pecunia en valet, door elkander geward. Men vindt hier ook hooft, in plaats van hoofd; doch niemand heeft ooit anders gesproken of kunnen spreken dan hooft, en de spelling met fd is eene ongerijmdheid, ten minste zoo oud als Kiliaan. In de woordenboeken b. v. van Joannes Bogard te Leuven 1563, van Petrus Dasypodius te Antwerpen 1569, van Plantijn te Antwerpen 1573, om van anderen te zwijgen, vindt men nog de ware spelling van hooft, hoofden. Het verraadt eene diepe onkunde in de natuur der tennis en mediae bij onze spelmeesters, dat zij fd wilden vereenigen ten einde het singularis gelijk te maken aan het pluralis: het was nog erger, dan dat de Latijnsche spelmeesters gezegd hadden: „Omdat gij reges in het meervoud spelt, zult gij ook regs en niet reks = rex spellen.”

De media dentalis vervloeit tusschen twee vocalen, b. v. gehoue, beie, zeien, zouwen, voor gehouden, beiden, zeiden, zouden. Somtijds ontwikkelt de u alsdan in plaats der d hare consonantische lipblazing w, en de i hare consonant j, zoo als in ouwe, scheijing, voor oude, scheiding.

Omgekeerd ontwikkelt de j in de diminutive terminatie je of jes (= tse, tsen, ken, kens,) eene i achter k, versterkinkie, versterkingje; achter p, krappies, krapjes, knaappie, knaapje; achter f kallefies, kalfjes: achter de s passies, pasjes, om de samenkorting van kj, pj, fj, sj te ontduiken. De p en s worden hier in het schrift, maar niet in de uitspraak verdubbeld, dewijl volgens de wet der Nederlandsche spelling pasies, krapies, zoude gelezen worden pa-sies, kra-pies en niet pas-ies, krap-ies. Ik voeg deze aanmerking er alleen bij om het vermoeden voor te komen, dat de tweede p of s uit eene assimilatie der j aan de p of s zoude geboren zijn. In assieblief is assie zamengesteld uit as ’t je, en daar is ’t geassimileerd aan s en dus dubbel in het gesproken woord en schrift beide.

In vele woorden houden zij bij de opening nog de oude sk aan in plaats der Hoogduitsche sch; b. v. skaar, skeuins, skoten, skrokken, voor schaar, schuins, schoten, schrokken. Aan de Zaan vertoont zich dit overblijfsel der zuivere taal [201]nog algemeener en uitgedrukter. Zoo hoort men ook nog dikwerf de zuivere s in plaats van dat gebroken halfslachtig ding, hetwelk wij z schrijven; b. v. sou zoude.

De samenhorting van op elkander volgende consonanten wordt door dezen tongval dikwerf gemeden, zoowel door j in i te veranderen, als wij straks zagen als door er eene vocaal tusschen beide te voegen, en het woord alzoo met eene lettergreep te verrijken. Zoo vinden wij hier, ten opzigte der l, althans voor eene andere consonant, hetzij met die consonant vereenigd in dezelfde lettergreep, gallig, voor galg, hetzij in twee lettergrepen gescheiden, wallefis, allemagtig, kallefies, voor walvisch, almachtig, kalfjes. Op het einde des woords mijdt men de samenhorting ld door d weg te laten, als in hiel, voor hield. Met rd gebeurt hetzelfde aan de d in het midden des woords, in wieren voor wierden, en met ft door t weg te laten, als in assieblief, voor blieft, belieft. De bl vloeit gemakkelijk.

De ie voor de ê = ei, die ten tijde van J. De Vos dezen tongval onderscheidde, b. v. ien, een: miester, meester; geried, gereed, enz. is thans bijna tot de ê bekeerd; er zijn evenwel nog sporen van, zoo als in straatstiene, straatsteenen, biest, beest, enz.

Een oppervlakkig beschouwer zou licht in den waan komen, dat in het Amsterdamsche nogal het een en ander land- en stad-Friesch zat; doch wie nauwkeuriger toeziet, zal in sommige gelijkheden niets anders dan toenaderingen tot de eerste algemeene taal vinden. Zoo zegt het land-Friesch murg-pîpen en de Amsterdammer murgpijpen, voor mergpijpen; doch e is hier de karakterlooze ontaarding van eene vroegere a in het OudHd. marag, die met ea, eo en ü tgs. mearg, meorg, Fris. mürg, gelijk stond. De stad-Friezen zeggen even als de Amsterdammer bedurven, praes. bederf; maar bedurven in plaats van bedorven, is het ware praeteritum, dat wij nog hooren in nood-durft, thans nooddruft. OudHd. darf; praet. durfta. Maar de o in of voor a is zuiver Anglo-Friesch; Ags. Oud-Friesch, land-Friesch, Engelsch, of, af.

De korte vocaal, of die daarvoor bij de Amsterdammers geldt, verharden zij dikwerf door haar op den volgenden klinker te doen stuiten, b. v. nam-men, ge-kom-me, kouwelik-ke, pot-tentaat, kas-seweel, in plaats van na-men, geko-men, kou-delij-ke, po-tentaat. ca-sueel. Mot in plaats van moet is verharding der ô, die gehoord wordt in het Goth. Oud-Sax. motan, kunnen; Ags. Oud Fr. mot. In moet is de Hoogduitsche vocaal van muoz. Het Land-Friesch gebruikt de harde korte a, matte, moeten; mat, moet; gelijk de Amsterdammer de harde korte o in motte; mot. Deze verharding verschraalt de u in Juffrouw zelfs tot i, zoodat het als bij de stad-Friezen somtijds Jiffrouw luidt.

Vele samentrekkingen van lettergrepen hebben hier, gelijk in elke volkstaal, plaats. De voornaamste zijn, hebbe, hebben we; komme, komen we; ik zeie, ik zeg je: hij, hebt gij, (verkort in hê-y, hij.) ’kt, ik het; zek, zal ik; ’m, hem; jem, je hem; mekaâr, malkander; gen avend, goeden avond; Snees, Chinees, (van daar, dat is een Snees, een bedrieger) das, dat is. Nu zijn er nog eene menigte misselijke uitspraken van vreemde woorden, die hoe ongeregeld in schijn, echter op bekende en door de spraakorganen geliefde verwisselingen steunen; zoo als b. v. de r voor l achter f, in freweele, fluweele, alleen om de monotinie met de volgende l te mijden, gelijk n voor r om monotinie met eene voorgaande r te mijden, in Kremeenie, Christus Maria. De liquida l voor de aspiratie in lemeur voor humeur; de oplossing der u in w om hiatus te mijden in kasseweel, casueel; omzetting van letters, aperpo, apropos; gewone overgang van a in e, selon, salon de coëffure; wegonn, wagon; vervloeiing van d tusschen twee klinkers (de v of w bekleedt dan de plaats van d) avekaat, advocaat.

Verder, deelzans, diligence; conterleur, conducteur; prommenadepot, pommadepot. Het ligt in den geest van elke taal om vreemde woorden door eene kleine verandering tot hare eigene kinderen te maken; het voorbeeld van loopende motief, voor locomotief is zeker wat buitensporig, maar eene menigte geijkte woorden zijn aan dit beginsel hun bestaan verschuldigd. Onder deze behoort buffel voor duffel, en Jan, het is een jan, in houding vol moed en kracht, voor nan, gelijk nog de Friezen, van Goth. nanths, andax; Oud Ned. nenden, andere. Het woord grobbejanus is niet alleen Amsterdamsch, maar ik mag wel zeggen Nederlandsch, het beduidt een groven lomperd van lichaam en manieren beide, en het Hoogduitsche woord grob, in plaats van het Holl. grof, is hier tot thema gekozen, omdat [202]de Westfaalsche grasmaaiers in dit land als onbeschofte botterikken aangeteekend stonden.—Verder beteekent een sekure iemand, die voorzichtig is tot bangheid toe, en trankiel, wat wij met een even onduitsch woord kordaat noemen, van het Fransche tranquille, stil, die niemand stoort, doch hier genomen in den Nederlandschen zin van rustig, die door geen gevaar in de kalmte en vastheid zijns gemoeds gestoord wordt.

De overige aanmerkingen, die onder geene hoofdsoorten te brengen zijn, zal ik thans naar de orde der woorden, op welke zij gemaakt zijn volgen laten.

Lol, pret. Thee-lol, theebezoek met het noodige gekakel. In dien zin is lol uit lodel samengetrokken. Lodel is gezang, van het frequentativum lodelen, contr. lollen, lullen, bij Kiliaan numeros non verba canere; frivola loqui. Lol, lul, ratio harmonica. Het primitivum is ’t Goth. linthon, canere, waarvan ’t Holl. luit; (luden) luiden. Van luden is ludelen, contr. lullen.—Van lol is ook lollig, prettig.

In Beijeren geldt nog ludel, sauggefass für kleine Kinder. Bij ons lul, de koperen pijp aan de slangbrandspuit, en veretrum.

Nog is er een ander lol, segnities. Eng. to lull, recumbere; lolle-pot, een stoof met vuur, waarover men zich lui zit te koesteren: lollen, over een stoof met vuur zitten.—In de geslachtlijst van Bilderdijk zijn deze thematha onder elkander geward.

Loizig, bezet met luizen. Een lichaamsplaag veranderd in een vloek, zooals afgemiterd, belazerusd, bezukt, enz. alles tot versterking der beteekenis, gelijk het Fransche peste, of ons duivelsch, bliksemsch, enz.

Jou, u, dat. en accus. van nom. Jij, Gij, Friesch Jou, Eng. You, id.

Klante, klanten, uit het Fransche Chaland.

Zen, de regelmatige dativus van zij, gelijk hun van hij. Zij, illi, behelpt zich anders in de casus met de verbuigingen van hij, hun, hen. Oud Nederlandsch, plur. si, illi; dat. hem, thans zij, hun.

Veul, veel, stad-Friesch feul, in eenige oude land-dialecten van het Friesch füle, Twentsch fulle. Oud Nederl. voel, waaruit veul, gelijk uit togen is teugen contra. De eu heeft zich in den loop der eeuwen verplat tot e. De oude vocaal in de wortelsyllabe was o, welke men hoort in het Gr. πολυς, het land-Friesche folle, multum, het Scandinavische met den voorslag der i, fiöl, die eindelijk de oorspronkelijke vocaal van hare plaats drong.—Goth. Oud Hd. filu. Hd. viel. Bij de Angelsaxen goldt oorspronkelijk de a, die nog in het Estnische palio, veel, is. Angels, feala, waaruit feola, het Friesch der oude wetten, fel.

Ie, hij. De h in hij heeft reeds het oudste bekende Nederlandsch, en toch is die aspiratie betrekkelijk nieuw, gelijk men hoort in het Goth. is, Oud Hd. ir, Oud Sax. he, maar in gen. nog is dat, imu, acc. ina. Reeds in het Angels, en oud Friesch treedt ook de h voor in alle casus. Het Grieksch heeft in dit woord de aspiratie ὄς ἤ maar het Latijn, dat ouder is, niet, is, ejus. De Amsterdammer onderscheidt het aan- en afwezen der aspiratie in de uitspraak zeer nauwkeurig. Hij zal nooit zeggen de has in de aardkolk, zoo als hier; de ie is dus een oude vorm, des te verwonderlijker omdat hij tegen het bestendig gebruik der Amsterdammers ook de oude waarde der i, die thans meest ei is, bewaard heeft.

Zoopie, slok jenever. Ik zuip. praet. ik zoop, van waar zoop-ken, stad-Friesch soop-ke, Holl. zoopje, zoopie, uit zoap-tsje. De Fries zegt ik sûp (soep) ik zuip, met eene zuivere u, de Hollandsche oe; maar in praet. ik sûep, (soep) met eene uitgehaalde meer door de o aangedane u. De oude Friezen zeggen daarom ien sûepke (saepke) en de Hindelopers ien sûep (soep) een slok haustus. Scand. sûp, jusculum, Fransch soupe; Friesch sûpe, (soepe) karnemelk.

Top, aangenomen! Het zij zoo! Topp heeft het plat Duitsch in dezelfde beteekenis. Het woord is zoo oud als toen de Franken, Nederduitschers van afkomst, dit woord in Gallië brachten, waarvan nog overig is het tusschenwerpsel tope, j’y consens, en toper, consentir à une proposition. De laatste Fransche etymologisten leggen dit woord af van het Hebreeuwsche טוב, goed, en Hull haalt tot voorbeeld aan dat Bathseba door Adonias gebeden om aan Salomo voor hem Abisag ten huwelijk te vragen, antwoordde, טוב, c’est bon. Goed! Best! Het is mij onmogelijk eenen Franschman in zijne geleerde vlucht te volgen, en mij wat korter aan den Germaanschen grond houdende zie ik in top het overblijfsel der [203]vergrijsde gewoonte om met de toppen der duimen elkander te stooten, gelijk men thans elkander in de hand slaat, bij het sluiten van koop of overeenkomst. Outsen heeft nog in Noord-Friesland gezien, dat een oude grootvader met zijn kleinzoontje overéénkwam, dat zij elkander woord zouden houden, en ten teeken daarvan de duimen omkeerende de toppen op elkander drukten. Outsen. Glossarium der Friesischen Sprache, in voce Topp. Daarom zegt men in Osnabrug mit einem toplichten, voor het met iemand houden. Top, ook tipp holden, zijn woord houden, overal in het Platduitsch. Bij Haltaus op het woord aufstippen vindt men mit oren vingheren upstippen, met hunne vingeren tegen elkander stooten ten teeken der waarheid, ook alleen upstippen. De handpenning dien men elkander gaf ten teeken van geslotenen koop, of verhuring, noemde men daarom ook topschilling. Nu verstaat men ook wat het in het Fransch wil zeggen: Je lui tape la main. De herkomst en de ware beteekenis dezer gewoonte moet gezocht worden bij de volken, die uit midden-Azië opgerukt een tijdlang aan de boorden der (Pontus Euxinus) Zwarte Zee gewoond hebben, en van daar verder voortgestooten, als onze vroegste voorouders, onder verschillende benamingen in Europa gevallen zijn. Onder die volkeren of hunne naburen behoorde een deel van het rijk van Mithridates, van wier koningen Tacitus verhaalt, dat zij, een verbond aangaande, de eene zijne rechterhand sloot in die des anderen, waarna men vervolgens beide duimen wel vast aan elkander bond. Nadat op deze wijze het bloed in de toppen der duimen gedreven was, opende men door eenen lichten slag eene wonde, waaruit het vloeiende en zich mengende bloed door beiden gelekt werd. Oorspronkelijk was het dus een verbond door de plenging en nuttiging van het wederzijdsche bloed bevestigd, hetwelk zich tot het opleggen van de toppen der duimen zonder wijders beperkte. Taciti Annales XII. 47.

Een taaie, een sterke kerel, die het lang uithoudt, hier voor een glaasje sterken drank of jenever genomen.

Geskrokken, thans geschrikt, Ik schrik, praet. ik schrak, ik schrok. Dit is het ware praeteritum door misbruik in de gelijkvloeiende overgegaan en als zoodanig in de boekentaal met duizend andere dwaasheden opgenomen.

Euiwt-drinke, voor uit. De u ontwikkelt hier hare eigene consanantische lipblazing w. Ook in het Friesch van Gijsbert Japix, die steeds uwt schrijft. Deze eigenschap klimt op tot in de spraak van het hooge Noorden; want de IJslander spreekt hûs, ût, dûkr uit alsof er stond huvs, uvt, duvkr, hetwelk G. Japix spelt huws, huis, uwt, uit, doek, doek. Zie Anvisning till Isländskan af E. C. Rask. p. 12.

We peipe reis an, wij steken de pijp eens aan, het Duitsche anpfeifen.

Koetjes en Kallefies, deze spreekwijze, in gebruik door geheel Nederland, is herkomstig van die oude eenvoudige tijden, toen de bewoners dezer landen zich met het melken van een paar koeien geneerden, en hun gewoon dagelijksch gesprek over hunne koetjes en kalfjes liep. Koeties kent de Amsterdammer niet.

Ikke, voor ik, evenals datte voor dat, wanneer men met eenigen nadruk van zich zelven spreekt. De Fries vraagt verbaasd, als hij beticht wordt, Ikke? Ik heb dezen vorm in de Germaansche talen nergens aangetroffen dan in de Glossen van Kero, Ihha, egomet. Overigens is het klaar, dat uit ego moest worden eko, en dat dus het Goth. ik, Scand. ek, Angels, ic enz. de tweede lettergreep verloren hebben. Het Skrt. akam, ik, heeft ook twee lettergrepen.

Foef, schijn van welstandigheid om een ander te misleiden; pots, grap. Overijsel, foefe id. Foef is gezegd voor foech, door eene gewone verwisseling van ch met f. Hanover fiecheln, valsch spelen, vleijen. Bij Frisch fuckeln, vleijen. In het Pruissische wegfûkeln, wegmoffelen; tofukeln heimelijk in de handen steken. Het schijnt met foeken één te zijn, dat oorspronkelijk vouwen, in de vouw slaan, schikken, plooien, passen of betamen beteekent. Neder-Saxisch, Twentsch, Overijselsch foeke, een zak b. v. in een behang, valsche plooi in een kleed: Osnabr. fuken, passen, betamen. Kil. foeken accommotare, decere. Ital-foggia, forma, modus, ritus.

Niks, ook de stad-Friezen, voor niets. In het oud-Saxisch is het nowiht; Angel-Saxisch nawiht; oud Hd. niwiht, uit ni en wiht, eene zaak, wezen, schepsel; geen ding, dus. Bij de samentrekking van den genitivis niwihtes, verloor de volkstaal de t in niks, en de boekentaal de k in niets.

As, voor als, gelijk de Friezen en Engelschen. Hetzelfde lot heeft de andere liquida der tong r voor de s bij de Friezen, die waes, baes, voor waers, baers, warsch baars, zeggen. [204]

Karreweitje, verkleining van karwei, het Fransche corvée. Karrewei voor karwei, en ballekon voor balkon.

Hacchie, leven. Hack, hak, beteekent het uiterste puntje, het uiteinde van een ding. Scand. haki, extremitas alicujus rei. Hachje, vleesch, spek, gelijk men zegt hoekje voor een stukje en in Noordholl. een endje stik voor een boterham;

Tr. Corn Klucht 1345 Hier voor endje leven. Hij schoot er het hachje bij in, is zooveel als het endje leven, zijn leven. Kil. hacke, ultimus, extremus, postremus, meest zegt Kil. in eenen kwaden zin. Vandaar buitensporig, die in uitersten loopt, onberaden. Scand. hackr, homo praeceps, vehemens. Ons hachie, waaghals, in oud-Nederl. hach, het uiterste gevaar; thans nog over in hach-lijk.

Poi, pui, thans balkon, het uitstek aan den gevel van een stadhuis, vanwaar de raadsbesluiten en wetten afgelezen worden; later het gedeelte van den gevel onder de puie, waarvoor de pilaren stonden, die de pui ondersteunden.

Van den prins geen kwaad weten. Iedereen heeft op prinsen en hun bestuur wat te zeggen. Die van den prins dus in ’t geheel geen kwaad weet, moet wel zeer argeloos zijn en van niemand kwaad vermoeden. Misschien dagteekent deze spreekwijze van de worstelingen der zoogenaamde Loevesteinsche factie tegen de prinsen van Oranje.

Schilderen, verven. Fijnschilder, schilder. Het Amsterdamsch neemt schilder nog in den ouden oorspronkelijken zin, toen dit woord iemand beteekende die de krullen, kleuren en figuren op een schild verfde, hetwelk meer fabriek- dan kunstwerk was. Nadat eindelijk de schilderkunst hieruit geboren was, noemde men hare beoefenaars in tegenoverstelling der ververs van schilden, fijnschilders. Fijn is in oud Nederduitsch, wat in zijne soort het toppunt van kunst en bevalligheid bereikt heeft. Zie Kiliaan.

Drieselig, huiverig, schril, schrikachtig. Eng. dread, vreezen. Oud Hd. ih, intratu, vereor, er intriet, verebatur, in welk praeteritum de ie van drieselig teruggevonden wordt. Van dried heeft waarschijnlijk een verbum frequentativum driedelen bestaan, zooals van het Friesche griza, afgrijzen, gevoelen, grizelen, waaruit driedelig of drieselig en griezelig, rillende van koude of angst.

Tra-amonta-ane. Tramontane, de overbergsche, namelijk, wind en ster bij de Italianen die door berg hier verstaan het Alpische gebergte, waarover te hunnen opzichte de Noordstar schijnt en van waarover de noordenwind komt. Perdre la tramontana zeggen de Spanjaarden, voor de noordstar uit het gezicht verliezen, en dus niet weten in welke richting op zee te sturen. Figuurlijk, zijn hoofd verliezen, radeloos worden. De Spanjaards hebben deze spreekwijze hier in de gewone taal gebracht.

Perdoes, hals over hoofd, ook bij de Friezen gebruikelijk. Het is het Fransche perdu, of liever het Italiaansche perduto, verloren. De Engelschen hebben perdu in den zin van eene wacht in hinderlage op eenen gevaarlijken post. To lay perdue.

Donderement. Op zijn bliksem of donder krijgen, is in matrozentaal, op zijn lichaam krijgen, namelijk slagen. Naar sacrement, fondament, element, enz. vormde het gemeen uit donder, donderement.

Afzakkertje, een glas jenever om de plassen koffie en thee, welke men geslurpt heeft, af te drijven. In het laatst der zeventiende eeuw1 begon men hier de thee en de koffie niet in te voeren, of dadelijk won de leer veld, dat men al dat warm water afdrijven en de verslappende kracht er van herstellen moest door sterken drank. Van dat oogenblik dagteekent het dagelijksch gebruik van den schandelijken jenever, die thans, en dieper, en zekerder, en duurzamer verwoestingen in ons volksleven slaat, dan alle nationale rampspoeden der laatste 50 jaren met elkander, en het zal eene der eerste en allerdringendste werkzaamheden van den Nederlandschen wetgever, die de voortduring van het onafhankelijk volksleven zijns vaderlands beoogt, moeten uitmaken, om aan dezen kanker van zedelijkheid [205]en nationale kracht eindelijk paal en perk te zetten. Onze eerzucht heeft hoop ik, nog een edeler doel te beschieten, dan de eerste natie van dronkaards in Europa te zijn.

Koite, kuiten. Het Scandinavisch heeft van dit woord twee vormen, eenen met k, en een anderen met g voorop. Kyta en gytn, of gota, in den zin van den eijerstreng der wijfjesvisschen, piscicum ovarium, terwijl het Scand. zegt at gióta, gyt, praet. gaut, voor het ter wereld brengen der jongen van vogels en visschen. De oude Nederl. vorm was kijte en kiete, zie H. Junius Nomenclator, 73, en Kil. Eng. cut, Fris. kunta, pudendum muliebre. Grimm (Gram. II. 19.) brengt dit tot Goth. giuntan, ons gieten, in den zin van het Latijnsche fundere telen. Ags. geotan praet. geat, pl. guton, fuderunt. Vandaar met eene u gudsen, gutsen, geweldig vloeien, Vlaamsch gusselen, fundere. Landfr. guusje, guwsje, (vloeien) weenden. Deze vorm heeft ook het Zeeuwsche guus in den zin van kroost aangenomen; de guus is zoowel het kind als de kinderen. Gieten wordt hier dus toegepast zoowel op het kroost van menschen als van vogelen en visschen, evenals kind bij de Scandinaviers zoowel een dier als een kind, dus ieder schepsel beteekent. In al deze woorden heerscht dezelfde ellypsis; het Friesche barn, bern, van bera, ferre uterum, baren is voluit2 moeder-baren (moederschepsel) zooals het bij de oude Nederlanders luidde. Oud Sax. kind proles, samengetrokken uit kinned (Ags. cennan, parere, cenned, productus), beteekent bij de Scand. een mensch, wanneer het met man samengesteld, mankind (mensch-schepsel) luidt, en gelijk kinned zoo wel het geteelde als den geteelde aanduidt zoo is mankind den Engelschen het menschdom. Kind luidde bij ons in deftigen stijl nog voluit menschen-kind, om een mensch-schepsel, dat is, mensch aan te duiden. Vergelijk Huydecoper op M. Stoke. I. 243. Andreae Lex. 144, en het Glossarium Saxonicum op den Heliand door den voortreffelijken Schmeller op kind.

Maar welk verband is er nu tusschen vischkuit (ovariam piscium) en het kuit (sura) van den mensch? de kuiten, en den naamsoorsprong tusschen onze kuiten, en krulhaar? Men moet de kuiten eerst een zeker voeder geven om krulhaar te krijgen!—De kuiten hield het algemeen volksbegrip voor een der zetels van de teelkracht, even als het kuit in de visschen er het voortbrengsel van was, en dus niet slechts voor het sieraad, maar ook voor de kracht des mans, terwijl kuiteloos en ontzenuwd voor woorden derzelfde beteekenis golden. Hja binne murg in kuwten quyt, zij zijn merg en kuiten kwijt, zegt Gijsbert Japix van de lichtmissen in de steden. Wie zijne kuiten had verspeeld kon als man niet meer optreden in de res venerea. Aan krulhaar verbond men niet zoo zeer het denkbeeld van dadelijke kracht als wel van wulpschheid, zoodat iemand met krulhaar als bijzonder proclivis in venerem geacht werd. Van daar ook het spreekwoord, Krul haar, krul zin, Krul leven zit er in. Doch niets bevestigt de waarheid van dit verband meer, dan het relletje, dat de Friezen den onbekende lieten uitspreken, om te weten of hij Fries was: Der is myn klirck sa krol as Klyrkamster krolheerede klirck; aller klyrcken is hi to krol. Idsinga, Staatsrecht I. 251. Daar verder lust de dochter van kracht is, had men de kuiten slechts braaf te voederen om het haar sprong en tier bij te zetten. Holl. Krolsch, salax; krolsche kater. Kil. krol, fastuosus.

Toitert, op den horen blaast. Tuiten, canere cornu; van waar het frequentativum tuiteren, Amst. toitere. Dit woord is ten minste 15 eeuwen oud; reeds Ulfilas gebruikte het in zijn bijbelvertaling op 1 Cor. XV 52, en 1 Thess. IV 16 voor σαλπιγξ, bazuine; thuthaurn, zegt hij, bij Kiliaan tuythoorn.

Met mijn krullen in de krulle van; Krullen omdat eene vocaal volgt; Krulle, omdat een consonant volgt. Zie de algemeene aanmerkingen boven.

Smeerde men al maar deur, dit men, mij, versterkt de uitdrukking; zoo ook jen als de 3de persoon optreedt. Dat gaf je daar een stank om te bezwijken; dat zuipt je daar als tempelieren. [206]

Ik heef, ik heb. Zij die niet verder zien dan hun spelboek, trekken zeker van dezen vorm den neus op als een grof misbruik in den mond van het gemeen. Ondertusschen is heef even regelmatig als heb. Ik heb conjugeert immers den 3den persoon nog hij heeft, van het oude ik heef. Zoo ook het Ags. habbe, ik heb; haefst, gij hebt; haefth, hij heeft. Doch het Scandinavisch heeft de f door de 3 personen en beide numeri heen; hefi, ik heb; hefir, gij hebt, hij heeft; höfum, wij hebben; hafith, gij hebt; hafa, zij hebben. Landfr. ik haf, dou heste, hi het; wi jimme, hja hauwe, etc.

Opfrissertje, als ’t den hemel belieft! De jenever strijkt ’s morgens den dauw van de maag en doodt de pieren! De jenever beschermt den mensch tegen de guurheden der buitenlucht! De jenever is voor de maag wat de zweep voor een oude knol is, en doet ons lekker eten! De jenever bezorgt ons een lekker knippertje na den maaltijd! De jenever is een hond, die ons bijt en geneest tevens: hij doet ons delicieus en copieus theedrinken, en zet de thee weder af! En onder alle die zegenrijke werkingen voor onze gezondheid verschilt hij nog hierin van de Apothekers dranken, dat hij heerlijk smaakt, en wat veel, oneindig veel, zegt, in de ellende en armoede den doffen geest opfrischt. Er is maar ééne ziekte en één geneesmiddel, en dat is de jenever!

Gunter, ginder: t en d beiden goed. Ginder is uit het oud-Hd. gendra; maar het Goth. heeft 2 vormen jaindré, en jainthro, die gewis ook in het oud Nederlandsch gebloeid hebben. Uit jainthro is gunter.

Koudt, dood.

Bakbiest, eigenlijk, een spekbeest, een zwaar varken. Kil. back, porcus. Eng. bake, spek.

Den ouwe, de oude, d. i. de kapitein van het schip. Het bij alle volken heerschende denkbeeld, dat ouderdom regt tot gebieden geeft, heeft deze beteekenis aan dit woord gehecht: de matrozen noemen daarom dan ook eenen Kapitein van 25 jaren den oude.

Geloof jij die, Gijs? Algemeen laat de volksspraak in Nederland de t (oudtijds th in plur.) achter de f weg in den tweeden persoon als er gevraagd wordt, geloof jij? is het bevestigend dan blijft t, jij gelooft; maar in den derden persoon en hij gelooft en gelooft hij, beiden met t.

Slaapmussie, slaapmutsje. Men zet eene muts op om te beter te slapen, en men drinkt bij het te bed gaan een glaasje jenever om te beestachtiger te slapen. In het woord mutsje is echter deze speling, dat het zoo wel een maatje van sterken drank als een hoofddeksel aanduidt, men zegt immers een mutsje jenever. In den laatsten zin is het mudde, koornmaat; diminut, muddeke, muddetje, contr. mutsje.

Kromhouts gast, een scheldnaam aan boord voor reizigers, die medevaren. Een matroos is op het dek of klimt in het want; een soldaat of ander kerel, die als passagier medevaart, is onder deks, en dus tusschen de kromhouten, die als de ribben van het schip zijn. Een kromhouts gast is dus een soldaat of ander landkrab, die op zee zijn verblijf tusschen de kromhouten heeft; hier is ’t in figuurlijken zin een naam van verachting, welken Sander aan den Chinees geeft, hoewel een zeeman.

Slinger-perdoen; perdoen is een touw, hetwelk tot stevigheid aan de stag vast is, en ter zijde der puttings door een perdoens blok wordt vastgemaakt. Thans geldt perdoen aan boord ook wel voor touw in het algemeen. Slinger perdoen is een slingertouw, waarmede Sander den langen staart van gevlochten hair bedoelt, dien de Chinees in den nek draagt.

Teugens, tegen, en teugen. Oud Hd. gagan, contra. Ags. gegen, gan, gean, gen; met an en on, angean, ongean, Eng. again. Ags. angeans. Eng. against. Uit gegens is ons jegens, maar uit het Ags. to geanes en to genes is dit togens of tegen met verrukking van den klemtoon, die op gens ligt, naar to. Teugens is ook weder stad-Friesch; het oude Friesch heeft het Eng. again verzacht in aien, door de Land-friezen verkort tot jin. Maar bij de verkorting van to gen laten zij gen, waar de accent op valt, onaangeroerd en versmelten de o van to in tsjn. Het Ags. geanes is een genitivus zoo als wij van voort, voorts, van een, eens, van regt, regts maken.

Angieren, met eene kromme bocht ergens tegen aanzwaaien. Zeer eigenaardig wordt het gezegd van een voorwerp, dat aan een touw zit en zich dus in eenen [207]cirkelboog beweegt om het punt dat het touw vasthoudt. Dus zegt men een gierbrug, en de Chinees door Sander bij zijnen langen staart gegrepen en geslingerd, gierde tegen zijne zolen aan, dat is tegen zijne, den Chinees trappende, voeten. Van gyrus, kring, hebben de middeleeuwen gevormd girare, eenen steen met eene bocht uit eenen slinger werpen. Oud Fransch girer, thans virer. Van daar Giro, lacinia. Fransch giron, de bogt van den schoot eens zittende.

Noordoost, geheel verslagen, in onmacht. Deze uitdrukking is plaatselijk. Hier te lande van eenen boozen wind sprekende noemt men bij uitnemendheid den zuidwesten wind; waarvan de stormhoed der zeelieden, die met breeden rand achter over den nek hangt, nog den naam van zuidwester voert. Wie nu door den Zuidwesten wind op strand geworpen wordt, valt Noordoost. Van iemand die in zwijm ligt, zegt men op dezelfde wijze, dat hij buiten westen is.

Klabaaispringers, Klabaien even als klabaerden bij Kil. is geraasmaken door een of ander werktuig. De Chinezen dansen al springende op de hurken, waardoor de schelletjes die zij op het hoofd dragen, bengelen.

Toang bagoes! Mooie heer! Een compliment, een eerenaam, dien de Chinees aan den Europèer geeft, wien hij bedriegen wil.

Zwabber-kappetijn; van het oud-Hoogd. suebon, in de golven omgesold worden, is het frequentativum suebaron, heen en weder dobberen; ons zwabberen, over land en zee her- en derwaarts omgevoerd worden, zwalken. Een zwabber, is ook een scheepsdweil aan het einde van een stok gebonden, anders stokdweil genoemd. Zwabber-kapitein is hij, die meester van den zwabber is, d. i. de aanveger der vuiligheden op het schip.

Onze matrozen houden de Chineezen voor aanbidders van den duivel, wien zij dagelijks allerlei lekkere beetjes voorzetten, latende, God aan eenen kant, en zulks om reden, dat God, uit zich zelven goed zijnde, niet behoeft aangeroepen te worden om hem genegen tot ons te maken, terwijl men den duivel moet vereeren, opdat hij ons geen kwaad zal doen. Daarom is de Chinees hier een zwabberkapitein van den duivel, die aan boord van den duivel het werk van scheepsjongen doet. Dien duivel noemt de Chinees joosje, volgens onze matrozen, die uit onze Oostersche bezittingen dien naam overgebracht hebben op den duivel van Europa; in de wandeling daarom joost genaamd. Ieder kent de joosjes thee, den naam voor de perelthee, de beste soort van groene thee.

Pluimgraaf, eertijds een hoog ambtenaar bij den graaf des lands, die de heffing der tollen bewaakte, en tevens zorgde, dat niemand zwanen hield dan met zijne toestemming. Het scheepsvolk heeft dezen hoogen titel volgens zijnen gewonen stijl toegepast op den varensgezel, die voor de hoenders en de varkens van den kapitein zorgt. Evenwel werd het woord ook elders op lagere bedieningen toegepast, gelijk in Overijsel op de mannen, die het beheer der gemeenteweide hebben, welke men weidegreven noemt. In den oorsprong beteekent dit woord ook in het algemeen: die een ander ten dienste staat. Het is buiten twijfel, dat reef het thema des woords zij, en ge het bekende augmentum. Het Engelsche reeve, voor steward, bewijst het onbetwistbaar; want reeve zou niet van ge kunnen gescheiden worden, indien ge tot het thema behoorde. Het Angels, heeft dan ook ge-refa, graaf, en in eene menigte verba, waar de Angelsaxen ge voorzetten, missen het de Nederlanders. De Fries heeft feer waar de Angels heeft gerefa. Wat is nu refa? Het is één met het Scand. rifr, largus; Neerl. rijve, id. Fris. ri, id. De oude vocaal was echter e, gelijk wij zien uit het perfectum van e in ge-rijven, commodare, officium proestare; praet. geruf; thans verloopen tot gerijfde. Ge-refa is dus, qui officium praestat. Mijn vriend Grimm volgt een geheel ander gevoelen, te vinden Rechtalt. 753. Tegen deze e in gerefa staat dikwerf een Hoogduitsche a over als in grafo Gr. I. 91, 361.

Snertbalie, Balie is eene scheepstobbe, snert noemt men aan boord groene erwten, voor het snarren, snerren, snerten, crepitum ventris edere. De snert-balie, de bak met gekookte groene erwten wordt door den pluimgraaf, die liever boutjes lust, met eenen viezen lach aangekeken.

Alree. De Engelsche zeelieden zeggen daarvoor, All clear! wanneer niets meer in den weg ligt om eene scheepsmanoeuvre ten uitvoer te brengen. In jachten en boeiers, die laveren, roept de man te roer, op het oogenblik, dat hij wenden wil, aan den fokkeman, Ree! of Alree! [208]

Rijstkadraaijen, met een klein vaartuig de rijst van de kust afhalen. Kadraai is in de scheepstaal het vaartuig, waarmede zoetelaars aan boord van groote schepen varen om hunne ververschingen uit te venten; ook zulk een zoetelaar zelf. Dewijl deze zoetelaars alle kaaien omvaren, waar schepen liggen, en om die schepen hengelen en draaien, worden zij kadraaien genoemd, zegt Winschoten in zijnen Zeeman op dat woord.

Praauwmajang: een kleine prauw.

Veertig-percenter, woekeraar, die 40 ten honderd neemt, iets dat onder de Chinezen niet ongewoon is.

Zwarte boek, schuldboek.

Zee-Deventer-koeken, inboorlingen van het eiland Bali ten Oosten van Java, Deventer koeken genaamd, om hunne bruine kleur, en zee-Deventer koeken om hunne geschiktheid voor de kustvaart.

Vrouwe-verdriet, de westmoesson, die de terugkomst van het scheepsvolk in het vaderland tot verdriet hunner vrouwen vertraagt.

Breuidseuikers, zijn de zakjes met suikererwtjes enz. welke de rijken voormaals aan hunne vrienden en bloedverwanten door de knechten brengen lieten, als zij trouwden. Thans is het nog in zwang bij burger- en boerenlieden, terwijl rijke bruidegoms hypokras zenden. Het huwelijk oudtijds een koop zijnde, waarbij de bruid uit de macht van vader, voogd, broeder, of wie recht op haar had, tegen zekeren prijs losgekocht werd, zoo schijnt het schenken dezer zoetigheden door den bruidegom aan de bloedverwanten der bruid nog een overblijfsel van het losgeld te zijn voor de bruid, waarom het dan ook waarschijnlijk bruidssuiker genoemd wordt.

Sluis, gelijk bekend is, te Amsterdam elke steenenboog, die tot brug over het water dient. Sluis, geboren uit het Middeleeuwsche exclusa, of sclusa, beduidt anders eene afsluiting van water, door middel van schutdeuren; maar sedert sluis elken vrijen doortocht van water beteekende, die door eenen steenen boog gedekt is, viel men in den pleonasmus om schutsluis voor eene waterschutting door middel van deuren te zeggen; woordelijk eene schutafsluiting. De Fries gebruikt het Germaansche woord sile, in de steden verlaat, beide voor schutsluis.

Valle van de panne, breken van het tuig, dat hem op het hoofd dreigde te vallen.

In mijn nek keek, de zee stortte over de achterplecht, dat is, in den nek van het schip.

Moeders bont-boeselaar; in de boezelaars of voorschoten der Hollandsche vrouwen, wanneer zij fijn uitgedoscht waren, was voortijds eene uitgelezene pracht. De voorschoten waren bont, dat is, geruit, vooral met roode kleuren van verschillende diepte. De Oostindische bonten waren te dien einde de gezochtste, en voor een lapje, waaruit een smal voorschootje kon gemaakt worden, betaalde men tot 60 gulden toe, wanneer het staal keurig en zeldzaam tevens was. De Hindelopers, die midden in hunne steigerende welvaart de Nederlandsche dracht nog aanhielden, waren bij uitstek weelderig in deze bonte boezelaars, en schoon mijne verzameling nog op verre na niet volledig zij, bezit ik echter nog over de honderd bekende stalen, elk met zijnen eigenen Hindeloper naam. Wanneer nu de moeder een schoon aanminnig kind had, en met dat kind, netjes in de punten, op haren Zondagschen bont-boezelaar zat te prijken, dan voorspelde zij zich van den knaap eene toekomst van goud en geluk; maar die volgens het volksgeloof eene toekomst van tegenspoed en ontijdigen dood werd, wanneer alles zich zoo uitstekend fraai liet aanzien. Dewijl men al te schoone kinderen voor de voorwerpen der afgunst van tooverkollen hield, waren de Friesche bakers voorheen gewoon, om zulk een lief voorwerp in het gezicht te spuwen; dan immers had de nijd van kwade geesten geenen vat op hen. Nu begrijpen mijne lezers, waarom Sander, toen hij op het punt van verdrinken stond, zeide, „Genacht, Sander! Je bent ook ’n lief kind op je moeders bont-boeselaar geweest!”

Dingsig, akelijk, misselijk, een soort van wee-gevoel, waarvoor men geenen naam weet, en hetwelk men met den algemeenen naam dingsig aanduidt, die van ding afgeleid is. Zoo zegt men van iemand, wiens naam men zich niet herinnert, Mijnheer dings. De Franschen gebruiken in het dagelijksch gesprek dikwerf, Va dire à chose, zeg aan Mijnheer dings. Ding wordt ook gebezigd van deelen, welke [209]de welvoeglijkheid niet bij hunnen eigenen naam wil genoemd hebben. Zie Kil. op dingh in de noot.

Baaitje, duffelschen overbuis van eenen matroos in Friesland, onderborstrok, die over het hemd aangetrokken wordt. Dit woord is weder buiten den regel met zijne b, die p behoorde te zijn als in het Goth. paida, rok, en het Oud-Saxische péda. Het Grieksche woord immers is βαιτα, een rok van vellen. Zie Pollucis Onomasticon p. 1364. Ed. Hemsterhusii.

Murg-pijpen, mergpijpen, schenkels, waardoor hij zijne beenen verstaat; ik knielde, wil hij zeggen.

Gallig, Goth. galga. In de algemeene aanmerkingen hier boven, heb ik de diastole in dit en andere woorden opgemerkt. De Engelschen doen hetzelfde maar met verandering der g in de verwante w. Uit zwelgen (swalgen) is hun swallowe, to swallow, en uit galges gallowes, gallows. Ihre leidt dit woord te recht af van gagl, tak van eenen boom.

Ribbekast, lichaam, ook ribbejak genoemd.

Pitjalling, als ik mij niet bedrieg, in het Maleisch een vaartuig.

Alvorens deze aanmerkingen te sluiten, wil ik den lezer nog verwittigen, dat de Heer Van Lennep alleen op mijn aanzoek de Samenspraak heeft opgesteld. Om het oogmerk mijner letterkundige vrienden te Berlijn te bereiken, heb ik den beroemden schrijver de dubbele taak opgelegd, om eene proeve van den plat-Amsterdamschen tongval te leveren, en tevens door deze proeve, die in haar onderwerp van zijne eigene vinding behoorde te zijn, zooveel mogelijk den Amsterdamschen gesprekstoon uit te drukken. Niemand mijner aanzienlijke vrienden in de hoofdstad zal zich, hoop ik, ergeren aan dat woord Amsterdamsch. Bij den navorscher van oude talen en gebruiken, (en in dat karakter trad ik hier op) is het gemeen eigenlijk het volk, omdat het zingt gelijk het gebekt is, en zich aan den voorgang van vreemden in het minste niet gewoon is te storen. De taal ontspringt hier aan de bron der ruwe nationaliteit zelve. Het aanzienlijker deel der maatschappij daarentegen volgt in dezen, iets, waarover men in de zoogenaamde bonne Société is overeengekomen, eene conventionele taal, die van alle belang voor de taalvorschers ontbloot is. Door Amsterdammers kan ik hier dus geene anderen verstaan dan burgerluitjes, die den tongval der hoofdstad op den oudsten en allerplatsten toon uitbrengen.

Wat mij betreft, ik ben van oordeel, dat de Heer Van Lennep zich door deze samenspraak in eene rij geplaatst heeft met twee der aanzienlijkste staatsmannen en doorluchtigste geesten van het oude Nederland: ik meen met den Ridder Hooft, toen hij zijnen Warenar, en met Constantijn Huygens, toen hij de klucht van Tryntje Cornelis schreef. Mochten echter onze tijdgenooten, die niet zeer gemakkelijk te voldoen zijn, deze gelijkheid berispelijk vinden, zoo neem ik alles, wat zij in de samenspraak ruw en onwelvogelijk vinden, voor mijne rekening. Ik heb het uitgelokt: ik alleen moet er voor boeten. Zoo ben ik, Lezers! Ik moet anderen de eer laten om smaak te vinden in de taal der zakkenrollers en lichtekooien van Parijs, voor wier schoonheden ik gansch ongevoelig ben. Ik houd meer van die platte taal, waarin de bevelen gegeven, overgebracht en ontvangen werden, toen onze kanonnen Neerlands macht en glorie over den Oceaan uitdonderden, hetzij bij het verbranden van den Royal Charles op de rivier van Chatham, hetzij in den driedaagschen zeeslag, hetzij in zoovele watergevechten, waarbij de Jantjes van Amsterdam of de Friesche tsirlen de vlag van den mast der vijandelijke schepen streken. Ik weet, ik belijd openlijk, dat ik mij daarmede zwaar tegen den tijdgeest bezondigd heb, en ik buig deemoedig het schuldige hoofd om de berisping en den hoon te ontvangen, welke ik meer dan verdiend heb. [210]

I.

Er zijn menschen, die altijd een uur te vroeg klaar zijn en anderen, die eeuwig den tijd hebben. Beide soorten van wezens maken mij ongeduldig, doch vooral de laatstgenoemden. Ik word knorrig, wanneer ik sommige lieden zie, die, wanneer zij te vijf uren hier of daar ten eten verwacht worden, reeds te halfvier uit hun partijtje loopen en naar huis gaan om zich te kleeden, zonder dat men aan hun toilet [233]iets bespeuren kan, dat zulke zorg vereischte, maar ik spring uit mijn vel, wanneer ik, na tien minuten aan het bureau der diligence doorgebracht te hebben, op het oogenblik dat alles opgepakt is, terwijl de wagenknecht den laatsten lederen riem van het overtrek door den gesp haalt en de conducteur zich gereed maakt om op te stijgen, dezen of genen mijner vrienden aan het eind der gracht, met den bedaardst mogelijken stap, als had hij nog uren den tijd, zie aanwandelen, zonder dat het geroep van: „komaan, Mijnheer! wij moeten voort!” eenige versnellingen in zijne bewegingen kan teweegbrengen. Den wrevel alzoo kennende, welke ik tegen zoodanige lieden voed, zult gij niet verwonderd zijn van te vernemen dat het denkbeeld van zelf te laat te komen, mij het bloed doet koken en dat ik in het bijzonder op den 29^sten April klokke vier uren op het punt was een zenuwtoeval te krijgen. Ik had—ik weet niet waarom—eene plaats genomen op den wagen, die te halfvijf van Amsterdam naar Rotterdam vertrekt, en daar stond ik op mijn stoep en wachtte vruchteloos op het rijtuig, dat mij en mijne goederen derwaarts zou voeren. Zeker moet ik aan mijne overburen een kluchtig schouwspel hebben opgeleverd, zooals ik daar stond, omringd van de mijnen, die vergeefsche pogingen deden om mij neder te zetten, en mij zochten te beduiden dat ik nog al den tijd had; troostgronden, die echter met elke minuut al flauwer en flauwer werden. Nu eens vloekte ik op den sleepersbaas en al zijne meiden en knechts, die de bestelling zeker vergeten of verkeerd verstaan zouden hebben en naar wiens stal ik reeds twee mijner knapen achtereenvolgens had heengezonden; dan eens riep ik de meid en verweet, haar, dat zij zeker de boodschap niet goed gedaan had; dan weder beknorde ik mijne goede vrouw, die, zeide ik, zeer wel wist dat de brommersman altijd te laat kwam en hem dus veel vroeger had moeten bestellen, dan wilde ik naar de diligence loopen en zond ik mijn knecht naar den kruier om het goed te halen, dan weder riep ik hem terug, bewerende, dat ik toch te laat zou komen; in ’t kort, ik was gedurende dien tijd ondragelijk voor mij zelven en voor anderen.

Maar ik was eenigszins verschoonbaar. Miste ik de diligence, dan miste ik ook de stoomboot te Rotterdam en miste ik de stoomboot dan miste ik den spoortrein van Antwerpen en miste ik den spoortrein, dan miste ik ook de messageries en kwam eenen dag later te Parijs en een dag zegt veel, wanneer men slechts ééne maand verlof heeft en naar Parijs gaat.

Eindelijk echter kwam de zoolang verwachte vigilante en na een afscheid dat nu wel overhaast moest wezen, rolde ik naar de Oude Leliestraat, waar ik gelukkig nog juist intijds kwam om bezit te nemen van mijne plaats in de diligence van Van Koppen, Veldhorst en Co.

II.

O, hoe schoon was het weer en hoe lieflijk waren, op dien 29^sten April, de zoomen van den grooten heirweg tusschen Haarlem en [234]Den Haag. Nimmer, neen nimmer was mij Holland zoo bekoorlijk toegeschenen, als nu ik het voor een tijd verlaten ging. Overal stonden de boomgaarden in vollen bloei en waren de velden met de heerlijkste voorjaarsbloemen getooid, terwijl duizenden vogels door het malsche groen fladderden of in den top der boomen den lentezang aanhieven. Maar waarom pogingen aangewend om datgene te beschrijven, wat reeds duizenden malen en nooit naar eisch beschreven is. Genoeg zij het te zeggen, dat ik waarlijk op dit oogenblik berouw gevoelde, die verrukkelijke natuur vaarwel te zeggen, juist nu zij in haar schoonste tijdperk was.

Het was middernacht toen ik te Rotterdam aankwam en reeds een geruimen tijd daarover eer mijne goederen en die mijner reisgenooten op den handwagen geladen waren. Niet één dezer heeren had, gelijk ik, het plan om met de Boot te vertrekken en ik zag dus mijn ongeduld wederom op de proef gesteld en mij genoodzaakt om, alvorens mijne bestemmingsplaats te bereiken, hen een voor een aan hunne huizen of logementen te vergezellen en hun bagage te zien ontladen. Niettegenstaande het daardoor veroorzaakte oponthoud, kwam ik nog intijds aan de Boot, die mij weldra deed denken aan de Edimburgsche diligence, welke niet vertrok, dan nadat men de overtuiging bekomen had, dat er geen passagiers meer te verwachten waren. Er bestond echter een onderscheid tusschen de Edimburgsche diligence en de Rotterdamsche stoomboot; namelijk dat eerstgemelde vruchteloos op meerdere passagiers bleef wachten en dat in laatstgemelde, lang na het uur, voor het vertrek bepaald, nog een aanzienlijk gezelschap aankwam en wel niet meer of minder dan de leden der Fransche Opera in Den Haag. Die brave lieden konden dan ook wel niet vroeger komen, want toen ik Den Haag doortrok, stonden de rijtuigen nog voor den schouwburg en mijne aanstaande reisgenooten, die toch kwalijk in hun tooneelkostuum konden afreizen, waren dus verplicht geweest, zich, eer zij Den Haag verlieten, nog in hunne dagelijksche plunje te steken.

Wie de beschrijving eener stoomboot en van de gemakken, welke zij aanbiedt, wenscht te lezen, kan die aan mijn goeden vriend Hildebrand gaan vragen, die ze in zijn Camera obscura zoo geestig en tevens zoo naar waarheid heeft voorgesteld, dat het dwaas en vermetel zou zijn, eene poging te wagen, om hem te willen verbeteren. Dit alleen mag ik ten opzichte mijner bijzondere ondervinding zeggen, dat weinige dingen zich zoo onaangenaam en aanstootelijk voordoen, als de groote kajuit eener stoomboot bij nacht, het inhebbend gezelschap (zooals sommige couranten zouden zeggen) daaronder begrepen. Men late slechts zijne blikken rondweiden en neme zijne tochtgenooten in oogenschouw, voor zooverre het flauwe schijnsel der lamp, die in de meer en meer toenemende stiklucht gestadig flauwer brandt, zulks veroorlooft. Ieder ziet er even smerig, verveeld, vermoeid en landerig uit. Alle smaak, alle welstand, alle decorum, alle beleefdheid schijnt aan wal te zijn achtergelaten. Wie eerst komt, neemt de beste plaats in. Is het een man, hij strekt zich zoolang hij is op de bank uit en monopoliseert al de kussens, die onder zijn bereik [235]zijn; vergeefsch is het dat men hem verzoekt een gedeelte der ruimte, welke hij beslaat, aan eene eerwaardige matrone of aan eene jonge schoone af te staan; hij heeft allen eerbied voor ouderdom en alle gevoel voor schoonheid verloren en zijn luid gesnork duidt aan dat hij slaapt of althans voor slapende wil doorgaan. Wie niet, gelijk deze innerlijk door het gezelschap vervloekten slaper, zich eene gemakkelijke ligplaats heeft weten te verschaffen, zoekt zich zijn toestand zoo dragelijk te maken als de omstandigheden zulks veroorloven; en al die verschillende houdingen leveren de zonderlingste doch meest alle onbehaaglijke contrasten op. Hier ziet gij een paar (waarschijnlijk jonggetrouwden) bij gebrek aan beter, beurtelings elkanders schouder tot kussen gebruiken; wat verder zitten er twee, die vermoedelijk reeds aan elkanders gezicht gewend zijn, rug tegen rug, en vormen een caricatuur van het wapen van Oostenrijk, (den dubbelen arend); sommigen liggen met het hoofd op de tafel, anderen gebruiken een der kolommetjes, waar het dek op rust, tot steun; enkelen liggen op den vloer uitgestrekt of leunen tegen het beschot. Niet min verschillend zijn de hoofddeksels, bij die gelegenheid gebezigd en men vindt er monsters van alle soorten, van den witten slaapmuts af tot den zijden foulard toe. En dan, tusschen al die slapende of rustende wezens in, zult gij er altijd drie of vier vinden, die nog honger en dorst hebben en nog brood verlangen en wijn, of grog of seltzerwater en die zich vlak bij u neerzetten en eten en drinken en praten en rammelen en u de eenige hoop op slapen, die u nog overschoot, voor goed ontnemen. Vergeten wij ook niet, dat er doorgaans eenige kinderen aan boord zijn die, omdat zij gewoonlijk te acht uren naar bed worden gebracht, het heel aardig vinden, ter dezer gelegenheid op te moeten blijven; kinderen, die gedurig verzekeren dat zij volstrekt geen slaap hebben en weerstand bieden aan al de pogingen van mama, die hun zoo graag beduiden wou dat het slapen in een stoomboot zoo dol plezierig is: die de kajuit tot een renbaan maken en, worden zij eindelijk met geweld op de bank gebracht, geen oogenblik stilzitten, u bij elke beweging, welke zij maken, een duw of een schop geven, en weer opspringen, juist op het tijdstip dat gij iets begint te gevoelen, dat naar sluimering zweemde.1

Ziedaar, hetgeen men doorgaans bij nacht in de stoombooten aantreft en wat mij ook op den 30^sten April 1841 niet ontbrak. Daar al mijn reisgenooten zich echter den volgenden dag beleefd en vriendelijk jegens mij gedroegen, wil ik geen hunner ten toon stellen, door de plaats aan te wijzen, welke hij of zij in het hierboven opgehangen tafereel bekleedde. Ik zal mij vergenoegen met te zeggen dat ik blijde was toen het daglicht aanbrak en ik mij haastte, op het dek de frissche morgenlucht te gaan inademen. Daar het vrij koud was, zette ik mij tegen de kast van het raderwerk [236]aan, waar ik tegen den wind beschut was, en de warmte genoot, die uit de machine opsteeg. De prima donna, een zachtaardig, vriendelijk vrouwtje, had reeds vóór mij aldaar plaats genomen met haar vierjarig zoontje, terwijl haar echtgenoot verdiept stond in de beschouwing der machinerie en in beraad scheen of hij zijn beroep niet tegen dat van ingenieur zou verwisselen. Niet lang duurde het of de overige leden van het tooneelgezelschap kwamen ook boven: men zag er een eersten Tenor met een geweldigen zwarten baard en een grooten New-foundlander, een Basso met een taankleurig gelaat en een vleermuismantel om het lijf; een Laruette met een zeer deftig voorkomen, een Seconde amoureuse van 50 jaren met haar man en twee dochters, waarvan de eene regelrecht naar Marseille trok om er lauweren in te oogsten en de andere een kind van vijf jaren was. Behalve deze artistis dramatiques bevond zich nog een oude Franschman aan boord, voorzien van een wit pokdalig gezicht, een karpoetsmus, een pluisjas, eene dochter en een witten poedel, welke laatste tegen den New-foundlander dien afkeer, met vrees vermengd, scheen te voeden, welke de middelmatige wezens in ’t algemeen tegen de meer verhevene bezielt. Voorts hadden wij nog een Duitscher, die een iegelijk beurt aan beurt noodzaakte de mooie vogeltjes te bewonderen, welke hij in twee kooien op het dek had staan: een gehuwd paar, dat het te druk met elkander had, om zich met de rest van ’t gezelschap te bemoeien, en een zeer beschaafden, hoogst wellevenden Vlaming, met wien ik een zeer aangenaam onderhoud had. Er was (’t geen op zoodanig eene reis zeer vreemd is) niet ééne kennis bij, behalve de stoomboot zelve, die ik, ofschoon zij, de oude coquette, haar naam veranderd had en hare jaren wenschte verborgen te houden, weldra voor dezelfde herkende, waarmede ik vroeger meermalen den Rijn was opgevaren. Zij was dan ook op haar ouden dag slecht ter gang geworden, en liet ons al den tijd om de Zeeuwsche stroomen op ons gemak te bewonderen; ja, eens zelfs bleef zij, ofschoon er niets bijzonders te zien was, geheel stil liggen en was niet dan met veel moeite te bewegen om verder te gaan.

Er waren dan ook reeds twaalf uren sedert onze afreis verloopen, eer wij ons op de Schelde bevonden, en wij begonnen reeds te wanhopen om Antwerpen tijdig genoeg te bereiken; in allen gevalle was het duidelijk dat wij, zoo wij van den trein van vier uren gebruik wilden maken dat er dan geen tijd meer zou overschieten om te Antwerpen het middagmaal te gebruiken. De vraag, of wij aan boord zouden eten, werd dus, hoewel niet zonder morren over de traagheid van den voortgang der reis, door de meesten toestemmend beantwoord. Het leed dan ook niet lang, of wij zaten aan den disch, en ik moet zeggen, dat aan de weltoebereide spijzen behoorlijke eer werd aangedaan. Geen der passagiers kweet zich echter zóó dapper van zijne taak als onze New-Foundlander. Wel had onze Tenor, toen de hofmeester hem vroeg, of er niets voor den hond moest klaargemaakt worden, geantwoord dat zulks niet noodig was, en dat hij-zelf hem wel na den eten een schoteltje [237]zou bereiden; maar de schrandere zanger had wel van te voren berekend, hoe hij het trouwe dier buiten zijne kosten zou doen smullen. Van alle zijden vlogen stukken van biefstuks, karbonaden, rundvleesch, ham en worst van de borden der passagiers in den muil van het reusachtige dier, waar zij als in een bodemlooze kolk verzwolgen werden, en toen eindelijk de beloofde hutspot hem door zijn meester werd voorgezet, sloeg hij die binnen met eene uitdrukking van onverschilligheid op het gelaat, welke duidelijk aantoonde, dat hij ’t alleen uit beleefdheid deed om den goeden man niet te bedroeven.

Intusschen waren wij op de hoogte van Lillo gekomen en dáár, zeide men, zoude de Belgische douane aan boord komen. „De douaniers terwijl wij aan tafel zitten,” riep ik, „dat is een ongeluk”!—„O, dat is niets,” zeide de Tenor, „ik ken den Officier der Douanes zeer goed en dat zal wel losloopen” en meteen zag hij rond met een blik, die te kennen gaf dat hij ons allen in zijn hooge bescherming nam. Nu, dat hadden wij ook wel aan hem, althans aan zijn New-Foundlander verdiend.

Nog zaten wij aan het nagerecht toen inderdaad de Luitenant der Douaniers de groote kajuit binnentrad; een man met een zeer beschaafd voorkomen en een zeer bevallige uniform. Hij verzocht ons beleefdelijk, ons niet te dérangeeren, ging de tafel rond om onze paspoorten op te halen en drukte in ’t voorbijgaan zijn vriend, den Tenor, de hand. Niet zonder eenige bekommering zag ik, of verbeeldde mij althans te zien dat hij mijn paspoort met een bijzondere opmerkzaamheid beschouwde. „O wee!” dacht ik nu zullen mij het Dorp aan de grenzen en alle dergelijke aardigheden worden ingepeperd! Dat ik ook over België moest gaan!”

Intusschen viel het geheel anders uit: eenige minuten waren voorbij, het middagmaal was afgeloopen en ik zat met den Vlaamschen heer op het dek te praten, terwijl ik somtijds zijdelings naar den Luitenant keek, die met den Tenor in gesprek was. Opeens draait de Belg zich om, laat den Tenor staan, over wien hij zich niet verder bekommert en komt naar mij toe. Hij zet zich naast mij neer, spreekt mij bij mijn naam aan, vangt een belangrijk en onderhoudend gesprek met mij aan en zet het voort tot aan de kaai van Antwerpen toe; terwijl hij, vernemende dat ik haast had en nog dien avond verder wilde reizen, mij met zooveel hulpvaardigheid behandelde, dat ik reeds in den spoorwagen zat, toen de bagage van onzen Tenor nog onder de handen der Douaniers was.

Het was ongeveer halfvier uren toen ik van mijn reisgenooten afscheid nam. Het was echter niet heelhuids, dat ik de stoomboot verlaten mocht. Bij het opnemen van een valiesje, dat ik in de kajuit had laten liggen, voelde ik plotseling eene geweldige pijn aan den voet en nederziende, ontdekte ik den poedel van den Franschman, die, zeker wanende dat ik zijne meesteres beleedigen wilde, zijne tanden op eene geduchte wijze in mijn vleesch had gezet.

—Och, Mijnheer! vrees niets!—zeide de juffer—mijn poedel zal u niet bijten! [238]

„Neen, Mevrouw! want het is al gebeurd en ik ga nu maar heen, om te maken dat hij zich niet opnieuw schuldig maakt.”

III.

Mijn Vlaamsche stoombootkennis had met mij het voorrecht gehad van spoedig gevisiteerd te zijn geweest, en wij zaten dan ook weldra naast elkander achter den locomotief in een dier rijtuigen, waaraan wij in plaats van de Nederlandsche benaming wagen de daarvan afgeleide van waggon geven, ’t geen omtrent even zot is als om fiche voor vischje te zeggen. De ondervinding heeft mij deze soort van rijtuigen doen verkiezen. Door den grooteren last van passagiers, dien zij voeren, zijn zij minder aan schudden en stooten onderhevig: zij zijn geheel open en men heeft er bij meerdere lucht minder tocht; men kan er in rooken (’t geen in een damprijtuig zeer eigenaardig is) het gezelschap is er meer gemengd en amusanter en bij al die voorrechten komt nog dit dat men er beterkoop in zit.

Te Mechelen is, gelijk bekend is, het brandpunt, waar al de ijzeren spoorwegstralen zich naar geheel België verspreiden en waar zij terugkeeren; en merkwaardig is, naast de oude stad van hout en steen, de nieuwe ijzeren stad, die aldaar als met een tooverslag is opgerezen. Vreemd zeker is de eerste indruk, die haar beschouwing op u verwekt. In plaats van straten ziet men onafzienbare rijen van rijtuigen en locomotieven, naast elkander staande als de kermiskramen op een markt;—daaromheen—in stede van paleizen of publieke gebouwen—fabrieken, smederijen, stookplaatsen, magazijnen, ontzettend van getal en omvang, en—in stede van torens—schoorsteenen, hoog als Oostersche minarets en sierlijk als antieke kolommen. Dat alles is treffend, grootsch, prachtig, maar gelijk alles, wat nieuw en extra-nuttig is, alles behalve schilderachtig.

Met een spoortrein reist men niet, maar men verplaatst zich en ik zal dus ook niets vertellen van mijn tocht naar Brussel, waar ik een paar uren in het prachtige hotel de l’Univers uitrustte en mijn gewonden voet verbond, op den witten poedel vloekende, die mij zoo leelijk had beetgehad. Ik voorzag dat ik den volgenden dag slechts een sober, althans een haastig maal zoude doen, en dat het voorzichtig zoude wezen op het voorbeeld der kameelen, wanneer zij de woestijn ingaan, een goeden ballast in te nemen en hoewel ik te twee uren in de boot reeds zeer goed gegeten had, hield ik mijn goeden Vlaming, die zulks verzuimd had, gezelschap aan een tweeden disch, terwijl hij, ter viering onzer kennismaking, mij op La Fitte onthaalde, dien ik allen kan aanbevelen, wie het toeval in het voortreffelijke hotel van den heer Pieron voert. Om tien uren zat ik in de coupé van de Messagiers La Fitte et Caillard, waar zich reeds een heer met zijn vrouw in bevond. Ik sprak hem in ’t Fransch aan: het accent, waarin het antwoord gegeven werd, wekte terstond een vermoeden bij mij op, dat spoedig daarna bevestigd werd, toen de Heer tot zijne echtgenoot zeide: [239]

—Ik moet toch ook eens in dat hoekje zitten.

—Of, zeide ik, indien Mevrouw nu en dan ter afwisseling eens mijn hoekje probeeren wil?...

Beiden berstten in een schaterend gelach uit.

—’t Zal misschien even gemakkelijk zijn, Hollandsch te spreken, vervolgde ik, mede lachende.

Maar hoewel ik lachte, was ik in mijn ziel knorrig als een spin: want ik ging niet op reis om landgenooten te ontmoeten, die ik te huis genoeg kan zien. Intusschen had ik het slechter kunnen treffen: want mijne reisgenooten waren hupsche, hartelijke menschen, die zich tot Parijs toe alleszins beleefd en gedienstig jegens mij gedroegen.

Het is met de Fransche diligences als met de Engelsche: is men er eenmaal in gezeten, dan behoort men zich zelf niet meer, maar men wordt, met al wat men bij zich heeft, een meubel van de Onderneming, en men moet zijn eigen ik, zijn individualiteit volstrekt verloochenen. Op het bepaalde uur de wisselplaats te bereiken, ziedaar het eenige waar de conducteur op doelt; of hij de passagiers onderweg verliest, of zij van de Impériale vallen en hals en beenen breken, of wel in de rotonde een beroerte krijgen, dat scheelt hem, zooals de oude Maerland zegt, niet een twint. Gelukkig zijn de Franschen over ’t algemeen zeer sober, en hebben zij geene behoefte aan die kopjes koffie, boterhammen, bittertjes en andere versnaperingen, welke onze Hollandsche reizigers aan onze wisselplaatsen zoo gretig verorberen. In het gebied der Messageries mag niemand denken om eten, drinken, of de gevolgen van dien, tenzij daar, waar de Onderneming goedgevonden heeft hare vaste pleisterplaatsen te bepalen.

Klage wie wil over den last en het oponthoud, door de Douane veroorzaakt, mij was het een rechte verademing, toen mij op de grenslinie veroorloofd werd, den wagen uit te stappen, de frissche morgenlucht in te ademen en mijne verstijfde leden te bewegen.

Het onderzoek der goederen was gestreng en niets werd ongeopend gelaten, doch ik moet aan de Fransche Douaniers de eer geven, dat zij alles met voorzichtigheid behandelden en na de beschouwing netjes weder inpakten.

Te Valencyn was de eerste pleisterplaats. Daar werden onze paspoorten tegen verlofbrieven verwisseld, kneusde ik mijn arm bij het uitstappen, en verschroeide tong en verhemelte door het te haastig gebruik van heete bouillon. Het was de eerste Mei, de feestdag van den Koning der Franschen; het garnizoen maakte zich gereed om parade te gaan houden en uit de ramen der publieke gebouwen en van enkele huizen staken vlaggen uit, of liever vuile lappen, met dien naam bestempeld, en machtig verschillende met het sierlijke dundoek, dat bij dergelijke gelegenheden zoo statig over onze straten golft.

Wat mij, als merkwaardigheid, meer trof dan al wat ik overigens in die oude vestingplaats zag, was een affiche voor de poort van den schouwburg, inhoudende dat de heer N. N. Professeur de Magnétisme [240]te dier plaatse, een vertoog over die wetenschap zou geven en met proeven staven, terwijl de heer Auguste*** Premier Somnambule, zoude antwoorden op de hem gerichte vragen, geheimen uitvorschen enz. Van premier funambule had ik gehoord, maar premier somnambule was iets nieuws.

Wij verlieten de stad toen de conducteur begreep dat het tijd was, en zonder dat een der nauwelijks van het politie-bureau teruggekeerde reizigers zijn vrijbrief nog bekomen had, ’t geen ons geene kleine ongerustheid veroorzaakte, te meer, daar de voerman, zoodra hij de laatste poort uit was, zijne paarden in den galop zette. Onze zorg bleek echter ijdel te zijn, want een kwartier buiten de stad haalde een politiedienaar (die zeker de bijpaadjes geloopen had) den wagen in en stelde ons de onmisbare documenten ter hand.

Het was warm, zelfs drukkend weer; ik had de beide vorige nachten geen oog toegedaan en was nu eindelijk, ten gevolge van de hitte, in den dut geraakt, toen ik mij opeens bij den arm voelde trekken en mij een barsch: „Komaan, Mijnheer! gij moet er uit!” hoorde toeduwen. Versuft en halfdronken van den slaap stond ik op en stapte uit den wagen, zonder het minste besef te hebben van hetgeen men verlangde. Het was een nieuw bezoek van de Douane, die nu het rijtuig doorsnuffelde, alles betastte en bevoelde en geen werkmandje of breizak ondoorzocht liet, de passagiers middelerwijl op den grooten weg latende staan, ten prooi aan de zon en de bedelaars. Na dit lastige bezoek werd het overige gedeelte van dien dag en van den daaropvolgenden nacht door niets opmerkenswaardig gekenmerkt en men zal mij gaarne ontslaan van te spreken over het eentonige landschap, of over de leelijke vuile steden, welke wij doortrokken. Het was ongeveer zes uren in den morgen, toen wij de voorstad bereikten van Parijs, dat, wanneer men van die zijde binnenrijdt, niets bekoorlijks of treffends heeft en de grootsche verwachtingen, welke men gevormd mocht hebben, geheel onbevredigd laat. Een uur later waren wij op het binnenplein der Messageries.

Nu was ik te Parijs, maar dat belette niet, dat ik mijn toestand alleronaangenaamst vond. Daar stond ik, vermoeid, versufd, versoezeld, bestoven, omringd van al de drukte, welke op dat morgenuur aan de Messageries heerscht, en verplicht om aan honderd dingen te denken, nu ik zoo gaarne aan niets gedacht zou hebben. Met veel moeite zocht ik uit de ontladen bagage mijn eigen goed bijeen, maar nauwelijks had ik het ter zijde gezet of er kwam eene nieuwe diligence met geweld binnenrijden en noodzaakte mij mijn koffer, wilde ik dien niet verpletterd zien, van plaats te doen veranderen; en pas had ik dit gedaan, of een derde wagen kwam en wierp zijn vracht af en zoo ging het voort, terwijl er geen middel was om weg te komen. Het was acht uren eer ik mij zelf en mijn eigendom in een fiacre gepakt en op weg was naar de Rue Racine, waar mijn vriend Marmier mij een paar allerliefste kamers had besproken. Waarom ik aldaar, in het quartier latin en niet in de nabijheid der drukke Boulevards een verblijf had verlangd, zal ik hier niet ontvouwen, [241]daar het mijn verhaal nutteloos rekken zou en den lezers tamelijk onverschillig zal zijn.

Na mij in het bad en met een goed ontbijt verkwikt, mijn bagage ontpakt en naar huis geschreven te hebben, ging ik uit, bezocht den Luxembourg en de Tuileries, legde eenige bezoeken af, rustte in den schouwburg uit en wandelde tegen middernacht huiswaarts. Dat ik, na in drie nachten niet uit mijne kleeren geweest te zijn en slapeloos doorgebracht te hebben, naar een goed bed verlangde, zal wel niemand verwonderen, maar ach! die zoete rust zou mij zoo spoedig niet geschonken worden en ik had eerst nog te ondervinden, welke teleurstelling hem wacht, die niet met de Parijsche gewoonten bekend is.

Aan de deur van mijn hotel gekomen, schelde ik aan; maar hoewel ik zulks twee, drie reizen herhaalde, nog zag ik niemand komen. Verbaasd, bekommerd en verlegen, gelijk wijlen Patroclus2 zag ik reeds met schrik het vooruitzicht te gemoet, om, deed men mij niet open, den nacht op straat door te brengen en het corps de garde tot eenig toevluchtsoord te hebben, toen ik, de handen tegen de deur slaande, bemerkte dat deze, misschien reeds sinds een geruimen tijd, door een onzichtbare hand geopend was. Toen herinnerde ik mij aan hetgeen ik wel gelezen had nopens zeker koord, door middel waarvan de portier zonder zijn loge te verlaten, de deur weet te ontsluiten. Ik trad binnen, liep naar achteren, maar.... vond niemand. Ik riep, schreeuwde, vloekte:—geen antwoord. Eindelijk kwam madame la concierge uit haar slaapvertrek voor den dag, bromde eenige onverstaanbare woorden tegen mij, waaruit ik alleen begreep dat ik vroeger had moeten thuiskomen. Terwijl ik van mijn kant te kennen gaf, dat ik volstrekt niet beloven kon, in ’t vervolg beter op mijn tijd of liever op haar tijd te zullen passen, ging plotseling de gaslamp uit, die de trap verlichtte, en slechts (gelijk ik later begreep) tot 12 uren branden mocht. Wij stonden in volkomen duisternis; de portierster verliet mij en snelde naar boven. Ik volgde op den tast, onwetend waar mij heen te wenden en zonder besef, hoe dit eindigen zoude. Terwijl ik mij aldus op een der portalen bevond en de koude nachtlucht mij, die mooi bezweet was, door een open venster tegenwoei en mij het vooruitzicht op eene duchtige verkoudheid schonk, ging er, vlak bij mij, eene deur open, en uit een kamer, welke ik meende de mijne te zijn, kwam een hoofd met een slaapmuts en een bloote arm met eene kaars voor den dag.

„Wilt gij uw licht aansteken, Mijnheer?”

„Pardon, Mijnheer! ik wacht op mijne kaars en mijn sleutel: men zal ze mij zeker dadelijk brengen.”

„Ah zoo!” zeide de Heer: weg ging zijn hoofd; de deur ging dicht en ik stond weer in ’t donker.

Toen hoorde ik boven aan de trap zware rusie.

„Dat is hier niet pluis,” dacht ik, „hoe zal dat afloopen?” Eindelijk [242]kwam de knecht beneden met licht. Ik begreep de zaak als een grap te moeten beschouwen en voegde hem lachend toe:

„Welnu, Dominique! is het te Parijs de gewoonte de menschen op het portaal te laten verkleumen, voordat men ze veroorlooft naar bed te gaan?”

„Och, Mijnheer!” antwoordde hij: „het is niet om mee te lachen; de onnoozele portierster wist niet dat gij hier overnachten zoudt en heeft een anderen heer op uwe kamer gebracht.”

Het was werkelijk de deur van mijne kamer, waar ik voor stond en waar die vreemde Heer zijn neus had uitgestoken. Wij gingen binnen en hij moest vertrekken.

„Hij vermoedde reeds iets,” zeide hij, terwijl hij zich aankleedde. Nu dat was geen wonder, want mijn goed lag uitgepakt en op tafels en stoelen verspreid.

Den volgenden morgen kwam de juffrouw van den huize mij hare verontschuldigingen aanbieden. [243]